کشورهای بی‌آب جهان کدام‌ها کشورها هستند؟

دانشمندان هشدار داده‌اند که دست‌کم تا سال ۱۴۱۹ هجری شمسی، وضعیت کره زمین از منظر مشکل کم‌آبی تغییر خواهد کرد. این به آن معناست که فرزندان ما شاید دیگر آب آشامیدنی سالم برای نوشیدن در اختیار نداشته باشند. موسسه منابع جهانی هشدار داده است که ۱۴ کشور از ۳۳ کشوری را که در سال ۱۴۱۹ هجری شمسی بی‌آب خواهند ماند، باید در منطقه خاورمیانه جستجو کرد.

وضعیت کشور ما از منظر کم‌آبی

معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، عیسی کلانتری، در تازه‌ترین واکنش نسبت به مساله کم‌آبی گفته: «بیش از ۷۰ درصد جنگل‌های کشور در معرض بی‌آبی شدید قرار دارند. متاسفانه از دیگر سو سرانه آب ۷۰ درصد جمعیت در سال جاری به زیر ۵۰۰ مترمکعب رسیده و این در حالی است که سرانه کم‌تر از هزار مترمکعب در سال از سوی کارشناسان یک بحران تلقی می‌شود.»

درست است که مسایلی مانند کاهش ذخایر آب شیرین، گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی واقعیت‌های ملموسی در کل دنیا و از جمله ایران هستند اما مساله این است که میزان هدردهی آب توسط ایرانی‌ها بسیار بالاست. جدای از مباحثی مانند سدسازی‌، عدم مسوولیت‌پذیری برخی از شهروندان پرمصرف نیز در این زمینه نگران‌کننده است.

هدررفت آب توسط شهرداری در یکی از بوستان‌های شمال شهر تهران

موسسه منابع جهانی عنوان کرده که میزان تقاضا برای آب در چند دهه آتی همانندی موجی رو به افزایش خواهد گذاشت. جمعیت‌های رو به رشد مدت‌هاست که موتور افزایش میزان مصرف آب را از طریق مردم، مزارع، شرکت‌ها و کارخانه‌ها روشن کرده و همچنان آن را به جلو می‌رانند. طبیعی است که در آینده مردم بیش‌تری به شهرها نقل مکان خواهند کرد.

یکی از تبعات این مساله این است که طبقات اجتماعی متوسط در جوامع بیش‌تر شده و بالطبع میزان تقاضا برای آب هم دوچندان خواهد شد. بدیهی است که افزایش نیاز به تولید مواد غذایی و انرژی می‌تواند بر وخامت بحران آب بیفزاید.

میزان بارندگی در ایران به طور متوسط در حدود ۱۸.۷۲ میلی‌متر برآورد شده است (حدفاصل سال‌های ۱۹۰۱ الی ۲۰۱۵ میلادی). آمارهای مرتبط با این سال‌ها نشان داده که بیش‌ترین میزان بارندگی در ایران در ماه مارس (اسفند) سال ۱۹۹۶ میلادی (۱۳۷۵ هجری شمسی) و برابر ۸۱.۴۰ میلی‌متر بوده و کم‌ترین میزان بارندگی هم در ماه آگوست (مرداد ماه) سال ۱۹۹۵ میلادی (۱۳۷۴ هجری شمسی) رخ داده است.

متخصصان می‌گویند که هیچ جامعه‌ای نباید بیش از ۴۰ درصد از آب تجدیدپذیر استفاده کند. میزان برداشت ما از این منابع به شدت نگران‌کننده توصیف شده است.

اگر این اعداد و ارقام را با کشوری مانند اندونزی که میزان بارندگی آن گاه به ۳۸۳ میلی‌متر می‌رسد، مقایسه کنید؛ قطعا متوجه تفاوت‌های میان یک کشور کم‌بارش و یک کشور پربارش خواهید شد.

عکس ۲-

از کجا آب بیاوریم؟

پاسخ این سوال که این حجم عظیم آب مصرفی قرار است که از کجا و چه منبعی تامین شود، بسیار مهم است. انتظار می‌رود که تغییر اقلیم برخی از مناطق ایران را خشک‌تر و برخی دیگر را شاید مرطوب‌تر کند. همچنان که حداکثرهای بارش در برخی مناطق افزایش پیدا می‌کند، برخی جوامع هم با تهدیدات بیش‌تری از جنس خشکسالی و سیل مواجه می‌شوند.

میزان موجودی آب و سطح تقاضا به شکلی غیرقابل باور در حال تغییر است اما آن چه که قرار است به واسطه این تغییر در آینده پدیدار شود، هنوز به طور دقیق مشخص نیست. برخی از کارشناسان ساخت سدهای جدید و برخی هم انتقال آب بین حوضه‌ای و برخی دیگر هم استفاده از آب شیرین‌کن‌ها را توصیه می‌کنند؛ اما بر روی همه این گزینه‌ها حرف و حدیث بسیار است.

تنها راه‌حل منطقی در حال حاضر این است که همه ما بحران آب را جدی بگیریم و جدای از آن آب را مانند یک کالای ارزشمند و نه صد البته بی‌ارزش مصرف کنیم.

بحران آب در آینده

موسسه منابع جهانی با استفاده از مدل‌های اقلیمی و سناریوهای اجتماعی اقتصادی، وضعیت آینده بحران آب را در ۱۶۷ کشور و در طی سه دهه‌ آتی از طریق سیستم ارزش‌گذاری و رتبه‌بندی به تصویر کشیده است.

در این نقشه، وضعیت تنش آبی کشورهای مختلف در سال ۱۴۱۹ هجری شمسی را مشاهده می‌کنید.

سیستم پیشنهادی موسسه منابع جهانی برای ارزش‌گذاری یا امتیازدهی از یک معیار که در آن میزان رقابت و تهی‌سازی منابع آب سطحی تعیین می‌شود، استفاده کرده است. نتایج این ارزیابی نشان می‌دهد که احتمالا ۳۳ کشور در سال ۲۰۴۰ م. (۱۴۱۹ ه.ش.) با بحران شدید کمبود آب مواجه خواهند شد.

سیستم پیشنهادی موسسه منابع جهانی تاکید می‌کند که کشورهای شیلی، استونی، نامیبیا و بوتسوانا تا آن زمان بحران‌های شاخصی را در این زمینه تجربه خواهند کرد. کسب و کار، تجارت، کشاورزی و همچنین کل افراد جامعه در این کشورها آسیب‌پذیرتر خواهند شد.

چالش اساسی در خاورمیانه

بر اساس تحقیقات انجام شده توسط موسسه منابع جهانی، ۱۴ کشور از ۳۳ کشوری که به احتمال زیاد در سال ۲۰۴۰ م. (۱۴۱۹ ه.ش.) با تنش کم‌آبی مواجه خواهند شد، در منطقه خاورمیانه هستند. از این تعداد ۹ کشور بحرین، کویت، فلسطین اشغالی، قطر، امارات متحده عربی، رژیم اشغالگر قدس، عربستان سعودی، عمان و لبنان با امتیاز حداکثر ۵.۰۰ در رده کشورهای به شدت تحت فشار تنش کم‌آبی قرار گرفته‌اند.

تا امروز بحث‌های متعددی بر سر حداقل امنیت منابع آبی در این منطقه جریان داشته اما متاسفانه برداشت پرتنش از منابع آب زیرزمینی و در عین حال شیرین کردن آب دریا در حجم وسیع و گسترده متوقف نشده است. بدیهی است که این مساله در آینده نامعلوم نیز به شکل قابل ملاحظه‌ای ادامه خواهد داشت و بالطبع چالش‌های متعددی را رقم خواهد زد.

از سوی دیگر کمبود آب در مقایسه با خشونت‌های منطقه‌ای و بحران‌های سیاسی که اغلب توجهات جهانی را به خود جلب می‌کند، اغلب چندان که باید مورد توجه عموم مردم  قرار نمی‌گیرد. با این وجود خشکسالی و کمبود آب تاثیرات منفی و مضاعف خود را پس از جنگ در کشورهایی مثل سوریه به خوبی نشان می‌دهد.

سوریه قریب ۷ سال است که با مشکلات عدیده از جمله جنگ دست و پنجه نرم می‌کند. اما حتی پیش از جنگ هم کم‌آبی در این کشور مشکل‌ساز بود و البته همچنان نیز هست. کاهش تدریجی منابع آبی قریب ۱.۵ میلیون نفر سوری، نخست کشاورزان و دامداران را مجبور به ترک خانه و مهاجرت به سمت شهرها کرد و در شرایط کنونی نیز ناامنی و جنگ بر این بحران افزوده است.

عربستان، بی‌آب

بدیهی است که آب سالم آشامیدنی یک عامل و شاخص مهم بهداشت است اما همان‌طور که گفته شد، کم‌آبی مشکلی است که دامنه آن اکنون به اغلب کشورها رسیده است. آب یک عامل شاخص و مهم در کشاکش و ستیز چند دهه‌ای است که توسط رژیم اشغالگر قدس به فلسطینیان تحمیل شده.

از سوی دیگر، وضعیت عربستان هم مساعد نیست. دولت این کشور به صورت رسمی عنوان کرده که مردم این کشور وابسته به واردات غلات هستند و به همین دلیل برنامه‌هایی توسط عربستان انجام شده که کشاورزی پرمصرف را کنار بگذارند.

این سیاست متفاوت و جدید عربستان، برخلاف سیاست‌های پیشین است که دهه‌ها بر آن تاکید می‌شد. علت هم روشن است؛ اعراب از تهی شدن ذخایر آبی کشورشان به شدت می‌هراسند.

برآورد فشار کم‌آبی از سال ۲۰۱۰ الی ۲۰۴۰ میلادی توسط موسسه منابع جهانی

اگری‌مانی (Agrimoney) یک سایت عربی است که می‌گوید: «میزان واردات گندم عربستان سعودی به حداکثر رسیده و این در حالی است که تولید محلی از دهه ۵۰ تا به امروز حداقل میزان ممکن را تجربه کرده. میزان واردات ذرت نیز در این کشور دست کمی از گندم ندارد. دولت عربستان سعودی از سال ۲۰۰۸ م. درصدد برآمد تا میزان تولید گندم را به صفر کاهش دهد در حالی که این مساله در گذشته با شدت و حدت هرچه تمام‌تر دنبال می‌شد. این نگرانی که همین میزان اندک تولید گندم که البته تماما وابسته به آبیاری است، منجر به تخلیه اندک منابع آبی عربستان سعودی شود، همیشه وجود داشته لذا میزان واردات گندم از دو سال پیش تاکنون به مقدار ۸۰ درصد یعنی معادل ۳.۳۸ میلیون تن افزایش داشته است.»

عربستان سعودی تمام تلاش خود را می‌کند تا تولیدکنندگان گندم و ذرت و سایر غلات را به سمت پرورش میوه و سبزیجات گلخانه‌ای که برای این کشور از ارزش بیش‌تری برخوردار هستند، سوق دهد.

یکی از دلایل این تصمیم‌گیری کاهش روزافزون منابع آب در این کشور است. کارشناسان هشدار داده‌اند که معضلات مربوط به کم‌آبی در شمال آفریقا و خاورمیانه به زودی خطر بزرگ‌تر ورشکستگی آبی را در کشورهای این محدوده رقم خواهد زد و این مساله بالطبع بر سیاست خارجی این کشورها هم اثر خواهد گذاشت.

نگرانی از بحران‌های کم‌آبی در مقیاس محلی

موسسه منابع جهانی در ضمن هشدار داده که کشورهای ایالات متحده آمریکا، چین و هندوستان نیز در سال ۲۰۴۰ م. (۱۴۱۹ هجری شمسی) با مشکلات خاص خود از منظر کم‌آبی دست و پنجه نرم خواهند کرد، البته بحران در این کشورها هنوز به اندازه منطقه خاورمیانه جدی نیست.

پیش‌بینی شده که تنش شدید آب در هر سه این کشورها تا سال ۲۰۴۰ م. ثابت باقی خواهد ماند. البته مناطق خاصی از هر سه این کشورها نظیر جنوب غربی آمریکا و استان نینکسیا در چین شاهد افزایش تنش در حد بیش از ۴۰ الی ۷۰ درصد خواهند بود.

عربستان در حال کنار گذاشتن کشاورزی و رو آوردن به واردات محصولات مورد نیاز خود است.

میانگین‌گیری تنش آبی آتی در کشورهای مختلف و تبدیل آن به یک معیار واحد می‌تواند تاحدودی خطرات را در ابعاد محلی نشان ندهد حتی استفاده از الگوریتم وزن‌دهی موسسه منابع جهانی نیز برای تعیین تنش آبی در جایی که آب به شدت مورد استفاده قرار می‌گیرد، چندان مورد اعتماد نیست.

بنابراین تصمیم‌گیران محلی باید به خاطر داشته باشند که وضعیت در ابعاد محلی ممکن است خیلی وخیم‌تر از آن چیزی باشد که ما حتی تصورش را می‌کنیم. عیسی کلانتری در تازه‌ترین مصاحبه خود یادآور شده:«درحالی که حسب نظرات متخصصان بین المللی، هیچ جامعه‌ای نباید بیش از ۴۰ درصد از آب تجدیدپذیر استفاده کند، اما در استان خراسان رضوی این رقم به ۱۳۰ درصد رسیده است.»

تصمیم‌گیرندگان در اقصی نقاط جهان نیازمند روش‌هایی هستند که بتوان میزان موجودی و تقاضا را از منابع آبی مشخص کرد. هرچند که اغلب تصمیم‌گیرندگان مقید به رعایت اولویت‌های سیاسی و اجرایی هستند اما در هر صورت داشتن این دست اطلاعات آن هم در سطح کشوری بسیار مهم است.

جدول ۱- در جدول زیر می‌توانید نام کشورهای کم‌آب را بر اساس ارزیابی‌های موسسه منابع جهانی مشاهده کنید.

داده‌های موسسه منابع جهانی از کجا آمده؟

موسسه منابع جهانی تلاش کرده تا به دور از نظرات منفی و مثبت‌گرایانه تاحدودی داده‌های لازم را جهت هشدار به کشورهای مختلف فراهم نماید. روش‌های گوناگونی هم توسط این نهاد مطرح و مورد پذیرش متخصصان بین‌المللی قرار گرفته است.

توابع تجمیعی یکی از روش‌های کاربردی علم ریاضی هستند که در مطالعه اخیر موسسه منابع جهانی مبنای کار قرار گرفته‌اند. یک تابع تجمیعی تابعی است که ورودی آن مقادیری چند سطری هستند. این مقادیر چند سطری را اغلب برمبنای یک معیار خاص در یک گروه جای می‌دهند و سپس بر اساس عملیات ریاضی از آن‌ها یک خروجی واحد استنباط می‌شود.

ورودی گزارش اخیر سه گروه داده هستند: شاخص‌ها، ارزش‌های عددی و مناطق خاص به عنوان نقاط هدف.

در محاسبات ریاضی یک متوسط وزنی فاصله‌ای برای ارزش‌های هر منطقه تعریف می‌شود. تنش آبی همان شاخص و معیار مذکور است که در توابع تجمیعی تعیین آن از اولویت‌ها می‌باشد. تنش آبی همان نسبت میان کل میزان آب از دست رفته (به صورت دائم یا موقت) و آب سطحی تجدیدپذیر در دسترس (سدها و زیرمجموعه‌های آن‌ها) است.

امتیازدهی در این سیستم از ۰ تا ۵ بوده و امتیازات بالاتر معرف رقابت بیش‌تر مصرف‌کنندگان به منظور برداشت از منابع آب سطحی در دسترس است.

هر کشوری که به نوعی با تنش آبی دست به گریبان است، متاثر از طیف متنوعی از فاکتورها می‌باشد.

عدم قطعیت در این سیستم ارزش‌گذاری می‌تواند به دلایل متعدد از جمله تغییرات غیرقابل پیش‌بینی اقلیمی آتی و الگوهای توسعه باشد. این سیستم به جای تمرکز بر روی بهترین یا محتمل‌ترین سناریو تغییرات اقلیمی یک آینده محتمل را چه در زمینه میزان موجودی و چه در زمینه میزان تقاضا نشان می‌دهد.

بنابراین خود ما این آینده را انتخاب می‌کنیم و مبنای اصولی مبارزه با آن نیز مشورت با متخصصان برجسته است چرا که هنوز ساده‌ترین راه برای حل این مشکل و گام برداشتن در راستای کاهش خطرات، استفاده از اطلاعات مفید در سطح جهانی، سازمانی، حرفه‌ای و موسسات مالی است.

رتبه‌بندی و امتیازدهی به کاربران کمک می‌کند تا بتوانند بهتر تغییرات اقلیمی آتی محتمل و سناریوهای گوناگون تقاضا برای آب را با شرایط وفق دهند.

آیا امکان تغییر در بحران هست؟

مطالعات نشان می‌دهند هر کشوری که با تنش آبی مواجه است، توسط طیف متنوعی از فاکتورها تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد به عنوان مثال شیلی که در سال ۲۰۱۰ م. (۱۳۸۹ ه.ش.) از یک تنش آبی متوسط رنج می‌برد اما بر اساس همین داده‌ها احتمالا در سال ۲۰۴۰ م. (۱۴۱۹ ه.ش.) به یک سطح تنش فوق‌العاده زیاد خواهد رسید.

این کشور به احتمال زیاد جزو آن دسته از کشورهایی خواهد بود که در آینده منابع و ذخایر آبی خود را با سرعتی غیرقابل جبران از دست می‌دهد و این امر متاثر از مجموعه‌ای از عوامل است که از افزایش درجه‌حرارت در برخی مناطق حیاتی شروع و به تغییر الگوهای بارندگی ختم می‌شود.

بوتسوانا و نامیبیا هم بدون‌تردید جزو مناطقی هستند که نسبت به تغییرات اقلیمی به شدت حساس خواهند شد. منابع و ذخایر آبی در این کشورها محدود هستند و ریسک تلفات ناشی از سیلاب و خشکسالی به شدت زیاد است.

پیش‌بینی‌های موسسه منابع جهانی نشان می‌دهد که میزان وابستگی ما به اندک منابع آبی روز به روز بیش‌تر خواهد شد.

پیش‌بینی‌هایی هست مبنی بر این که درجه حرارت در نواحی جنوبی آفریقا در آینده از متوسط جهانی فراتر خواهد رفت. این مساله با خشکیدگی و افزایش بارندگی‌های متغیر و پراکنده همراه خواهد بود. میزان تقاضا نیز موید یک افزایش ۴۰ الی ۷۰ درصدی هستند که خود این مساله نگرانی‌های منطقه‌ای را بیش‌تر تقویت خواهد کرد.

متاسفانه افزایش خارق‌العاده تنش آبی، محیطی را ایجاد می‌کند که در آن شرکت‌ها، مزارع و کلیه افراد به شدت به منابع آبی محدود وابسته خواهند شد و همین مساله بالطبع آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر کوچک‌ترین تغییرات افزایش خواهد داد.

این شرایط امنیت آبی و رشد اقتصادی را در سطح ملی تهدید خواهد کرد. بدیهی است که دولت‌های ملی و محلی می‌بایست برنامه‌های عملیاتی محکمی را در زمینه تغییرات اقلیمی به کار بگیرند. دولت‌ها می‌بایست پاسخگوی نحوه مدیریت و به کار بستن تجارب حفاظتی باشند. این تعهد کمک خواهد کرد که حداقل بتوانیم در سال‌های پیش رو از منابع حیاتی به شکلی پایدارتر استفاده کنیم.

منبع: wri agrimoney wri