پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل سوم/بخش چهارم)
ضمناً در ساخت هر آیفون عناصری به‌کار رفته‌اند که مقدار مصرف‌شان آن‌قدر کم و درصدشان از کل حجم تشکیل‌دهنده‌ی دستگاه چنان ناچیز است که در تحلیل‌ها و بررسی‌های مختلف نشانی از آن‌ها پیدا نشد. به‌جز فلزات گران‌قیمتی نظیر نقره، تعدادی عنصر که به عنصرهای خاکی کمیاب شهرت دارند نیز در آیفون به‌کار رفته‌اند. بعضی از این عناصر خاکی کمیاب عبارتند از ایتریم، نئودیمیم و سِریُم.
پیش از اینکه هر یک از عناصر فوق‌الذکر ذوب شوند و از آن‌ها آلیاژ بسازند، یا اینکه با هم مخلوط شوند و ترکیبی نهایی به‌دست دهند یا به‌شکل مایع در آیند و در ترکیب‌هایی به‌کار روند تا نهایتاً آیفون را تحویل ما بدهند، باید کارگرانی بروند و این عناصر را از دل طبیعت به‌دست بیاورند. خواه عنصری کمیاب و بسیار نادر و گران‌قیمت باشد یا عنصری که در طبیعت به‌فراوانی در دسترس است. مبلغ به‌دست‌آمده از تعداد زیادی از این عناصر، خرج منازعات و جنگ‌های داخلی نمی‌شود و برای همین، اپل هم فهرستی از منابع فروش آن‌ها ارائه نکرده است، اما طی سال‌های گذشته، گزارش‌هایی منتشر شده و در آن‌ها از منابع تهیه‌ی مواد اولیه نام برده‌اند؛ اختصاراً نگاهی می‌اندازیم به تعدادی از عناصر بسیار مهم و کاربردی که برای ساخت آیفون از منابع و معادن استخراج می‌شوند.
کمیاب‌بودن فلزات خاکی کمیاب به‌معنی این نیست که چنین منابعی بسیار نایاب هستند و یافتن‌شان در طبیعت، مشقاتی به‌همراه دارد،
آلومینیم
مقدار فراوانی آلومینیم در سیاره‌ی زمین از هر فلز دیگر بسیار بیشتر است. مقدار فراوانی این فلز در دستگاه آیفونی که شما دارید هم از دیگر فلزات بسیار بیشتر است. علت فراوانی آلومینیم در دستگاه آیفون، جداره‌ی آنُدی‌شده‌ی آن است. آلومینیم از سنگ بوکسیت به‌دست می‌آید. بوکسیت را اغلب اوقات از معادن روباز استخراج می‌کنند. استخراج منابع معدنی از معادن روباز، مناظر طبیعی را کاملاً از ریخت می‌اندازد و برای حیات جانوران بومی مناطق اطراف معدن، بسیار مخرب است. به‌منظور تهیه‌ی یک تُن آلومینیم، باید چهار تُن سنگ بوکسیت را از معدن استخراج کرد و به همین دلیل، تهیه‌ی آلومینیم پسماند بسیار زیادی نیز تولید می‌کند. کوره‌های ذوب که مخصوص استخراج آلومینیم از بوکسیت هستند، ۳.۵ درصد از کل انرژی جهان را مصرف می‌کنند. در روند استخراج آلومینیم، کوره‌ها گازی تولید می‌کنند که ۹۲۰۰ برابر از دی‌اکسید کربن مخرب‌تر و زیان‌بارتر است.
کبالت
بیشتر کبالتی که در ساخت آیفون استفاده می‌شود، برای تولید باتری لیتیم-یونی دستگاه به‌کار می‌رود و همه‌ی کبالت به‌کاررفته در آیفون از حفاری معادنی به‌دست می‌آید که در جمهوری دموکراتیک کنگو قرار دارند. در سال ۲۰۱۶، روزنامه‌ی واشنگتن‌پست از طریق منابع خود مطلع شد که به‌منظور استخراج کبالت لازم، کارگران معدنکار در تمام ساعات شبانه‌روز به‌وسیله‌ی ابراز و وسایل اولیه و پیش‌پاافتاده در معادن بسیار تنگ و خفقان‌آور کبالت در جمهوری دموکراتیک کنگو مشغول حفاری هستند. بنا به گزارش واشنگتن‌پست، کارگران هیچ‌گونه پوشش محافظ برای کار در چنین شرایطی استفاده نمی‌کنند و تقریباً هیچ نظارتی هم بر این معادن وجود ندارد. در معادن جمهوری دموکراتیک کنگو نیز برای حفاری کودکان را به کارگری می‌گیرند. خبرنگار این روزنامه به حقیقتی پی برده و این مسئله را چنین در گزارش خود آورده است: «مرگ‌ومیر و جراحت امری است رایج و معمولی.»
آیفون صدها قطعه‌ی مختلف دارد که برای ساخت هر یک از آن‌ها، به چندین فلز خاکی کمیاب احتیاج است.
تانتال
اپل زمانی اعلام کرد که به‌عنوان یک شرکت، بیشترین سود را در تاریخ جهان به‌دست آورده است. با فاصله‌ی کوتاهی از این خبر، اپل تأیید کرد که تانتال مورد نیاز خود را از منابعی تهیه می‌کند که هیچ ارتباطی با طرف‌های درگیر در منازعات و مناقشات ندارند. برای مدت‌هایی طولانی تنها منبعی که می‌شد تانتال را از آن به‌دست آورد، معادن جمهوری دموکراتیک کنگو بودند. در همین معادن بود که شورشیان و نیروهای حکومتی، کودکان و برده‌ها را بالاجبار به حفاری می‌گرمادند و با سود به‌دست‌آمده از منابع استخراج‌شده، به اعمال وحشیانه و خشونت‌بار خود ادامه می‌دادند. از تجاوزهای گسترده و بی‌شمار گرفته تا به‌کارگیری کودک‌سربازان کم‌سن‌وسال و قتل‌عام‌های وحشیانه، خرج همه‌وهمه با فروش ۳ت‌ق تأمین می‌شد.
فلزات خاکی کمیاب
آیفون صدها قطعه‌ی مختلف دارد که برای ساخت هر یک از آن‌ها، به چندین فلز خاکی کمیاب احتیاج است. برای مثال از سریم در حلالی استفاده می‌شود که با آن، صفحه‌ی لمسی تلفن را جلا داده و به شیشه رنگ می‌دهند. از نئودیمیم نیز برای ساخت آهنرباهایی قدرتمند و کوچک استفاده می‌شود. این آهنرباهای کوچک‌مقیاس و قدرتمند در ساخت بسیاری از قطعات الکترونیکی به‌کار می‌روند. استخراج فلزات خاکی کمیاب روندی است بسیار پیچیده و گاهی مهلک و کشنده.
اغلب فلزات خاکی کمیاب تنها از یک نقطه به‌دست می‌آیند، یعنی مغولستان داخلی. مغولستان داخلی منطقه‌ای است نیمه‌خودمختار واقع در شمال کشور چین. در جایی از مغولستان داخلی، محصولات جانبی حفاری و استخراج و پالایش منابع معدنی را به دریاچه‌ای ریخته‌اند. آب این دریاچه چنان کدر شده و آن‌قدر پر است از مواد سمی و آلاینده که گزارشگر بی‌بی‌سی آن را «بدترین جای زمین» نام نهاده است. تیم ماون[۱]، گزارشگر بی‌بی‌سی، یکی از معدود کسانی است که شخصاً این دریاچه را از نزدیک دیده است. او در گفت‌وگویی به من گفت: «ولع ما به داشتن آیفون، تلویزیون‌های صفحه‌تخت و وسایلی مانند این‌ها، باعث شده که چنین دریاچه‌ای به‌وجود بیاید.»
کمیاب‌بودن فلزات خاکی کمیاب به‌معنی این نیست که چنین منابعی بسیار نایاب هستند و یافتن‌شان در طبیعت، مشقاتی به‌همراه دارد، بلکه منظور از کمیاب، این است که کارگران برای دست‌پیدا‌کردن به مقدار ناچیزی از این فلزات، مثلاً برای به‌دست‌آوردن اندکی نئودمیم، باید حجم بسیار زیادی سنگ و خاک را پالایش کنند. پالایش چنین حجمی نیازمند صرف انرژی بسیار فراوان است و منابع زیادی برای این کار مصرف خواهد شد و در نتیجه‌ی انجام روند پالایش، محصولات جانبی نامطلوب و آلاینده‌های بسیاری تولید به‌وجود خواهد آمد. اپل و تمام دیگر شرکت‌های دنیا، انجام همه‌ی این روند را به شرکت‌های چینی محول می‌کنند، چرا که در کشور چین، قوانین و مقررات حفاظت از محیط‌زیست چندان که بایدوشاید، نظیر دیگر کشورها، دست شرکت‌ها را نمی‌بندد. مثلاً شرکتی به‌اسم مالی‌کُر[۲] در ایالات متحده‌ی آمریکا تلاش کرد تا با حفظ اصول زیست‌محیطی، در بیابان منطقه‌ی جنوب غربی آمریکا فلزات خاکی کمیاب را استخراج کند، اما در سال ۲۰۱۴ ورشکسته شد. تحقیقات پژوهشگران بی‌بی‌سی نشان داده که نه‌تنها آب دریاچه سمی است، بلکه تشعشعاتی نیز از آن ساطع می‌شود. از بستر دریاچه مقداری گِل استخراج شده و محققان با تجزیه و آزمایش گِل به‌دست‌آمده، مشاهده کردند که میزان تشعشعات رادیواکتیو گِلِ بستر دریاچه، سه برابر بیشتر از محیط اطراف آن است.
قلع
بیش از نصف کوره‌های ذوب فلزاتی که نام‌شان در فهرست شرکت اپل نوشته شده، در جزیره‌ی بانکا[۳] در اندونزی قرار دارند. بلومبرگ در گزارشی که در بیزنس‌ویک[۴]، هفته‌نامه‌ی اقتصادی خود، منتشر کرده، نوشته بود که یکی از همکاران شرکت اپل به‌نام فاکس‌کان[۵]، قلع مورد نیاز خود را از همین جزیره تأمین می‌کند و احتمالاً علت قرارداشتن آن‌همه کوره‌ی ذوب فلزات در این جزیره، همین قضیه باشد. معادن جزیره‌ی بانکا بسیار آشفته‌اند و نرخ مرگ‌ومیر در این معادن بالاست. معدنکاران وارد هزاران معدن و حفره‌ی کوچک‌مقیاس می‌شوند. تونل‌هایی که هر یک ۱۲ تا ۱۵ متر عمق دارند و بسیاری‌شان بدون مجوزهای قانونی حرف شده‌اند. معدنکاران جزیره‌ی بانکا در این عمق و به‌کمک کلنگ یا حتی دست‌خالی، قلع را از دل زمین استخراج می‌کنند. صاحبان معادن اغلب به‌وسیله‌ی تراکتور حفره‌هایی عمیق در زمین پدید می‌آورند. دیواره‌های اطراف این حفره‌ها در بیشتر اوقات کاملاً مسطح و صاف است و بسیار اتفاق می‌افتد که همین دیواره‌ی صاف و ناپایدار بر سر کارگران نگون‌بخت آوار شود. در سال ۲۰۱۴ نرخ مرگ‌ومیر معادن جزیره‌ی بانکا معادل یک کارگر در هر هفته بود. بعد از اینکه بلومبرگ آن گزارش را منتشر کرد، شرکت اپل گروهی را به اندونزی فرستاد. این گروه خواستار آن شد تا با گروه‌های محلی و سازمان دوستان زمین[۶] که سازمانی است محلی و زیست‌محیطی، به همکاری بپردازد و نهایتاً نیز با هم وارد تعامل شدند، اما مشخص نشد که تأثیر این همکاری‌ها در عمل چیست. از آن موقع به‌بعد، حفاری‌های معدنی لایه‌ای کامل را از سطح خاکی جزیره برداشته و امروزه، معدنکاران برای به‌دست‌آوردن سنگ‌های کانی، مشغول تفحص در سواحل جزیره شده‌اند و صخره‌های مرجانی و زیستگاه‌های طبیعی آب‌های کم‌عمق را به‌دنبال مواد معدنی زیرورو می‌کنند.
میشو اعداد مختلف را بالاوپایین کرد و نهایتاً به عددی حدودی رسید که نشان می‌داد برای ساخت یک دستگاه آیفون، چقدر خاک باید حفاری و از دل زمین بیرون آورده شود. میشو بر اساس گزارش‌هایی که از روند استخراج معادن از سرتاسر جهان بررسی کرده، به این رسیده که برای ساخت یک دستگاه آیفون که ۱۲۹ گرم وزن دارد، باید حدود ۳۴ کیلوگرم مواد معدنی از زمین استخراج و پالایش شود. فلزات خامی که در آیفون به‌کار می‌روند، در مجموع حدود یک دلار ارزش دارند و ۵۶ درصد این مبلغ یک‌دلاری را، همان اندک طلایی تشکیل می‌دهد که برای ساخت آیفون استفاده شده. با تمام این اوصاف، بعد از پالایش ۹۲ درصد از کل سنگ‌هایی که از دل زمین استخراج می‌شوند، مقدار فلزی به‌دست می‌آید که تنها و تنها ۵ درصد از کل وزن آیفون را تشکیل می‌دهد. به‌عبارت دیگر برای به‌دست‌آوردن عناصر کمیابی که در ساخت آیفون استفاده می‌شوند، باید حجم بسیار بیشتری خاک و سنگ استخراج و فرآوری شود.
برای تولید هر یک عدد دستگاه آیفون، بایستی ۳۴ کیلوگرم سنگ معدنی از زمین استخراج گردد و با ۱۰۰ لیتر آب پالایش شود
تا سال ۲۰۱۶، یک میلیارد دستگاه آیفون به‌فروش رسیده است. یعنی برای ساخت این تعداد دستگاه، ۳۴ میلیارد کیلوگرم، معادل ۳۷ میلیون تُن خاک استخراج شده. این حجم خاک، بسیار زیاد است… و تأثیری بر محیط‌زیست گذاشته. برای پالایش هر یک تُن خاک استخراج‌شده، به حدود سه تُن آب نیاز است. میشو می‌گوید که معنی تمام این صحبت‌ها می‌شود اینکه برای ساخت هر یک دستگاه آیفون، حدود ۱۰۰ لیتر، معادل ۲۶ گالن آب «آلوده» شده است. یعنی برای ساخت یک میلیارد دستگاه آیفون، تابه‌حال ۱۰۰ میلیارد لیتر، معادل ۲۶ میلیارد گالن آب، آلوده شده و هدر رفته است.
میشو می‌گوید علاوه بر این‌ها، برای استخراج مقدار طلایی که در یک تُن خاک حفاری‌شده وجود دارد، باید حدوداً دو و نیم پوند، معادل ۱۱۳۶ گرم سیانور به‌کار برد. با استفاده از همین ماده‌ی شیمیایی است که سنگ را تجزیه کرده و فلزات گران‌بها را از سنگ و خاک جدا می‌کنند. حدود ۱۸ تا ۳۴ کیلوگرم از سنگ‌های معدنی استخراج‌شده برای ساخت هر دستگاه آیفون، به‌منظور حصول طلا استخراج شده‌اند. برای فرآوری این حجم خاک و سنگ معدنی، به ۲۰.۵ گرم سیانور نیاز است. به‌کمک این ۲۰.۵ گرم سیانور، مقدار طلای لازم برای ساخت یک دستگاه آیفون، از خاک استخراج‌شده، به‌دست می‌آید.
با تمام این اوصاف، طبق محاسبات میشو، برای تولید هر یک عدد دستگاه آیفون، بایستی ۳۴ کیلوگرم سنگ معدنی از زمین استخراج گردد و با ۱۰۰ لیتر آب پالایش شود؛ ضمناً برای ساخت هر آیفون، می‌بایست ۲۰.۵ گرم سیانور به‌کار رود. تمام این اعداد در مقیاس صنعتی هستند و برای تولید انبوه.
میشو می‌گوید: «همین عددهاست که برق از سر آدم می‌پراند!»
من و جیسن و ماری[۷] در عمق معادن هزارتومانند ثرو ریکو پیش می‌رویم. به هر تیر چوبی حفاظ سقف می‌رسیم که زیر بار سنگ‌های بالای سر خود، وا داده و شکسته، خم می‌شویم و به مسیر ادامه می‌دهیم. نگاهی به دیواره‌های سنگی معدن می‌اندازیم که رگه‌هایی از مواد معدنی مختلف در آن به‌چشم می‌خورد. وقتی به دوراهی‌ها و چندراهی‌های تونل‌های زیرزمینی می‌رسیم، نور چراغ‌های روی سرمان را به تقاطع‌ها می‌تابانیم. تونل‌ها پیش چشم‌های‌مان جوری به‌نظر می‌رسند که انگار آن‌ها را هیچ پایانی نیست. سیاهی عمق این معدن به‌اندازه‌ی ظلمات اعماق فضا، تیره است. هم من و هم جیسن، هر دو تقریباً قدبلند و بزرگ‌جثه‌ایم. تونل فقط و فقط حدود ۱۲۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و به‌خاطر همین ارتفاع اندکش، مجبوریم دائم دولادولا و تاتی‌تاتی‌کنان پیش برویم. دیواره‌های هر دو طرف به ما فشار می‌آورند و هوا به‌نظر غلیظ و سنگین می‌آید. کم‌کم بر اضطراب جیسن افزوده می‌شود و نشانه‌های اضطراب در وجناتش آشکار می‌گردد. با دیدن اضطراب او، من هم مضطرب می‌شوم. یک بطری ویسکی سفید برای معدنکاران خریده بودیم. ماری وقتی می‌بیند این‌گونه مضطرب شده‌ایم، در بطری را باز می‌کند و سر آن را می‌گیرد زیر بینی ما دو نفر. واقعاً که بوی قدرتمندی دارد و بی‌بروبرگرد، فوراً سرحال‌مان می‌کند؛ اما چه سرحال‌کردنی. اصلاً تعریف ندارد.
یک لحظه بعد از استنشاق بوی ویسکی سفید، سرم محکم می‌خورد به سقف و کمی گردوغبار از سقف پایین می‌ریزد و تمام صورتم را می‌پوشاند. دارم از طی طریق‌مان در معدن فیلم می‌گیرم و با آیفونی که در دست دارم، تندتند عکس‌هایی می‌گیرم همه محو و با نور فلاش. رگه‌های مواد معدنی روی دیواره‌های معدن که احتمالاً گوگرد باشند، زیبایی غریبی دارند.
رنگ به روی جیسن نمانده است. تازه متوجه می‌شوم. تمام این کوه از نظر زمین‌شناختی به بمبی ساعتی می‌ماند که کوک شده و آماده‌ی انفجار است. در تونل‌هایی هستیم که هر روز هزاران نفر معدنکار برای حفاری پا به آن می‌گذارند و از آن خارج می‌شوند، برای همین داشتن چنین ترسی در دل به‌نظر احمقانه می‌آید، اما با تمام این اوصاف ما مانده‌ایم و ترس فزاینده‌مان. حاضرم شرط ببندم اکثر افرادی که آیفون دارند، اگر پا به چنین محیطی بگذارند، بیست دقیقه نشده، عقل از سرشان خواهد پرید و عنان از کف خواهند داد. جیسن می‌خواهد برگردد و از معدن برود بیرون.
قبل از اینکه بفهمم اصلاً چه شده، سروته می‌کنیم و به‌سرعت در دل تاریکی پیش می‌رویم تا اینکه بالاخره می‌بینیم آن حلقه‌ی نورانی و کوچک آشنا، از پشت پیچی در سر راه‌مان رخ نشان می‌دهد.
درست همان‌طور که قبلاً هم گفته بودم، حتی نیم ساعت هم در عمق معدن دوام نیاوردیم.
ایفران ماننه، همان کسی است که در دوران نوجوانی معدنکار بود و حالا راهنمای گردشگران شده است. وقتی می‌خواهد راجع‌به شرایط کار در معدن صحبت کند، بی‌هیچ حرف پیش، صاف می‌رود سر اصل مطلب. می‌گوید دو نفر از دوستانش همین الآن در بیمارستان بستری شده‌اند. می‌گوید پدرش مریض است. می‌گوید «هر ساله بیش از پانزده نفر معدنکار جان خود را حین کار در معدن از دست می‌دهند.» تازه فقط در معدن ثرو ریکو. وقتی این حرف‌ها را می‌زند، هیچ نشانی از ناراحتی و اندوه در چهره‌اش دیده نمی‌شود؛ انگار دارد راجع‌به معمولی‌ترین مسائل روزمره صحبت می‌کند. دشوار می‌توان با مجموع این هزینه‌های انسانی کنار آمد. در آیفون چندده عنصر و ابزار مختلف به‌کار رفته‌اند و داستانی بسیار مشابه با داستان معدنکاران ثرو ریکو، پشت بسیاری از این عناصر و ابزار خوابیده است. داستانی که در بسیاری قاره‌های جهان رخ می‌دهد و همه از کنار آن می‌گذرند.
هر روز عده‌ی بسیار زیادی معدنکار با ابزاری بسیار ابتدایی و پیش‌پاافتاده به دل معادن می‌روند و در محیط‌هایی بسیار خطرناک و مرگ‌بار کار می‌کنند.
هر روز عده‌ی بسیار زیادی معدنکار با ابزاری بسیار ابتدایی و پیش‌پاافتاده به دل معادن می‌روند و در محیط‌هایی بسیار خطرناک و مرگ‌بار کار می‌کنند تا مواد اولیه‌ای را استخراج کنند که در ساخت ابزارهایی به کار می‌رود که ما هر روز از آن‌ها بهره می‌بریم. این نکته، حقیقتی است ناراحت‌کننده که صدالبته همگی‌مان به‌خوبی توانسته‌ایم با آن کنار بیاییم. اغلب عناصر پایه‌ای و اولیه‌ای که در ساخت آیفون به‌کار می‌روند، از محیط‌هایی چنان مخوف استخراج می‌شوند که بیشتر کاربران و آیفون‌به‌دست‌ها نه حاضرند و نه می‌توانند حتی چند دقیقه حضور در آن محیط‌ها را تاب بیاورند. تا زمانی که در سطح جهان برای تملک ابزار و وسایلی مانند آیفون میل و اشتیاق وجود داشته و لذا به فلزاتی خاص برای ساخت این دستگاه‌ها نیاز باشد، کشورهایی که از لحاظ اقتصادی بسیار ضعیف و از لحاظ منابع معدنی بسیار غنی هستند، با چالشی بسیار دشوار مواجه خواهند بود. نیاز بازار به تولید و عرضه‌ی چنین دستگاه‌هایی باعث می‌شود که شرکت‌های حفاری و کاوش معدن و همین‌طور واسطه‌هایی که مواد معدنی را از یک دست می‌خرند و به دست دیگر می‌فروشند، به این کشورها سرازیر شوند. دولت این کشورها که بولیوی نیز یکی از آن‌هاست، خواهد کوشید به شیوه‌ی کارکردن در معادن و روند استخراج مواد معدنی، نظارت کرده و این شیوه‌ها را سامان‌دهی کند. اما به‌نظر می‌رسد تا آینده‌های بسیار دور، معدنکاران کماکان به شغل کمرشکن و پردردومرض خود ادامه خواهند داد و به انواع‌واقسام بیماری‌های ریوی مبتلا خواهند شد تا بتوانند مواد اولیه‌ای را برای‌مان فراهم کنند که در ساخت آیفون به‌کار می‌روند.
ماده‌ای دیگر هست که در ساخت آیفون بسیار اهمیت دارد و هنوز حرفی از آن نزده‌ایم. وقتی دست می‌برید و آیفون‌تان را برمی‌دارید، این ماده اولین چیزی است که با انگشت خود لمسش می‌کنید… منظورم همان شیشه‌ای است که با انجام فرآیندهای شیمیایی تقویت شده و ضد خط‌وخش است.
[۱] Tim Maughan
[۲] Molycorp
[۳] Bangka Island
[۴] BusinessWeek
[۵] Foxconn
[۶] Friends of the Earth
قسمت‌های گذشته:
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (مقدمه/بخش اول)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (مقدمه/بخش دوم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل اول/بخش اول)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل اول/بخش دوم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل اول/بخش سوم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل دوم/بخش اول)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل دوم/بخش دوم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل دوم/بخش سوم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل دوم/بخش چهارم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل سوم/بخش اول)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل سوم/بخش دوم)
پاورقی دنباله‌دار کتاب «یگانه دستگاه: تاریخچه مخفی آیفون» (فصل سوم/بخش سوم)
