مومیاییها چگونه به درمان بیماری‌های امروزی کمک میکنند؟
در سال ۲۰۱۳ میلادی، کشف چند جسد در کشور اتریش فرضیاتی جدید در مورد مردان یخی و مومیاییها را شکل داد. نتیجه تازه‌ترین مطالعات حاکی از آن است که اجساد مومیایی شده میتوانند نقش به سزایی در درمان بیماری‌های امروزی ایفاء کنند. در این مقاله می‌خواهیم به سراغ مردان یخی و مومیاییها برویم، پس با ما همراه باشید.
اوتزی ۵ هزار ساله
در سال ۲۰۱۳ میلادی، دانشمندان در اتریش بقایای ۱۹ جسد از نوادگان انسان‌های یخی ماقبل تاریخ را پیدا کردند. در سپتامبر سال ۱۹۹۱ میلادی، دو گردشگر آلمانی در ارتفاعات بالای ۳ هزار متر کوه‌های آلپ (حدفاصل ایتالیا و اتریش) یک مومیایی طبیعی مشابه را پیدا کردند که بعدها به اوتزی(Otzi) معروف شد.
اوتزی نام همان مرد یخی ماقبل تاریخ است که دانشمندان قدمت آن را بالای ۵ هزار سال (۵ هزار و سیصد) تخمین زده‌اند. این مومیایی طبیعی هماکنون در موزه باستانشناسی ساوت تیرول یا آلتوادیجه (South Tyrol Museum of Archeology) نگهداری میشود.
تصویری از مرد یخی با نام اوتزی در موزه باستانشناسی ساوت تیرول
بازدیدکنندگان از موزه باستانشناسی ساوت تیرول میتوانند اوتزی را در حالی که در یک محفظه یخی در محیطی به درجه منفی ۶ سلسیوس نگهداری میشود، آن هم از فاصله چند متری مشاهده کنند.
برای اظهارنظر در مورد قرابت نمونههای مختلف مومیایی یخی همچنان پاره‌ای ابهامات وجود دارد که حل نشده است. محققین موسسه پزشکی قانونی دانشگاه اینزبروک (Innsbruck University)، چندی پیش نمونههای متعددی از DNA تعدادی از شهروندان استان تیرول یا آلتوادیجه ایتالیا تهیه کردند.
مقایسهای میان این نمونهها با جسد اوتزی و ۱۹ جسد تازه کشف شده انجام شد. تطبیق جهش ژنتیکی میتواند در رمزگشایی رازهای علمی بسیاری موثر واقع شود .
دانشمندان باور دارند که به احتمال زیاد نوعی جهش ژنتیکی در نزدیکی منطقه انگادین (Engadin) کشور سوئیس و حتی منطقه تیرول جنوبی ایتالیا رخ داده است .
دانشمندی به نام والتر پارسون (Walther Parson) از دانشگاه اینزبروک در مصاحبه با رسانهها اعلام کرد که بررسی نمونههای DNA خون حدود ۳ هزار نفر از ساکنان این منطقه در دستورکار است و احتمالا چندین سالی زمان خواهد برد. باید منتظر شد و دید که دنیای علم قرار است چه رازهایی را از مردان مومیایی یخی برای جهانیان فاش کند.
اما اوتزی یا همان مومیایی ماقبل تاریخی نام خود را از دره اوتز (Oetz Valley) کوه‌های آلپ گرفته است. شواهد نشان میدهد که این مرد چشم قهوهای تقریبا ۴۶ ساله، در حدود ۳ هزار و سیصد سال پیش از میلاد مسیح در جایی حوالی مرز ایتالیای کنونی و اتریش زندگی میکرده است.
اوتزی میتواند خویشاوندانی در منطقه ساردینیا داشته باشد یا میتواند یک مرد شکارچی باشد چرا که تجزیه محتویات معدهاش نشان داده که آخرین وعده غذاییاش را گوشت گوزن یا بز کوهی تشکیل داده است.
نمایی از محوطه نگهداری مومیایی موسوم به اوتزی
از دیگر اطلاعات جالب به دست آمده از اوتزی این است که نوعی انگل رودهای به نام کرم شلاقی هم در روده اوتزی یافت شده که احتمالا او را بسیار رنج می‌داده است.
جالب این جاست که این انسان ماقبل تاریخ حتی نسبت به لاکتوز شیر نیز حساسیت داشته و مستعد ابتلا به بیماری قلبی بوده است. اوتزی را به صورت طبیعی در یخ‌های کوه‌های آلپ مومیایی شده پیدا کردند اما دلایل مرگ اوتزی تا سالیان سال ذهن پژوهشگران بسیاری را به خود مشغول نگه داشت. مرد یخی چگونه مرده بود؟
مرگ دردناک یک مومیایی
اوتزی حدود بیست سال پیش در منطقهای سرد و یخزده کشف شد. شواهدی مانند سوراخ بزرگی که در استخوان ترقوه این مومیایی وجود دارد، این فرضیه را به وجود آورده که اوتزی با نوعی پیکان به قتل رسیده است.
اسکن مغزی اما روایت دیگری دارد و بیش‌تر بر احتمال سقوط از بالای یک بلندی تاکید میکند. در سال ۲۰۰۱ میلادی، دانشمندان دانشگاه اینزبروک اتریش با استفاده از سیتیاسکن مغزی، نقطههای تیرهای را در پس مخچه اوتزی تشخیص داده و به این جمع‌بندی رسیدند که اوتزی در اثر آسیب مغزی مرده.
تحقیق دیگری هم در اوایل سال ۲۰۱۳ میلادی توسط آکادمی بولزانو European Academy of Bolzano/Bozen (EURAC) از کشور آلمان انجام شد که دلیل مرگ این مرد ماقبل تاریخ را نوعی آسیب مغزی یا چیزی شبیه خونریزی مغزی توصیف کرد.
به هر حال داستان اوتزی پنجاه و خردهای کیلوگرمی به این جا ختم شد که در یکی از جنگ‌های قبیلهای و پس از برخورد پیکان با استخوان ترقوهاش از بالای یک بلندی پرت شده و در اثر آسیب شدید مغزی مرده است.
تصویر بازسازی شده از اوتزی مومیایی یخی
اما تحقیقات دیگری هم بر روی اوتزی انجام شده که نشان میدهد او به بیماری لایم مبتلا بوده است. شواهد ابتلای اوتزی به این بیماری که توسط کنه و نوعی باکتری‌های گرم منفی منتقل میشود، در آخرین تحقیقات انجام شده بر روی DNA او به دست آمد.
بیماری لایم در وهله نخست با یکسری عوارض پوستی همراه است اما در مراحل بعدی به آرتریت یا التهاب مفاصل منجر خواهد شد. کاشفان به همراه جسد اوتزی یک کمان، چند تیر و یک تیشه هم پیدا کرده‌اند که این اقلام هماکنون در موزه باستانشناسی تیرول تحت شرایط کنترل شده نگهداری می‌شوند.
و آخرین داستان افسانه‌ای اوتزی این است که لباس‌های این مومیایی تشکیل شده از یک ردای پشمی، نوعی کت، ساقپوش‌هایی بافتهشده از پوست بز و یک کلاه از پوست خرس همراه با نوارهای چرمی که میتوانند به خوبی شرایط زیست اوتزی را در مناطق سردسیری نشان دهند.
مومیاییها و کمک به ما در عصر حاضر
دانشمندان می‌گویند که مقایسه بیماری‌هایی که انسان‌ها از گذشته تا به امروز با آن‌ها سر و کار داشتهاند، نشان میدهد که نهتنها چگونگی شیوع آن‌ها بلکه حتی نحوه تغییر و تکامل آن‌ها هم دقیقا به چه صورتی بوده است.
این فرضیه مطرح است که محققین از این طریق بتوانند درباره نحوه مقابله و کنترل بیماری‌ها اطلاعات بیش‌تری کسب کنند. مجموع این فرضیات سبب گردید که تحقیقات گستردهای بر روی مومیاییها انجام شود. اما واقعیت این است که هنوز راه زیادی تا حل کامل معمای مومیاییها باقی مانده است.
در سال ۲۰۱۳ میلادی، تعدادی از دانشمندان تصمیم گرفتند تا نتایج آزمایشات سیتیاسکن بر روی ۱۳۷ مومیایی مختلف را منتشر کنند.
خاستگاه این مومیاییها متفاوت اما هدف بررسی بر روی همه آن‌ها کم و بیش مشابه بود. مومیاییهای مصر باستان، پرو و جزایر آلئوتین (مجموعهای از ۱۴ جزیره بزرگ آتشفشانی و ۵۷ جزیره کوچک‌تر واقع در اقیانوس آرام شمالی) از جمله شواهد مستندی هستند که نشان داده‌اند، بیماری‌ها در ظرف سالیان سال چگونه به اشکال مختلف کام ما را تلخ کرده‌اند.
یک مومیایی مصر باستان در موزه لندن
نتایج آزمایشات اخیر حاکی از آن است که ۳۴ درصد از کل مومیاییها در خود علائم آتروسکلروسیس یا تصلب شرائین را داشتهاند . این بیماری که باعث ضخیم شدن و از بین رفتن حالت ارتجاعی جدار سرخرگی میشود، با افزایش سن در ارتباط نزدیک است و البته گاهی نیز منجر به رسوب کلسیم در جداره سرخرگ‌ها میشود.
سرپرست این تیم پژوهشی راندال تامپسن (Randall Thompson) از موسسه قلب و عروق سنتلوک Saint Luke’s American Hearth Institute شهر کانزاس میسوری معتقد است که نشانههایی از این دست در مومیاییهای همه گروه‌ها دیده میشود.
فرانک رولی (Frank Ruhli) مسئول پروژه مومیاییها از دانشگاه زرویخ در مصاحبه‌ای عنوان کرده که بین ۳۰ الی ۵۰ درصد از مومیاییهای بزرگسال مورد مطالعه، واجد شرایط احتمال ابتلا به این بیماری بودهاند.
این دامنه قابل ملاحظه، بیانگر این واقعیت است که احتمالا تصلب شرایین در مواجهه با انسان‌های امروزی که یا در خوردن افراط میکنند و یا حتی با یکسری مشکلات ژنتیکی زیربنایی دست به گریبان هستند، کار چندان سختی را پیش رو نخواهد داشت بنابراین بعید نیست که روزی فرا برسد که با شناسایی دقیقتر ژن‌ها، داروهای جدیدتری هم برای مبارزه با این بیماری وارد بازار شود.
دانشمندان بر این باور هستند که مومیاییهای باستانی میتوانند اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت بهداشتی تمدن‌های اولیه ارائه دهند. این اطلاعات را دانشمندان میتوانند برای درمان بهتر بیماری‌های امروزی استخراج کنند.
اما یک ترس بزرگ هم در میان جامعه علمی وجود دارد، مومیاییها نهتنها نادر بلکه در عین حال حساس و شکننده هستند بنابراین محققان تا به امروز برای بررسی آن‌ها با محدودیت‌های گستردهای رو به رو بودهاند. بخشی از محدودیت‌ها به این دلیل است که گام اولیه تحقیقات مشخص نیست بنابراین ملاحظات مرتبط با آن هم درست تعریف نشده.
پیشرفت‌های اخیر در زمینه امکان تعیین دقیق توالی ژنتیکی و در عین حال استفاده از دستگاه‌های کارآمدتر سیتیاسکن تا حد زیادی راه را بر روی دیرینهآسیبشناسان باز کرده اما هنوز هم محدودیت‌های زیادی دست و پاگیر هستند.
دانشمندان بر چه بیماری‌هایی تمرکز خواهند کرد؟
بررسی توالی ژنتیکی این قابلیت را دارد که منشاء عفونت‌های میکروبی را نشان دهد. روش‌های مطالعاتی اخیر به حدی خارقالعاده هستند که دانشمندان حتی میتوانند نشانههای انواع بیماری‌ها از سرطان پروستات گرفته تا مالاریا را در بدن مومیاییهای سرتاسر جهان به طور مستدل شناسایی کنند.
جالب است که مقایسه اشکال قدیمی این بیماری‌ها با همردیفهای امروزی این امکان را برای محققین فراهم کرده که هر بیماری را در ظرف سالیان سال بررسی کنند و مراحل تکامل آن بیماری را هم بشناسند. کارشناسان می‌گویند که گام آخر هم همان درمان نهایی خواهد بود. اما برای چنین اظهارنظری هنوز خیلی زود است.
نمونه دیگری از یک مومیایی مصری
در مورد بیماری سل که سالانه بیش از ۱.۴ میلیون نفر را به کام مرگ می‌کشد، سیتیاسکن‌های پیشرفته و روش‌های تعیین توالی ژنتیکی مورد توجه قرار گرفته تا مراحل پیشرفت این بیماری در بدن دقیق دنبال شود و از طرف دیگر هم مشخص شود که چگونه میتوان آن را درمان کرد.
تحقیقات پروفسور هاگن کلاوس (Haagen Klaus) یک زیست انسانشناس از دانشگاه جورج میسون مبتنی بر این است که درست برخلاف آن چه که بسیاری از متخصصان پیش‌تر تصور می‌کردند، به احتمال زیاد این اروپائیان بودهاند که در حین مهاجرت به ایالات متحده آمریکا نوع کشنده گونه میکوباکتریوم توبرکولوسیس را به این کشور آوردهاند.
دادههای ژنتیکی اولیه نشان میدهد که مومیاییهای پرویی که قدمت آن‌ها به ۱۰ قرن پیش از ورود سیاحان اسپانیایی برمیگردد، به نوعی از باکتری سل (میکوباکتریوم توبرکولوسیس) یا گونهای مشابه آن آلوده شدهاند که در قیاس با نوع خطرناک فعلی هم ابتداییتر و هم به احتمال زیاد بیخطرتر بوده.
ضمن این که مطالعات متعددی نشان میدهد که اجساد مومیاییهای آمریکای مرکزی پیش از حضور اروپاییها، به ندرت نشانههایی از این بیماری مهلک را داشتهاند. پروفسور کلاوس تصدیق میکند که این مساله میتواند به خاطر این باشد که میکوباکتریوم توبرکلوسیس در حضور عنصر آهن مراحل تکامل خود را سریع‌تر طی کرده در حالی که پیش از آن مردم این منطقه رژیم غذایی کم آهنی داشته و گوشت را به ندرت مصرف میکردهاند. اگر این موضوع واقعیت داشته باشد، میتوان چنین جمع‌بندی کرد که داروهای جدید نیز باید به شکلی مانع از جذب آهن توسط این باکتری شوند.
مومیاییها و شناخت بیش‌تر از بیماری‌های عجیب
تعدادی از دانشمندان با استفاده از سیستم‌های پیشرفته تعیین توالی ژنتیکی، تحقیقاتی بر روی بیماری چاگاس یا شاگاس انجام داده‌اند. این بیماری انگلی اغلب توسط نیش نوعی ساس به بدن انسان منتقل میشود اما تزریق خون آلوده و پیوند اعضاء نیز میتواند عامل بیماری‌زا را وارد بدن شخص سالم کند.
این مومیایی در کشور مغولستان پیدا شده و قدمت آن را نزدیک ۱۰۰۰ سال تخمین می‌زنند.
گزارشات حاکی از آن است که امکان انتقال این بیماری از بدن مادر به نوزاد نیز وجود دارد. شاگاس در آمریکا بومی و شایع می‌باشد. ناقل این بیماری نوعی انگل به نام تریپانوسوما کروزی است که میتواند قلب را هم از کار بیندازد و حتی در ارگان‌های سیستم هاضمه آماس یا ورم ایجاد کند.
انگل خطرناک مذکور تاکنون قریب ۱۰ میلیون نفر را در آمریکای لاتین به یکی از وحشتناک‌ترین بیماری‌های قرن مبتلا کرده و جالب است که دامنه ابتلا به آن روز به روز هم گستردهتر میشود.
برخی علت آسیب به اندام‌های مختلف بدن را به گونههای متفاوت از این انگل ربط می‌دهند. در سال ۲۰۰۸ میلادی، دکتر آنا کارولینا ویسنته (Ana Carolina Vicente)و دکتر آنا جانسن (Ana Jansen) از موسسه پژوهشی اوسوالدو کروز (Osvaldo Cruz Foundation) ریودوژانیرو گزارش دادند که در یک مومیایی با قدمت ۵۶۰ سال پیش، شواهدی دال بر حضور انگل تریپانوسوما کروزی یا همان عامل بیماری شاگاس پیدا کرده‌اند.
پیش‌تر نیز آن‌ها موفق شده بودند که در بقایای یک استخوان که تقریبا ۴.۵۰۰ الی ۷ هزار ساله قدمت داشت، این انگل را پیدا کنند. مقایسه DNA نمونههای مختلف این نوع انگل میتواند روند تکامل و پراکنش آن را مشخص کند. دانشمندان امید دارند که پیشرفت‌ها تا آن جا پیش برود که دانشمندان حتی راهی برای درمان این بیماری نیز کشف کنند.
شواهد نشان میدهد که کاشفان تا دهه ۱۹۲۰ میلادی، اجزاء مومیاییها را به عنوان دارو به مردم می‌فروختند.
دیرینهآسیبشناسان ضمنا از مزایای تصویربرداری از طریق رزونانس مغناطیسی یا امآرآی نیز استفاده میکنند. در این روش که بر اساس کشف سیگنال‌ها از آب طراحی شده، مشخص میشود که در چه بافت‌هایی از بدن مومیایی آب بیش‌تری هست و این که از غلظت آب در چه بخش‌هایی کاسته شده است.
اطلاعات دریافتی از امآرآی تصویر بسیار دقیقی از بافت‌های مختلف در اختیار دانشمندان قرار میدهد. این روش برای مومیاییهای خشک پیش‌تر کارآیی چندانی نداشته اما پیشرفت‌های اخیر در روش تصویربرداری امآرآی این امکان را فراهم ساخته که دانشمندان تصویر به مراتب بهتری از بافت‌های نرم نظیر زبان تهیه کنند.
دانشمندان می‌گویند که درست برخلاف روش سیتیاسکن که در آن از تابش مقادیر معینی از اشعه یونیزهکننده استفاده میشود و احتمال آسیب رساندن به مومیایی زیاد است، در این روش ام آرآی به هیچوجه خطری مومیایی و بالاخص دادههای ژنتیکی ذخیرهشده در آن را تهدید نمیکند. اما باز هم نباید فراموش کرد که همه این روش‌ها تا مقصد نهایی هنوز راه بسیاری را در پیش دارند.
