مهم‌ترین رویدادهای علمی سال ۲۰۱۵ از نگاه دیجی‌کالا مگ

سال ۲۰۱۵ بالاخره تمام شد و وارد سال جدید میلادی شدیم. در یک سال گذشته، رویدادها و خبرهای مختلفی در دنیای علم رخ داد که بعضی از آن‌ها سر و صدای زیادی به پا کردند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توانیم به دیدار فضاپیمای افق‌های نو با سیاره‌ی کوتوله‌ی پلوتو و کشف یک گونه‌ی منقرض شده‌ی جدید از انسان اشاره کنیم. در ضمن امسال یکصدمین سالگرد ارائه‌ی نظریه‌ی نسبیت عام اینشتین بود. با مهم‌ترین رویدادهای علمی سال ۲۰۱۵ از نگاه دیجی‌کالا مگ همراه باشید.

دیدار با سیاره‌ی کوتوله‌ی پلوتو

در جولای ۲۰۱۵، فضاپیمای «افق‌های نو» (New Horizons) پس از ۹ سال سفر در منظومه‌ی شمسی، به سیاره‌ی کوتوله‌ی پلوتو رسید و یک گذر نزدیک از کنار آن انجام داد. قبل از سفر افق‌های نو،‌ تصور خیلی ضعیفی از شکل ظاهری سطح پلوتو داشتیم و به طور کلی اطلاعات ما از این سیاره‌ی کوتوله خیلی کم بود. حتی بهترین و بزرگترین تلسکوپ‌های دنیا هم نمی‌توانستند به خوبی این جرم کوچک را ببینند. در ماه‌های پس از ملاقات نزدیک افق‌های نو با پلوتو، سیل عکس‌ها و داده‌های ثبت شده از پلوتو به سمت زمین روانه شد و هم‌اکنون نیز این دانلود داده ادامه دارد. افق‌های نو حقیقتا تصاویر شگفت‌انگیز و اطلاعات گران‌بهایی از پلوتو به ما هدیه داد و در ادامه‌ی راه خود در مرزهای بیرونی منظومه‌ی شمسی، قرار است دیگر اجرام «کمربند کوییپر» را کاوش کند.

کشف گونه‌ی جدید و منقرض شده‌ی انسان

در تابستان همین سال گروهی از پژوهشگران در آفریقای جنوبی به هنگام کاوش در یک غار، به استخوان‌هایی برخورد کردند که به نظر می‌رسد مربوط به گونه‌ای ناشناخته و بسیار قدیمی از انسان باشد. آن‌ها نام این گونه‌ی احتمالا دو و نیم میلیون ساله را «هومو نالدی» (Homo naledi) گذاشتند. ظاهرا این استخوان‌ها مربوط به پانزده نفر می‌شدند و در نوعی مراسم تدفین توسط دیگر افراد این گونه به آن‌جا برده شده بودند. این گونه، پاهایی مناسب برای ایستادن عمودی و راه رفتن داشته،‌ ولی سینه، شانه‌ها و لگن آن برای بالا رفتن از درخت مناسب بوده‌اند. هومو نالدی مغز کوچکی داشته است.

کشف آب جاری زیرسطحی در مریخ

اوایل پاییز ۲۰۱۵ ناسا در یک کنفرانس خبری وجود آب‌های جاری زیر سطحی روی مریخ را تایید کرد. دانشمندان ناسا سال‌ها بود که در تصاویر گرفته شده با مداگردهای دور مریخ، رگه‌های تیره‌رنگی را روی سطح این سیاره مشاهده می‌کردند که به صورت فصلی شکل می‌گرفتند و ناپدید می‌شدند. آن‌ها همان زمان حدس زده بودند که احتمالا این رگه‌ها نشانه‌ای بر وجود آب مایع جاری روی مریخ هستند. با این حال تا شواهد قوی و دلایل محکم برای آن ارائه نشد، از اعلام رسمی آن خودداری کردند. به هر صورت این اعلام اول پاییز اتفاق افتاد و اکنون می‌دانیم که در فصل‌های گرم مریخ، این آب‌ها که بسیار شور هستند و املاح خیلی زیادی دارند زیر سطح و نزدیک به آن جاری می‌شوند. این کشف می‌تواند احتمال وجود حیات روی سیاره‌ی سرخ را قوت بخشد.

نسبیت عام اینشتین صد ساله شد

نوامبر ۲۰۱۵ یکصدمین سالگرد ارائه‌ی مقاله‌های نسبیت عام اینشتین به فرهنگستان علوم پروس بود. او آخرین مقاله‌ی خود را در ۲۵ نوامبر ۱۹۱۵ به این فرهنگستان ارائه داد. نسبیت عام از اینشتین در مطبوعات آن زمان یک ستاره ساخت و باعث شد برای همیشه از او به عنوان کسی نام برده شود که دیدگاه ما نسبت به گرانش و ساختار عالم را تغییر داد. نسبیت عام اینشتین نه تنها درک ما از ساختار عالم را دگرگون کرد، بلکه کاربرد آن در زندگی روزمره‌ی ما نیز وجود دارد. مثلا مکان‌یابی دقیق دستگاه‌های GPS بدون کمک گرفتن از معادلات نسبیت عام امکان‌پذیر نبود.

ویرایش ژن‌های انسان

امسال نوعی فناوری جدید برای ویرایش‌ DNA، سرخط خبرهای علمی قرار گرفت و البته برای کسانی که دغدغه‌ی اخلاق دارند نگران کننده بود. این فناوری با نام «کریسپر» (CRISPR) شناخته می‌شود و به دانشمندان اجازه می‌دهد که خیلی دقیق‌تر و بهتر از همه‌ی روش‌های پیشین، هر ژنی را در هر موجود زنده‌ای ویرایش کنند و تغییرات لازم را در آن انجام دهند. دانشمندان امیدوارند بتوانند راهی پیدا کنند که بیماری‌های مرتبط با اختلالات ژنتیکی درمان شوند. ولی افرادی هم از این بابت که هرگونه تغییر ژنتیکی در تخمک،‌ اسپرم یا جنین انسان بتواند به نسل‌های بعدی به ارث برسد نگران هستند.

برگزاری کنفرانس تغییر اقلیم در پاریس

اواخر پاییز ۲۰۱۵ نمایندگان ۱۹۵ کشور دنیا در پاریس جمع شدند تا به صورت خیلی فوری، به توافقی برای کنترل انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین برسند. در نهایت پس از دو هفته مذاکره‌ی فشرده، کشورها به توافق‌نامه‌ای رسیدند که می‌تواند باعث شود تا پایان قرن ۲۱، دمای زمین بیش از ۲ درجه‌ی سانتیگراد افزایش پیدا نکند. در این کنفرانس، تقریبا همه‌ی کشورهای شرکت کننده از جمله ایران، طرحی را برای کاهش سهم کشور خود از کاهش گازهای گلخانه‌ای ارائه دادند.

فرود موفق استیج اول موشک فالکن ۹

روز ۲۱ دسامبر ۲۰۱۵ رویدادی تاریخی در صنعت هوا-فضا رخ داد و استیج اول موشک فالکن ۹ بعد از اینکه از استیج ۲ در ارتفاع ۲۰۰ کیلومتری سطح زمین جدا شد، سالم به زمین نشست. این اولین بار است که بوستر موشکی حامل ماهواره می‌تواند سالم به زمین بنشیند و دستاوردی بزرگ در راه رسیدن به فضاپیماها و موشک‌های اقتصادی و قابل استفاده‌ی مجدد به حساب می‌آید. بدین ترتیب شرکت‌های فضایی خصوصی می‌روند که از این پس نقش مهمی در برنامه‌های فضایی، از ارسال محموله و انسان به ایستگاه فضایی گرفته تا گردشگری فضایی ایفا کنند.

کشف اقیانوس آب زیر سطح قمر زحل

مدارگرد کاسینی یازده سال است که در مدار زحل می‌چرخد و با قمرهای مختلف آن دیدار می‌کند. این مداگرد تا به حال بیش از ۲۰ بار با «انسلادوس»، یکی از قمرهای این سیاره دیدار داشته است. با این حال در چند دیدار نزدیک اخیر، توانسته عکس‌های خیره کننده‌ای از آن بگیرد و اطلاعات جالبی از این قمر بدست آورد. اطلاعاتی که از وجود اقیانوسی از آب زیر سطح یخ زده‌ی آن خبر می‌دهد. به خصوص اینکه در حوالی قطب جنوب آن نیز آب‌فشان‌هایی دیده می‌شود که آب را با فشار بیرون می‌دهند. دمای سطح این قمر منفی ۲۰۰ درجه‌ی سانتیگراد است، ولی احتمالا تنش‌های گرانشی ورودی از زحل به انسلادوس باعث شده که آب زیر سطح آن هیچ‌وقت یخ نزند. این کشف احتمال وجود حیات در انسلادوس را افزایش می‌دهد.

کشف جدید درباره‌ی ریشه‌های درخت زندگی

میکروب‌هایی که سال ۲۰۱۵ در گل و لای مناطق قطبی پیدا شدند، ممکن است نزدیک‌ترین خویشاوندان به یگانه جد مشترکی باشند که زندگی پیچیده‌ی امروزی از آن ریشه گرفته است. همان جد مشترکی که احتمالا یک باکتری قورت داده و بدین ترتیب شکل زندگی پیچیده‌تر شده است. زیست‌شناسان می‌گویند که این قورت دادن، احتمالا ۱.۸ میلیارد سال پیش رخ داده و باعث شده سلول‌های پیچیده با اندامک‌های محصور در غشاء سلولی بوجود آیند. این منشاء بوجود آمدن همه‌ی یوکاریوت‌ها، از یک آمیب گرفته تا گوره‌خر و دیگر حیوانات و گیاهانی که می‌شناسیم شده است. دانشمندان این شاخه از میکروب‌ها را با بررسی DNA رسوب‌های کف اقیانوس پیدا کرده‌اند و نام آن‌ها را Lokiarchaeota گذاشته‌اند. این میکروب‌ها ژن‌هایی مشترک بین یوکاریوت‌ها و آرکیاها را دارند.

ساخت واکسن ابولا

هرچند با تلاش گسترده‌ی بین‌المللی، شیوع و مرگ و میر ناشی از بیماری ابولا در آفریقا تقریبا به طور کامل کنترل شد، ولی در همه‌ی این مدت دانشمندان بر روی ساختن واکسن ابولا کار می‌کردند. در نهایت دو واکسن به عنوان کاندیدای نهایی انتخاب شدند که هنوز در فرایند تایید قرار دارند. ممکن است با کنترلی که اکنون بر بیماری ابولا صورت گرفته، این واکسن‌ خیلی ضروری به نظر نرسد، ولی به هر صورت این واکسن می‌تواند جلوی شیوع دوباره‌ی بیماری را بگیرد.