تالاب‌های مهم ایران و بهترین زمان سفر به آن‌ها
در این مقاله قصد داریم شما را با تعدادی از مشهورترین و مهم‌ترین تالاب‌های ایران آشنا کنیم. برخی تالاب‌ها را با نام مرداب (آب‌مرده)، باتلاق، گنداب و یا حتی هرزآب خطاب می‌کنند. بدون‌تردید تالاب‌ها جزو بزرگ‌ترین قربانیان باورهای نادرست بشر هستند؛ چرا که علیرغم منافع کلان برای کلیه زیستمندان هنوز هم به شکلی ناباورانه زخم می‌خورند و آرام آرام از صفحه گیتی محو می‌شوند.
کنوانسیون رامسر قدیمی‌ترین معاهده بین‌المللی دنیا به مورخ ۱۹۷۱ میلادی (۱۳۵۰ ه.ش.)، با موضوع حفاظت از طبیعت و تنوع‌زیستی تالابی است که ایران در شکل‌گیری آن نقشی کلیدی ایفا کرد. این کنوانسیون به عنوان مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین مرجع، تعریف عمومی و رایجی را از تالاب‌ها ارائه کرده است: «مناطق مردابی، آبگیر، تورب‌زار (پیت‌زار)، آبی به صورت طبیعی، مصنوعی، دائم یا موقت با آب ساکن، جاری شیرین، لب‌شور یا شور مشتمل بر آن دسته از آب‌های دریایی که عمق آب در کشند پایین از ۶ متر تجاوز نکند را تالاب می‌گویند.»
تالاب کانی‌برازان قلب تپنده قره‌داغ
تالاب کانی‌برازان واقع در شمال جاده مهاباد – میاندواب یکی از مهم‌ترین تالاب‌های جنوب دریاچه ارومیه است که آب خود را از چشمه‌ها، بارندگی و رواناب‌های سطحی سالیانه تامین می‌کند. روستای قره‌داغ در دو کیلومتری جنوب تالاب کانی-برازان واقع است و جمعیت آن در حدود ۱۰۱۵ نفر تخمین زده شده.
شغل اکثر مردم این منطقه دامداری و کشاورزی است. قره‌داغ از نظر لغوی به معنای کوه‌سیاه یا سیاه‌کوه است و وجه تسمیه آن را باید در کوه سیاهرنگ مجاور روستا که در زبان محلی به شاخَراش موسوم است، جستجو کرد. تالاب کانی-بَرازان نه‌تنها یکی از پناهگاه‌های مهم حیات‌وحش در آذربایجان غربی به شمار می‌رود بلکه حتی با توجه به شرایط خاص محیطی و توده‌های نیزار، هر ساله پذیرای تعداد قابل‌توجهی از جمعیت پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی نیز می‌باشد.
کانی‌برازان در اواخر سال ۸۳ به عنوان منطقه شکار ممنوع و در ۲۶ آبان سال ۸۶ با توجه به پتانسیل‌های خاص به عنوان اولین سایت پرنده‌نگری کشور معرفی شد. این تالاب در اسفند سال ۸۹ تحت عنوان پناهگاه حیات‌وحش به شبکه مناطق تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست افزوده شد.
نمایی از طبیعت تالاب کانی‌برازان
در گذشته پوشش انبوه گیاهان تالابی از جمله نی و جگن در محدوده تالاب به چشم می‌خورد اما امروز از وسعت آن تا حد قابل‌توجهی کاسته شده است. این تالاب نام خود را از چشمه‌ای (چشمه در زبان محلی کانی گفته می‌شود) در گوشه شرقی و قلب کوه گرفته که در زمان‌های دورتر آبشخور دام‌های روستاییان و جمعیت قابل‌توجهی از گله‌های گراز (در زبان محلی بَراز) بوده و به همین مناسبت در نزد مردم محلی به چشمه گرازها یا کانی‌بَرازان مشهور شده است.
در قدیم این تالاب با عنوان «بحر (دریای) روستای قره‌داغ» نیز شناخته می‌شده اما بعدها به واسطه زهکشی و تقسیم آن به دو بخش شمالی و جنوبی این واژه عملاً کاربرد خود را از دست داده است. کانی‌برازان از آن جمله تالاب‌های ایران است که باید در نیمه پاییز به آن سفر کرد البته برخی از مسافران ترجیح می‌دهند که در ایام تعطیلی تابستان از زیبایی‌های این منطقه استفاده کنند.
دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران در مرز بین استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و در شمال غرب ایران واقع است. این دریاچه کم‌عمق و بسیار شور به همراه جزایر، تالاب‌های اقماری و نمک‌زارهای ساحلی‌اش اکوسیستم منحصر به فردی را تشکیل می‌دهد که دارای اهمیت بین‌المللی زیادی است.
ارزش‌های بی‌نظیر طبیعی و اکولوژیک این عرصه را به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های گردشگری منطقه تثبیت کرده است. دریاچه ارومیه علیرغم تهدیدات فراوان زیست‌محیطی، کماکان زیستگاه گونه‌های متعددی از پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهیان است.
جزایر دریاچه (حدود ۵۶ جزیره کوچک) به عنوان یکی از جاذبه‌های مهم، هر ساله پذیرای بزرگ‌ترین جمعیت زادآور فلامینگو (بالغ بر ۲۰ هزار جفت) و در حدود ۲۰۰ تا ۵۰۰ جفت پلیکان سفید هستند. علاوه بر این ۱۱ گونه پرنده آبزی و دو گونه پستاندار در معرض خطر انقراض در این محدوده ثبت شده است.
نمایی از پل شهید کلانتری در دریاچه ارومیه
بازدید از زیستگاه‌های این گونه‌های نادر در صورت کسب مجوز و با هماهنگی سازمان محیط‌زیست می‌تواند خاطره سفری خوش و فراموش نشدنی را برای هر دوستدار طبیعت رقم بزند. به طور کلی مناظر زیبا، اجتماعات دیدنی پرندگان آبزی و کنارآبزی و گِل‌های ساحلی مشهور دریاچه ارومیه با خواص درمانی را بایستی از جمله مهم‌ترین دلایل پذیرش گردشگر در این محدوده به حساب آورد.
از آنجایی که به طور معمول تعداد پرندگان در بهار و پاییز به بیش‌ترین میزان خود می‌رسد لذا چنانچه گردشگران قصد بازدید از اجتماعات کم‌نظیر پرندگان را داشته باشند، بهتر است که در این اوقات از سال نسبت به سفر اقدام کنند. اما در کل روند تغییرات فصلی دمای هوا در ارومیه کم‌تر از تبریز است.
این حوضه آبریز زمستان‌های سرد و تابستان‌های نسبتا معتدلی دارد. ماه آگوست (مرداد) گرم‌ترین ماه سال و حدفاصل ۲۱ ژانویه تا ۲۰ فوریه سردترین ماه سال در دریاچه ارومیه است بنابراین بسته به این موقعیت‌های اقلیمی می‌توانید در مورد سفر خودتان تصمیم‌گیری کنید اما واقعیت این است که ارومیه حتی در تابستان‌های گرم هم بسیار دیدنی است.
دریاچه زریوار (تالاب زریبار)
مریوان یکی از شهرهای غربی ایران است که بیش‌تر به واسطه بازارچه مرزی باشماق در نزد گردشگران ایرانی شناخته شده اما این شهر زیبا در عین حال میزبان یکی از زیباترین جلوه‌های طبیعی کشور موسوم به دریاچه زریوار نیز هست. دریاچه زریوار که در نزد افراد محلی با عناوینی همچون زریبار و زره‌وار نیز شناخته شده، وجه تسمیه‌های جالبی دارد: پیشوند زره در زبان محلی به معنای دریا و پسوند بار به معنای دریاچه است.
ارتفاع این دریاچه از سطح دریا معادل ۱.۲۸۵ متر برآورد شده در نتیجه زمستان‌های این منطقه بسیار سرد است و در زمستان‌ها نیز اغلب سطح دریاچه یخ می‌بندد. بارش باران و فعالیت چشمه‌های زیرزمینی زیر دریاچه از جمله منابع تغذیه این تالاب معروف آب شیرین است. جنگل‌های انبوه و نیمه انبوه حواشی دریاچه زریوار که گونه گیاهی غالب در آن‌ها بلوط است، زیبایی این مجموعه را چندین برابر می‌کنند.
زریوار هر ساله میزبان گردشگران بسیاری بالاخص دوستداران ورزش کوهنوردی و علاقمندان به ماهیگیری است. بر روی تپه کوچک حاشیه شرقی این دره، اقامتگاه به نسبت مجهزی برای گردشگران تعبیه شده. دریاچه زریوار را می‌توان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری طبیعی استان کردستان قلمداد کرد چرا که این مجموعه در عین حال پذیرای گونه‌های کم‌نظیری از حیات‌وحش ایران نیز می‌باشد.
نمایی از تالاب زریبار ایران
سیاه‌ماهیان خال‌دار و معمولی و عروس ماهیان از جمله ماهیان بومی این منطقه هستند. البته ماهیانی همچون آمور و کپور نیز در این دریاچه زیست می‌کنند که جزو گونه‌های بومی نیستند اما در هر صورت ماهیگیران نسبت به آن‌ها توجه خاصی نشان می‌دهند.
از پستانداران نیز گونه‌هایی همچون روباه، گراز، خرگوش، سگ آبی، جرد ایرانی، تشی، پازن، قوچ ارمنی، سمور، شنگ، هامستر طلایی، گربه وحشی و احتمالا پلنگ در منطقه گزارش شده‌اند.
نباید فراموش کرد که این خطه در طول تاریخ همیشه تحت‌تاثیر انواع و اقسام فعالیت‌های انسانی، تغییرات اقلیمی و زمین‌شناسی قرار داشته اما هم‌اکنون این چشمه‌های طبیعی، کوه‌ها، مناظر جنگلی خیره‌کننده و خود دریاچه زریوار است که با مساحتی بالغ بر ۱۸۵.۰۰۰ هکتار چشمان هر گردشگری را به خود خیره می‌کند.
بهترین زمان سفر به این منطقه فصل بهار و تابستان است چرا که همان طور که پیش‌تر نیز گفته شد، زمستان‌های این منطقه سرد و یخبندان است. یکی از جاذبه‌های دریاچه زریوار این است که هیچ رودخانه جاری به آن وارد نمی‌شود و آب دریاچه صرفا از باران، برف انباشت شده در کوهستان‌های اطراف و چشمه‌های آب شیرین زیرزمینی تامین می‌شود.
سوسن‌های سفید آبی که گاه به آن‌ها نیلوفر آبی هم گفته می‌شود به همراه نیزارهای طولانی حاشیه دریاچه از جمله جلوه-گاه‌های بی‌بدیل این دریاچه هستند که در کم‌تر نقطه‌ای می‌توان مشابه آن‌ها را پیدا کرد.
تالاب انزلی
تالاب انزلی نه‌تنها یک پهنه آبی وسیع بلکه در عین حال یک منبع بزرگ آب شیرین است که پیرامون آن را تعدادی از روستاهای محلی فراگرفته‌اند. چندین دهه قبل، انزلی راه‌آب بزرگی بود که به دریاچه خزر منتهی می‌شد اما شرایط به واسطه تاثیرپذیری از جریان‌های آب شیرین و اختلاط با آب شور دریاچه در ظرف چندین سال تغییر کرد. به طوری که تالاب انزلی هم‌اکنون مجموعه‌ای از تالاب‌های آب شیرین است و ارتباط آن با دریاچه خزر محدود شده.
تالاب انزلی از نظر موقعیت جغرافیایی در پایانه جنوبی شهر انزلی قرار دارد. این تالاب از نظر وضعیت آب و هوایی شرایطی معتدل و مرطوب (حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد) دارد و میزان بارندگی آن سالانه در حدود ۲ هزار میلیمتر تخمین زده شده.
نمایی از تالاب انزلی
شرایط منحصر به فرد اقلیمی در عین حال متضمن تنوع‌زیستی کم‌نظیری نیز در این منطقه است، چنانچه در این تالاب تعداد ۱۵۰ گونه پرنده، ۴۳ گونه ماهی، ده‌ها پستاندار، دوزیست و خزنده و بیش‌تر از ۱۰۰ گونه گیاه علفی به ثبت رسیده.
متوسط درجه‌حرارت در تالاب انزلی ۱۵ درجه سلسیوس است اما این میزان در خلال ماه‌های سرد و گرم دستخوش تغییراتی هم می‌شود به طوری که در گرم‌ترین ماه‌های سال گاهی درجه حرارت هوا به ۳۰ درجه سلسیوس هم می‌رسد. بیش‌ترین گرایش گردشگران داخلی برای بازدید از این منطقه مربوط به اوایل فصل تابستان است اما در مجموع ماه‌های جولای، آگوست و حتی سپتامبر را می‌توان بهترین اوقات سال برای بازدید قلمداد کرد چرا که در این وقت از سال نه‌تنها وضعیت جوی معتدل و سالم، درجه حرارت قابل‌تحمل، روزها طولانی‌تر، رطوبت به نسبت کم‌تر، درجه‌حرارت آب در حد تقریبا ایده‌آل است بلکه در عین حال پوشش گیاهی اطراف نیز در اوج شکوفایی است و در ضمن می‌توان شاهد حضور کم-نظیر پرندگان بومی و مهاجر چه در خود تالاب و چه در روستاهای حاشیه بود.
تالاب گمیشان
تالاب بین‌المللی گمیشان که در محدوده شهرستان گمیش‌تپه (در زبان ترکمنی تپه نقره‌ای) واقع شده را می‌توان از جمله بکرترین تالاب‌های بین‌المللی در ایران و استان گلستان برشمرد. این تالاب که از سمت غرب متاثر از امواج جذر و مدی دریاچه خزر و از جانب شرق پذیرنده سیلاب‌های خروجی رودخانه اترک و آق‌قلا است، هر ساله پذیرای جمع‌کثیری از ماهیگیران داخلی و حتی خارجی است چرا که تداخل آب شور و شیرین در این منطقه عرصه‌ای کم‌نظیر را برای پرورش ماهیان شکل داده.
مرز شرقی این تالاب را دشت‌های پستی پوشانده که در آن‌ها می‌توان به راحتی گیاهان شورپسند را سراغ گرفت. افزایش حدود ۱.۸ متری سطح آب دریای خزر در ظرف سال‌های گذشته، منجر به غرقابی شدن بخش وسیعی از این دشت‌ها شده در نتیجه تالاب گمیشان در حال حاضر مجموعه‌ای از آب‌بندهای کم‌عمق و شور است.
با وجود این که بخش وسیعی از علفزارهای طبیعی اطراف تالاب کاربری زراعی دارند و علیرغم تاثیر محسوس پروژه‌های نفتی، اما در مجموع می‌توان چنین گفت که گمیشان کماکان ارزش‌های منحصر به فرد زیست‌محیطی خود را حفظ کرده و شاهد این مدعی نیز تنوع‌زیستی آن است. بکرترین مناطق این تالاب را نه در مناطق جنوبی بلکه بالعکس در نواحی شمالی و نزدیک به مرز ترکمنستان می‌توان سراغ گرفت.
یکی از پرندگان در تالاب گمیشان
پرستوهای دریایی از جمله شاخص‌ترین پرندگان تالاب گمیشان هستند که تاکنون چهار گونه از آن‌ها در این منطقه مشاهده شده. فک خزری، روباه و شغال نیز دیگر گونه‌های جانوری ثبت‌شده در این منطقه هستند. گمیشان را از نظر اقلیمی در رده مناطق خشک و نیمه‌خشک طبقه‌بندی می‌کنند اما همجواری با دریای خزر، نزدیکی به بیابان‌های ترکمنستان و حضور اراضی دشتی و مسطح به طور کلی وضعیت جوی این منطقه را به سوی اعتدال پیش برده.
تغییر محسوس شرایط جوی خصوصا در حدفاصل مرزهای شمالی و جنوبی محسوس است چنانچه در نواحی شمالی‌تر میزان باران سالیانه خیلی بیش‌تر از نواحی جنوبی است. به طور کلی وضعیت اقلیمی رو به اعتدال این تالاب به صورتی است که گردشگران می‌توانند در هر فصل از سال آن را مورد بازدید قرار دهند و از زیبایی‌های آن منتفع گردند.
تالاب میانکاله
تالاب بین‌المللی و پناهگاه حیات‌وحش میانکاله واقع در استان مازندران، اولین تالاب ثبت‌شده بین‌المللی ایران است که از غنای زیستی، تاریخی، اقتصادی، آموزشی و تفرجی خاصی برخوردار است. این مجموعه در کل شامل شبه‌جزیره میانکاله، جزیره آشوراده و خلیج گرگان می‌باشد.
حضور گونه‌های جانوری و گیاهی نادر را بایستی از وجه تمایزات این منطقه بالاخص در طول کرانه ساحلی جنوب دریای خزر به حساب آورد. تالاب میانکاله و به طور اخص جزیره آشوراده یکی از معدود عرصه‌های طبیعی در ایران هستند که از آفت توسعه شهری و انسانی تاحدودی مصون مانده‌اند و به همین دلیل از آن‌ها تحت‌عنوان نگین ارزشمند طبیعت شمال ایران یاد می‌شود.
نمایی از تالاب میانکاله
از آن جایی که در حدود دو سوم (۲۸۸ گونه) از فون پرندگان سالانه از این استراحتگاه ایده‌آل گذر می‌کنند لذا میانکاله را می‌توان قلب تپنده پرنده‌نگری در ایران دانست. به استثنای فصل بهار و تابستان که جمعیت و تنوع‌گونه‌ای پرندگان در این منطقه به نسبت کاهش پیدا می‌کند، در اغلب اوقات سال خصوصا در فصل پاییز که زمان اوج مهاجرت‌ها است، می‌توان شاهد حضور پرندگانی همچون اردک‌ها، پلیکان‌ها، فلامینگوها، اگرت‌ها، باکلان‌ها، قوها، مرغابی‌ها، عقاب دریایی دم-سفید، دراج، قرقاول خزری و بسیاری دیگر از پرندگان آبزی و کنارآبزی در میانکاله بود.
حضور پرندگان در عین حال یادآور منبع اصلی تغذیه آن ها یعنی غنای آبزیان بالاخص ماهیان در این منطقه است که می-تواند برای علاقمندان به ورزش ماهیگیری جذابیت زیادی داشته باشد. پوشش‌های گیاهی منحصر به فرد حواشی جذر و مدی، چمنزارها و انارستان‌های این مجموعه از جمله ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که تنها در این نقطه از جهان می‌توان آن‌ها را سراغ گرفت.
