راهنمای خرید تلسکوپ

رصد آسمان از فعالیت‌های بسیار لذت‌بخشی است که می‌تواند به عنوان یک سرگرمی جذاب مدت‌ها شما را مشغول کند. برای شروع این فعالیت نیازی به ابزار خاصی ندارید و با چشمان غیرمسلح هم می‌توانید نظاره‌گر زیبایی‌های آسمان شب باشید. کمی اطلاعات پایه و آگاهی از اخبار و رویدادهای رصدی که این روزها به آسانی از طریق اینترنت می‌توان به آن‌ها دسترسی داشت و ابزاری ساده به نام گردونه‌ی آسمان می‌تواند به شما در آغاز این راه کمک کنند.

اما بدون شک استفاده از ابزار رصدی مناسب، نماهایی را برای‌تان آشکار خواهد کرد که هیچ‌گاه نمی‌توانید با چشم غیرمسلح شبیه به آن را ببینید. منظره‌ی گودال‌های پرتعداد ماه یا حلقه‌های زیبا و فریبنده‌ی زحل از درون تلسکوپ چیزی نیست که بتوان به راحتی وصفش کرد. تلسکوپ ابزاری است که به کمک آن می‌توانید به اعماق کیهان و گذشته‌ی عالم سفر کنید و از وسعت گیتی پهناور شگفت‌زده شوید.

تلسکوپ‌ها انواع و اندازه‌های مختلفی دارند و این شما هستید که باید انتخاب کنید چه نوع تلسکوپی مناسب فعالیت شماست. اگر بخواهیم پاسخ سوال «چه تلسکوپی بخرم؟» را در یک جمله بدهیم باید گفت تلسکوپی که از آن بیشترین استفاده را خواهید کرد. در این مقاله سعی خواهیم کرد ویژگی‌های انواع مختلف تلسکوپ‌ها را شرح دهیم تا اگر به نجوم و آسمان شب علاقمندید بتوانید با کمک این اطلاعات تلسکوپ مناسبی برای انجام فعالیت‌هایتان انتخاب کنید.

بهترین تلسکوپ همان است که از آن بیشترین استفاده را می‌کنید.

وظایف اصلی هر تلسکوپ

جمع‌آوری نور

جمع‌آوری نور را شاید بتوان مهم‌ترین کارکرد هر تلسکوپ دانست. مشاهده‌ی اجرام کم‌نور آسمان شب که اغلب با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند نیازمند این است که نور آن‌ها را تقویت کنیم. این کاری است که تلسکوپ با کمک آینه یا عدسی انجام می‌دهد. هرچه قطر آینه یا عدسی به کار رفته در تلسکوپ بیشتر باشد توان جمع‌آوری نور آن نیز بیشتر است. بنابراین یکی از ویژگی‌های مهم هر تلسکوپ که در هنگام خرید باید به آن توجه کرد قطر دهانه‌ است.

بالا بردن توان تفکیک

شاید دقت کرده باشید که هنگام رانندگی در شب نور خودرویی که از روبه‌رو می‌آید در ابتدا و زمانی که فاصله‌ی آن از شما زیاد است به صورت تک‌نور دیده می‌شود. به تدریج و با کم شدن فاصله است که می‌توانید دو چراغ جلو خودرو را از هم تفکیک کنید. این بیان ساده‌ی مفهوم توان تفکیک است. در مثالی که زدیم با کم شدن فاصله از سوژه توان تفکیک چشمان شما زیاد شد اما این کاری نیست که بتوان با اجرام آسمانی انجام داد. گشودگی دهانه‌ی تلسکوپ در توان تفکیک نیز موثر است. با استفاده از تلسکوپ و توان تفکیک آن می‌توانید یک ستاره‌ را که با چشم غیرمسلح می‌بینید به دو ستاره تفکیک کنید و از دیدن یک سیستم ستاره‌ای دوتایی لذت ببرید. یا این که یک کهکشان مارپیچی را که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود با جزئیات ببینید و بتوانید بازوهای آن را تفکیک کنید.

بزرگنمایی

اغلب گمان می‌شود بزرگنمایی مهم‌ترین کاری است که یک تلسکوپ انجام می‌دهد اما در واقع این‌چنین نیست. بزرگنمایی یک تلسکوپ به راحتی و با عوض کردن چشمی (که کمی جلوتر راجع به آن صحبت می‌کنیم) قابل تغییر است. روال کار رصد اجرام آسمانی نیز این است که با توجه به سوژه باید بزرگنمایی مناسب را انتخاب کنید. البته برای زیاد کردن بزرگنمایی حدی وجود دارد. به ازای هر اینچ (۲٫۵ سانتی‌متر) قطر دهانه‌ی تلسکوپ می‌توانید ۵۰ برابر، بدون افت کیفیت زیاد، بزرگنمایی داشته باشید. به‌طور مثال حداکثر بزرگنمایی کاربردی  یک تلسکوپ ۱۰ سانتی‌متری (۴ اینچ) ۲۰۰ برابر است.

جمع‌آوری نور، بالا بردن توان تفکیک و بزرگنمایی سه وظیفه‌ی اصلی هر تلسکوپ است. عکس از امیررضا کامکار

سیستم اپتیکی تلسکوپ‌ها

‌‌‌‌‌‌‌‌‌

تلسکوپ‌های شکستی یا گالیله‌ای

عامل اصلی جمع‌آوری نور در تلسکوپ‌های شکستی عدسی محدب است که به آن عدسی شیئی می‌گویند. پس از گذر پرتور نور از عدسی شیئی و کانونی شدن، یک عدسی دیگر به نام چشمی تصویر نهایی را تشکیل می‌دهد. تلسکوپی که گالیله از آن استفاده کرد از این نوع بود. ساخت تلسکوپ‌های شکستی باکیفیت در اندازه‌های بزرگ‌تر از ۶  اینچ سخت و هزینه‌بر است. بنابراین این تلسکوپ‌ها اغلب در اندازه‌های کوچک ساخته می‌شوند.

تلسکوپ‌های بازتابی یا نیوتنی

در تلسکوپ‌های بازتابی یک آینه‌ی مقعر وظیفه‌ی جمع‌آوری نور را برعهده دارد. نور پس از رسیدن به آینه و کانونی شدن به یک آینه‌ی تخت می‌رسد که نور را به سمت بالا هدایت می‌کند تا در نهایت عدسی چشمی تصویر نهایی را تشکیل دهد. نیوتن برای اولین بار این ترکیب اپتیکی را ابداع کرد. ساخت تلسکوپ‌های نیوتنی باکیفیت و با قطر دهانه‌ی زیاد هزینه‌ی کمتری نسبت به تلسکوپ‌های شکستی دارد.

تلسکوپ‌های ترکیبی

همان‌طور که از نام این دسته از تلسکوپ‌ها معلوم است، در ساختار اپتیکی این تلسکوپ‌ها از عدسی و آینه به‌طور هم‌زمان استفاده می‌شود. البته وظیفه‌ی اصلی جمع‌آوری نور مانند تلسکوپ‌های نیوتنی کماکان با آینه‌ی مقعر است، ولی قبل از رسیدن نور به آینه، یک عدسی در جلو دهانه‌ی تلسکوپ با تغییراتی که در پرتو نور ایجاد می‌کند باعث کاهش خطاهای اپتیکی تلسکوپ می‌شود.

تلسکوپ‌ها از نظر طراحی اپتیکی به سه دسته‌ی اصلی شکستی، بازتابی و ترکیبی تقسیم می‌شوند. (به ترتیب از بالا به پایین)

استقرار تلسکوپ‌ها

انتخاب لوله‌ی اپتیکی مناسب تنها عامل موثر در بازدهی تلسکوپ نیست. لوله‌ی اپتیکی باید روی استقراری مناسب نصب شود. استقراری که بتواند به بهترین شکل نیازهای شما را برطرف کند و کار با آن تا حد ممکن آسان باشد. به‌طور کلی و بر اساس سیستم مختصات مورد استفاده، استقرار تلسکوپ را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

استوایی

در پایه‌های استوایی جهت حرکت تلسکوپ بر اساس سیستم بُعد و میل تغییر می‌کند که توضیح آن در این مقاله نمی‌گنجد. پایه‌های استوایی بیشتر به کار عکاسان نجومی می‌آیند تا با استفاده از موتورهای ردیاب بتوانند ستاره‌ها را در آسمان دنبال کنند و نوردهی‌های بلندمدتی را از اجرام آسمانی انجام دهند. رصد با پایه‌های استوایی کمی مشکل است، چرا که اغلب برای تغییر مسیر تلسکوپ مجبور خواهید شد به جای طی مسیر مستقیم چند بار تغییر جهت دهید تا به جرم مورد نظر برسید. بنابراین اگر تازه‌کارید و هدف‌تان از خرید تلسکوپ برای رصد آسمان است این استقرار را به شما پیشنهاد نمی‌کنیم. البته استفاده از استقرار استوایی و موتور ردیاب در رصد با بزرگنمایی‌های زیاد کمک‌کننده است. چرا که در بزرگنمایی‌ زیاد اجرام خیلی سریع از میدان دید خارج می‌شوند و با کمک استقرار استوایی می‌توان راحت‌تر آن‌ها را در آسمان دنبال کرد.

سمتی ارتفاعی

استفاده از پایه‌های سمتی ارتفاعی ساده‌ترین نوع حرکت و پیمایش در آسمان است. جهت تلسکوپ به راحتی در محور سمت (موازی با افق) و ارتفاع (بالا و پایین) تغییر می‌کند. درست مانند اتفاقی که در سه‌پایه‌های عکاسی می‌افتد.

جان دابسون، رصدگر آمریکایی، نوع خاصی از استقرار سمتی ارتفاعی را ابداع کرد که بسیار مناسب تلسکوپ‌های نیوتنی بزرگ است. کاربری آسان، سبک بودن و هزینه‌ی ساخت کم، تلسکوپ‌های دابسونی را به ابزار محبوب رصدگران تبدیل کرده است. استقرار دابسونی بیشتر برای تلسکوپ‌های نیوتنی ۶ اینچ به بالا استفاده می‌شود، هر چند که در چند سال گذشته مدل‌های کوچک‌تری نیز با این استقرار به بازار عرضه شده‌اند. در هر صورت اگر قصد دارید تلسکوپی جمع‌وجور داشته باشید که در یک کیف کوچک جا بگیرد، دابسونی‌ها انتخاب چندان مناسبی برای شما نیستند. اما اگر می‌خواهید اجرام اعماق آسمان را رصد کنید و از قطر دهانه‌ی زیاد یک تلسکوپ نیوتنی بهره ببرید، تلسکوپ‌های دابسونی می‌توانند هزینه‌ها را تا حد زیادی کاهش دهند.

استقرار برخی تلسکوپ‌ها به سیستم جست‌وجوی خودکار یا گوتو (GoTo) مجهز است. با استفاده از این سیستم الکترونیکی خواهید توانست تنها با فشردن چند دکمه تلسکوپ را به سمت جرم مورد نظرتان هدایت کنید. فقط کافی است زمان و مکان رصد را وارد کنید و پس از آن با پیدا کردن یک تا سه ستاره‌ی پرنور سیستم گوتو را فعال کنید.

افزودن این قابلیت به تلسکوپ طبیعتا هزینه‌ها را افزایش می‌دهد. اگر قصد دارید به صورت تفریحی آسمان را رصد کنید و وقت حوصله‌ی پیمایش در آسمان و جستجوی اجرام را ندارید تلسکوپی کوچک با قابلیت گوتو بهترین انتخاب است. سیستم جستجوی خودکار همچنین مناسب عکاسان نجومی اعماق آسمان است تا بتوانند اجرامی را که حتی از درون تلسکوپ دیده نمی‌شوند را در میدان دید قرار دهند. قابلیت گوتو در رصدهای عمومی مراکز آموزشی نیز می‌تواند یاری‌کننده‌ی اپراتور باشد.

استقرار تلسکوپ‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد و به دو نوع اصلی سمتی-ارتفاعی (چپ) و استوایی (راست) تقسیم می‌شوند.

لوازم جانبی

برای رصد آسمان با تلسکوپ علاوه بر لوله‌ی اپتیکی و استقرار مناسب به لوازم جانبی دیگری هم نیاز دارید. وجود برخی از این لوازم، مانند چشمی، ضروری است و برخی دیگر را می‌توانید در صورت نیاز و برای انجام رصدهای بهتر تهیه کنید.

چشمی

انتخاب چشمی مناسب اهمیت زیادی دارد. تلسکوپی با کیفیت عالی بدون یک چشمی خوب بازدهی مناسبی ندارد. مهم‌ترین شاخصه‌ی هر چشمی فاصله‌ی کانونی آن است که با تغییر آن می‌توانید بزرگنمایی تلسکوپ را تنظیم کنید. با به خاطر داشتن یک فرمول ساده می‌توانید بزرگنمایی تلسکوپ مورد نظرتان را در ترکیب با هر چشمی به دست آورید:

بزرگنمایی= فاصله‌ی کانونی تلسکوپ تقسیم بر فاصله‌ی کانونی چشمی.

به‌طور مثال استفاده از یک چشمی ۱۰ میلی‌متر روی تلسکوپی با فاصله‌ی کانونی ۶۰۰ میلی‌متر بزرگنمایی تصویر ۶۰  برابر را ارائه می‌دهد.

اغلب تلسکوپ‌ها در زمان خرید به همراه یک یا دو چشمی استاندارد (معمولا ۱۰ و ۲۵ میلی‌متر) عرضه می‌شوند که تا حد زیادی نیازهای یک رصدگر را برآورده می‌کنند. با گذشت زمان و کسب تجربه می‌توانید با خرید چشمی‌های مورد نظرتان به بازه‌ی بزرگنمایی دلخواه‌ برسید و طیف گسترده‌تری از اجرام را با بزرگنمایی‌های مختلف رصد کنید.

انتخاب چشمی باکیفیت اهمیت خیلی زیادی دارد.

عدسی بارلو

این ابزار ارزشمند عدسی‌ای است که قبل از چشمی نصب می‌شود و بزرگنمایی را افزایش می‌دهد. بارلوها انواع مختلفی دارند که هر کدام بزرگنمایی را با ضریبی خاص افزایش می‌دهند. به‌طور مثال اگر بزرگنمایی تلسکوپ شما با یک چشمی مشخص ۵۰ برابر است، با استفاده از یک بارلو ۲ برابر بزرگنمایی ۱۰۰ برابر می‌شود. البته استفاده از بارلو به معنای کاهش مقدار نور و روشنایی تصویر است و ممکن است کیفیت تصویر را کاهش دهد. یادتان باشد قانون ۵۰ برابر بزرگنمایی به ازای هر اینچ قطر دهانه هنوز هم برقرار است.

عدسی‌های بارلو برای دو یا چند برابر کردن بزرگنمایی به کار می‌آیند.

جوینده

وقتی از چشمی تلسکوپ به آسمان نگاه می‌کنید تنها پنجره‌ی کوچکی پیش روی چشمان شما قرار می‌گیرد. یافتن اجرام آسمانی در این شرایط مشکل است. برای حل این مشکل باید از ابزاری به نام جوینده استفاده کرد. جوینده‌ها تلسکوپ‌های کوچکی هستند که موازی با تلسکوپ اصلی نصب می‌شوند. میدان دید جوینده‌ها گسترده است و به کمک آن‌ها می‌توانید جرم مورد نظرتان را راحت‌تر پیدا کنید و سپس از طریق تلسکوپ اصلی به تماشای آن بنشینید.

برخی تلسکوپ‌ها از جوینده‌های سرخ‌نشان یا نقطه قرمز بهره می‌برند. این جوینده‌ها بزرگنمایی ندارند و فقط نور ضعیف و قرمز رنگی در مرکز آن‌ها روشن می‌شود که با کمک آن می‌توانید محل تخمینی جرم مورد نظرتان را نشانه بروید. این ابزار برای تلسکوپ‌های با میدان دید وسیع مناسب است.

از جوینده برای یافتن اجرام و نشانه رفتن به سوی آن‌ها استفاده می‌شود.

فیلتر

استفاده از فیلتر برای رصد خورشید ضروری است. برای رصد مستقیم خورشید حتما باید از فیلترهای استانداردی که جلوی دهانه‌ی تلسکوپ نصب می‌شوند استفاده کنید. این فیلترها نور خورشید را تا حد بسیار زیادی کاهش می‌دهند. فیلترهای مایلار یا شیشه‌ایِ رصد خورشید را می‌توانید متناسب با قطر دهانه‌ی تلسکوپ‌تان در بازار پیدا کنید. از فیلترهای خورشیدی که پشت یا روی چشمی نصب می‌شوند جدا خودداری کنید، چرا که ممکن است در زمان رصد به علت تابش شدید خورشید ذوب شوند و آسیب‌های جبران‌ناپذیری به چشمان‌تان وارد کنند.

استفاده از فیلتر رصد ماه به‌خصوص برای تلسکوپ‌های بزرگ و زمانی که ماه نزدیک به حالت بدر (ماه کامل) قرار دارد بسیار کمک‌کننده خواهد بود. فیلترهای مخصوص دیگری نیز برای رصد سحابی‌ها و اجرام اعماق آسمان وجود دارند که بیشتر به کار رصدگران حرفه‌ای آسمان شب می‌آیند.

انواع فیلترها برای کارهای مختلف کاربرد دارند. از رصد خورشید گرفته تا ماه، سیارات و بسیاری مقاصد دیگر.

نقشه‌ی آسمان یا نرم‌افزارهای آسمان‌نما

برای رصد اجرام آسمانی با تلسکوپ، به‌خصوص آن‌هایی که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند، استفاده از نقشه‌ یا اطلس آسمان شب تقریبا ضروری است. نرم‌افزارهایی هم هستند که وضعیت آسمان را در زمان و مکان مورد نظر ارائه می‌دهند و می‌توانید با نصب آن‌ها روی تلفن‌ همراه‌تان همیشه یک راهنمای آسمان در دست داشته باشید.

بالاخره کدام تلسکوپ؟

همان‌طور که در ابتدا اشاره شد هدف این مقاله توضیح برخی نکات ضروری است که باید در هنگام خرید تلسکوپ مد نظر داشته باشید و در نهایت این شمایید که باید تصمیم بگیرید چه تلسکوپی مناسب فعالیت‌هایتان است.

بهترین تلسکوپ تلسکوپی است که از آن بیشترین استفاده را بکنید. باید در کنار بودجه‌ای که دارید، سوژه‌های رصدی مورد علاقه‌تان، توانایی حمل‌و‌نقل تلسکوپ و علاقه به عکاسی را نیز در نظر بگیرید. بهترین مکان برای پاسخ دادن به این سوال‌ها شرکت در یک تور رصدی مناسب است تا بتوانید در طول یک شب و زیر آسمانی تاریک تجربه‌ی رصد با انواع مختلف تلسکوپ‌ها را کسب کنید و بتوانید در انتخاب تلسکوپ آینده‌تان بهتر تصمیم بگیرید.

اگر قصد دارید از بالکن یا پشت‌ بام منزل‌تان در شهر هر ازچندگاهی به نظاره‌ی اجرام پرنور آسمان شب بنشینید یک تلسکوپ کوچک شکستی روی سه‌پایه سمتی ارتفاعی و یا تلسکوپی رومیزی بهترین کارکرد را برایتان خواهند داشت. برخی از این تلسکوپ‌ها قابلیت جستجوی خودکار را نیز دارند و رصد آسمان را برای شما به فعالیتی آسان و بی دردسر تبدیل می‌کنند.

تلسکوپ‌های دابسونی از جمله کم‌دردسرترین و پرطرفدارترین تلسکوپ‌ها بین رصدگران آسمان‌شب هستند.

اگر جزو دسته‌ی رصدگران جدی اعماق آسمان هستید یک تلسکوپ نیوتنی با قطر دهانه‌ی زیاد (۶ اینچ و بزرگ‌تر)  انتخاب مناسبی برای شماست. اگر قصد عکاسی از اجرام اعماق آسمان را ندارید انتخاب استقرار دابسونی برای تلسکوپ‌هایی در این اندازه می‌تواند هزینه‌های شما را تا حد زیادی کاهش دهد.

اگر قصد رصد سیارت و ماه را ندارید دوربین‌های دوچشمی نیز انتخاب مناسبی برای رصد اجرام آسمان شب هستند که قیمت پایین‌تری دارند و استفاده و حمل و نقل آن‌ها نیز نسبت به تلسکوپ‌ها راحت‌تر است. پیشتر در رابطه با انتخاب دوربین دوچشمی مناسب مطلبی در دیجی‌‌کالا مگ منتشر کردیم.

ابزارهای رصدی می‌توانند مناظر خیره‌کننده‌ای پیش روی چشمان‌‌تان قرار دهند اما آسمان شب زیبایی‌های فراوانی دارد که برای دیدن و لذت بردن از بسیاری از آن‌ها نیاز به هیچ ابزاری ندارید. فقط کافی است هر از چندگاهی به آسمان بالای سر نگاه کنید و شگفت‌زده شوید.