باغ پرندگان تهران ، جلوه‌ای از رویا تا واقعیت
انعکاس‌های مبهم و گنگ برخاسته از کلان‌شهری همچون تهران که شاخص‌های هویت‌ساز آن دائما در حال تغییر است، روایت‌های عجیب کم نداشته. ساکنان تهران از همان سال‌های آغازین شکل‌گیری این قریه آموختند که برخلاف مسیر طبیعی حرکت کنند. شاهد آن نیز اشاره‌ای از علامه محمد قزوینی در کتاب «آثار البلاد» که خانه‌های اهالی تهران را مانند لانه مورچگان در زیرزمین یافته است. تغییرات گسترده از پانصد سال پیش تاکنون به‌کلی عرصه را دگرگون ساخته و در این وادی تهرانی‌ها هر روز بیشتر از پیش شهرنشین و از طبیعت دور شده‌اند. اما نیاز ذاتی پایتخت‌نشینان به طبیعت و بالاخص قدیمی‌ترین همدم روحی انسان یعنی پرندگان هیچ‌گاه به درستی مرتفع یا شناخته نشده است. تمثیل‌ها و اسامی متعددی همچون باغ طوطی در حرم حضرت عبدالعظیم، علاقه وافر به نگهداری انواع پرندگان از طوطی، قناری، فنچ، مرغ عشق و کبوتر گرفته تا سایر گونه‌های غیربومی به نوعی یادآور همین رابطه ملموس اما گسسته است. چند سالی است که بزرگ‌ترین باغ پرندگان کشور و خاورمیانه در لویزان افتتاح شده و این اقدام یکی از راه‌هایی بوده که به واسطه آن تلاش شده تا امکان آشتی با طبیعت فراهم شود؛ اما اینکه باغ پرندگان تهران تا چه اندازه در راستای تحقق اهداف اولیه خود گام برداشته و اینکه تا چه اندازه در پذیرش گردشگر و مهم‌تر از آن در نگهداری از گونه‌های مختلف موفق عمل کرده، موضوعی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
دیباچه باغی به نام پرندگان
پلیکان سفید
در بهمن‌ماه سال ۸۴، قطع چند هزار درخت در پارک جنگلی لویزان انتقادات گسترده‌ای را به دنبال داشت و بعد از آن نیز در سال ۸۷، قطع ۴۰۰ اصله درخت در هفته هوای پاک بار دیگر مسئله‌ساز شد. ساخت باغ پرندگان در محدوده فعلی یکی از پیشنهادات مثبتی بود که با هدف آشتی انسان و طبیعت مطرح و در نهایت نیز اجرایی شد. باغ پرندگان ۲۳ هکتاری شهر تهران در قالب طرح گردشگری ۸۰ هکتاری جنگل لویزان دنبال و در بهار سال ۹۲ افتتاح شد. مهندس توماج حسینی یکی از اعضاء شرکت مهندسان مشاور زیست انرژی پارس که در شهریور سال ۹۰ و در قالب طرح مصوب « مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی پروژه باغ پرندگان لویزان » به همراه سایر همکارانشان مسئولیت انجام مطالعات ارزیابی این مجموعه را برعهده گرفتند، هدف از طرح توسعه ۸۰ هکتاری را در قالب ۴ بند اساسی برای دیجی‌کالامگ توصیف کرد: «احیاء سیستم آبیاری جویباری و سنتی به سیستم مکانیزه قطره‌ای به منظور صرفه‌جویی ۸۰ تا ۸۵ درصدی مصرف آب، کاشت ۶۰ هزار اصله درخت پهن‌برگ برای حفظ و ارتقاء اکوسیستم طبیعی منطقه، احداث یک مرکز گردشگری و سامان‌دهی نیمه شرقی پارک به منظور حذف یکی از بسترهای جرم‌خیز منطقه ۴ شهرداری تهران با تاکید خاص بر ایجاد امنیت جهت حضور خانواده‌ها و سالمندان و در نهایت آشتی با طبیعت، آشنایی بیشتر با پرندگان و پرکردن جای خالی باغ پرندگان در شهر.» مهندس حسینی می‌افزاید: «مطالعات انجام شده در این محدوده به طور مشخص از مراحل مقدماتی و پایه پی‌ریزی شد و علی‌رغم تمایل پیمانکار برای تجهیز و سامان‌دهی مساحت‌های بیش‌تری از عرصه، این خواسته توسط مهندسین مشاور رد شد چرا که نه توان اکولوژیکی منطقه جوابگوی چنین پیش فرضی بود و نه غرض از ساخت این مجموعه چیزی در حد یک باغ‌وحش تصور شده بود. لازم به یادآوری است که هدف از ساخت باغ‌های پرندگان در جهان جدای از تاکید بر رونق گردشگری و اقتصاد منطقه‌ای، دستاوردهای علمی و آموزشی است. عدم پیروی از اصول اولیه و استانداردهای لازم بدون تردید در دراز مدت بازده و کارآیی چنین مراکزی را زیر سوال خواهد برد و این در واقع همان ارتباط آکادمیک است که می‌تواند برای کل مجموعه هویت‌ساز باشد.» به گفته مهندس حسینی چنین اهداف ارزشمندی از ابتدای طرح به عنوان ضرورت مطرح شد لذا مطالعات تخصصی نیز به‌طبع در آن برهه به گروهی از کارشناسان از جمله آقای دکتر اسماعیل کهرم و گروه پرنده‌نگری و پرنده‌شناسی طرلان سپرده شد. ضوابطی که در آن زمان بر آن تاکید شد، عبارتند از: تعیین ظرفیت جهت پذیرش تعدادی از گونه‌های مشخص پرندگان، تعیین شکل و ابعاد استاندارد برای لانه‌ها، کاشت تعدادی از گونه‌های گیاهی مشخص و سازگار با محیط، تعریف استانداردهای لازم برای طراحی حوضچه-های مخصوص پرندگان آبچر، فراهم ساختن حداقل امکانات اولیه از جمله مکان‌های مخصوص قرنطینه و دامپزشکی، انجام مطالعات هواشناسی اولیه جهت تعیین جهت باد غالب و تاثیر مستقیمی که بر سقف پرواز پرندگان خواهد داشت و در نهایت نیز تعریف مراکز آموزشی و پژوهشی در باغ پرندگان.
باغ پرندگان از مرز اهداف اولیه تا دستاوردها
شترمرغ
علیرضا هاشمی مدیر گروه پرنده‌نگری و پرنده‌شناسی طرلان نیز درباره اینکه چه دیدگاه‌های مثبتی پشت ساخت باغ پرندگان تهران وجود داشته، می‌گوید:«دیدگاه‌های بسیاری وجود دارد، شاید اولین دیدگاه نزدیکی بیشتر مردم خصوصا کودکان با طبیعت، جانداران و بطور مشخص پرندگان باشد. کودکان امروز در آپارتمان‌ها و شهرهای شلوغ تنها پرندگان را از طریق تلویزیون و یا سایر رسانه‌های جمعی می‌شناسند که با درک واقعی فاصله بسیاری دارد. چنین مراکزی در نگاه نخست، مکان‌های مناسبی را برای آموزش کودکان خصوصا آموزش‌های زیست‌محیطی فراهم می‌آورند. از سوی دیگر این مراکز می‌توانند به عنوان مراکز نگهداری از بخشی از جانوران آسیب‌دیده و البته غیرقابل برگشت به طبیعت نیز مورد استفاده قرار گیرند. به عنوان مثال عقابی که دیگر قادر به پرواز نیست و در طبیعت هم محکوم به فناست را شاید بتوان با نگهداری در این مراکز نه‌تنها تیمار و نگهداری کرد بلکه حتی بتوان به واسطه حضورش موجبات رشد دانش زیست‌محیطی و لمس طبیعت را برای عموم فراهم کرد. شما در زندگی شهری نمی‌توانید در حالت عادی یک عقاب را در طبیعت به کودک خود نشان دهید و از فواید و رفتار آن صحبت کنید. در عین حال پرنده‌ای اینچنین که توسط انسان و یا فعالیت های انسانی آسیب دیده است، سند بی‌چون و چرای خودخواهی انسان است که توجه بیشتر به حیات‌وحش و محیط‌زیست را گوشزد می‌کند. ایجاد نزدیکی بیشتر بین کودکان و پرندگان در یک پارک پرندگان شاید بتواند شروعی برای یک پیوند دایمی و زیبا میان آن کودک و طبیعت پیرامونش از جمله تنوع زیستی شهری و پرندگان وحشی آن باشد.»
اما سوال اصلی اینجا است که روند در دست انجام باغ پرندگان هم با چنین الگوهایی مطابقت داشته یا خیر؟
مرغ مینا
مدیر گروه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری طرلان در پاسخ به این سوال که اساسا چنین امکانی در کلان‌شهرهایی مانند تهران معنادار هستند یا خیر، گفت: «نظر من این نیست که این قبیل مراکز باید کلا برچیده شوند و از آن مهم‌تر نظر متخصصان نیز چنین نیست. مباحث مختلفی همچون امکان تکثیر گونه‌های مورد تهدید در اسارت و تیمار و رهاسازی گونه‌های مختلف حیات‌وحش همه در این بین مطرح است و این‌ها به نوبه‌ی خود افق‌هایی هستند که در کنار دیگر فواید چنین مجموعه‌هایی می‌توانند موثر واقع شوند و این دقیقا همان اتفاقی است که در بسیاری از کشورهای پیشرو در زمینه حفاظت حیات‌وحش مدنظر قرار می‌گیرد، جدای از این مسئله باید بگویم که زندگی شهری و مدرن امروزی ایجاد حلقه‌های ارتباطی بین طبیعت و انسان خصوصا شهرنشینان را ایجاب می‌کند و اتفاقا من فکر می‌کنم دیدگاه کلی شهرداری تهران در این مورد قابل تقدیر است.»
هاشمی در پاسخ به این سوال که ارزیابی او از وضعیت باغ پرندگان تهران چیست، گفت: «در مقام مدیر مجموعه‌ای که بخشی از مطالعات اولیه این پروژه را انجام داده، باید بگویم پروژه اولیه با طرح حاضر بسیار متفاوت و از برخی جهات گسترده‌تر بود. اما شاید باید در این مورد نیز همانند دیگر موارد مشابه وضعیت کنونی را ملاک قرا داد. اگر دوسال پیش از من سوال می‌شد که وضعیت را چگونه ارزیابی می‌کنم، جواب می‌دادم که متاسفانه وضعیت باغ پرندگان بسیار نابسامان و نگران‌کننده است. به شما می‌گفتم صحبت‌های زیادی در خصوص سواستفاده از این مجموعه جهت خرید و فروش و یا انتقال پرندگان از حیات وحش بر سرزبان‌هاست و مدیریت باغ پرندگان رویکردی کاملا مخالف با اهداف حفاظت از حیات وحش و طبیعت در پیش گرفته است. یقینا شهرداری و پیمانکار وقت را مورد نقد قرار می‌دادم و از سازمان محیط‌زیست نیز انتقاد می‌کردم. اما بسیار خرسندم که اکنون نزدیک به یک سال و نیم است که وضعیت این مجموعه به همت شهرداری و نظارت سازمان حفاظت از محیط زیست تغییرات بنیادین داشته است. پیمانکار حاضر با رویکردی آموزش محور، تغییراتی اساسی در نحوه مدیریت و بهره‌برداری ایجاد کرده. به نظر می‌رسد که نظارت و در عین حال تعامل خوبی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست نیز اعمال می‌شود. البته نمی‌توان گفت که همه چیز ایده‌آل است و هیچ مشکلی وجود ندارد اما می‌توان گفت که یقینا روند پیشرفت رو به جلوست.»
هاشمی در خاتمه گفت: «البته نکته مهم آن است که با نظارت دقیق سازمان حفاظت محیط زیست و درایت مسئولان شهرداری، باید تلاش شود آینده پیش روی این مجموعه از مسیر اصلی منحرف نشود و دوباره شاهد برخی کج‌اخلاقی‌های زیست محیطی نباشیم. هنوز مراکز نگهداری حیات‌وحش از جمله باغ پرندگان در کشور ما راهی طولانی برای رسیدن به استانداردهای بالای جهانی در پیش دارند اما دستیابی به آن چندان دور از دسترس به نظر نمی‌رسد. من فکر می‌کنم اگر همه علاقه‌مندان، حتی منتقدین و خصوصا گروه‌های غیردولتی، باغ پرندگان تهران را به‌عنوان یک فرصت قلمداد کنند و با نظارت دقیق و ارایه راهکارهای مناسب موجب پیشرفت آن شوند، در آینده نزدیک شاهد مجموعه‌ای کم‌نظیر خواهیم بود که هم اهداف گردشگری و هم اهداف حفاظت از پرندگان را دنبال خواهد کرد و کم‌تر کشوری در منطقه از چنین امکانی برخوردار است.»
