موجودات عجیب و غریب؛ با چکش اقیانوس آشنا شوید

سرنامتعارف، مستطیل‌ شکل، عریض و در عین حال صاف کوسه‌های سرچکشی یکی از عجایب زیستی است که نه‌تنها افراد عادی بلکه حتی دانشمندان را نیز به حدس و گمان انداخته، به راستی چرا شکل سر کوسه‌های سر چکشی تا به این اندازه متفاوت است؟ اجازه دهید که شما را در همین ابتدای کار با یک نکته جالب آشنا کنیم: کوسه‌های سرچکشی که احتمالاً شما بارها و بارها تصاویر آن‌ها را در سایت‌ها یا مجلات مختلف دیده‌اید، تنها یک گونه نیستند بلکه گونه‌های مختلفی از آنها در سرتاسر جهان شناسایی شده است. «تاکسونومیست‌ها» (Taxonomist) یا متخصصان علم رده‌بندی تاکنون هشت نوع مختلف از آن‌ها را شناسایی کرده‌اند. وقتی بحث از کوسه‌های سرچکشی به میان می‌آید، بیشتر روی سخن معطوف به گروه خاصی از کوسه‌هاست که به خانواده‌ای موسوم به (Sphyrnidae) تعلق دارند. اما اگر شما هم با دیدن تصویر آن‌ها فکر می‌کنید که شباهتی میان سرشان و چکش وجود ندارد، چندان هم بیراه نرفته‌اید چرا که خیلی‌ها با این نظر شما هم‌عقیده هستند. در حقیقت دانشمندان در دنیای علم بیشتر از این سر با عنوان (Cephalofoil) یاد می‌کنند و این عبارت معرف جانوری است که سرش همچون دو بال از طرفین عریض شده باشد و ظاهری بس عجیب و متفاوت را تداعی کند. مناقشه بر سر چرایی این مساله مدت‌هاست که ادامه دارد و ظاهراً کلید احتمالات، امروز دانشمندان را به کوچه‌های هفت پیچ بسیاری رسانده است.

چرا شکل سر کوسه‌های سرچکشی با بقیه فرق دارد؟

ظاهر امر نشان می‌دهد که شکل سر کوسه‌های سرچکشی باعث شده تا سوراخ‌های بینی و چشم‌های آن‌ها از یکدیگر فاصله بگیرد. سوال اینجاست که آیا این مساله می‌تواند تاثیری در دید بهتر یا افزایش حس بویایی آنها داشته باشد؟ پاسخ به این سوال مثبت است. قابلیت خارق‌العاده دید موسوم به دوچشمی یا بینوکولار (Binocular Vision) شاید یکی از مهمترین دلایل شکل‌ متفاوت سر آن‌ها است. تصور کنید حداکثر میدان دید افقی برای ما انسان‌ها با دوچشم حدوداً ۱۹۰ درجه است در حالیکه یک کوسه سرچکشی یک دید کامل ۳۶۰ درجه‌ای از محیط اطراف دارد و این دید در عمل خیلی بهتر از دید کوسه‌های معمولی است. از طرف دیگر مطالعات نشان می‌دهد که شکل سر سرچکشی‌ها برخلاف باور عموم قابلیت شنا کردن آن‌ها را بهبود بخشیده یعنی در عمل یک کوسه‌ی سرچکشی خیلی راحت و سریع شنا می‌کند. همین شکل نامتعارف باعث شده که مهارت آن‌ها در گرفتن طعمه هم خیلی بیشتر از سایر انواع کوسه‌ها باشد. علاوه براین ثابت شده که کوسه‌های سرچکشی با استفاده از این سر عجیب و غریب حتی می‌توانند سیگنال‌های الکتریکی و بویایی را خیلی بهتر از سایرین تشخیص دهند. «استیفن کاجی‌اورا» (Stephen Kajiura) و همکارانش در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۹ انجام دادند، به این نتیجه‌ رسیدند که هرچقدر سر کوسه عریض‌تر باشد، دامنه دید دوچشمی آن هم بیشتر است و این مساله باعث می‌شود که آن‌ها در عمل درک بهتری از اعماق داشته باشند.

نقاشی از کوسه‌های سرباله‌ای، یکی از گونه‌های خلیج‌فارس و دریای عمان که سرش می‌تواند درست نصف عرض طول بدنش را داشته باشد.

راز و رمز کوسه‌های سرچکشی

کوچه‌ی هفت‌پیچ نام کوچه‌ای بوده طولانی در شهر شیراز که ظاهراً بن‌بست هم بوده. برخی از قدیمی‌ترهای شیراز می‌گویند زمانی‌که فردی ناشناس در این کوچه می‌افتاد تنها بعد از ساعت‌ها پیاده‌روی به دیواری آجری اما بن‌بست می‌رسید. مشابه این کوچه را ظاهراً به صورت یازده‌پیچ در اصفهان، سیزده‌پیچ در ساری و پنج‌پیچ در شهر یزد هم داشته‌ایم. حکایت سر عجیب و غریب کوسه‌های سرچکشی هم دست کمی از این داستان ندارد چرا که هربار فرضیه‌ای تازه درباره آن‌ها مطرح می‌شود و یافته‌های پیشین را به چالش می‌کشد. فرضیات و احتمالات هنوز در مورد این کوسه‌ها بسیار زیاد است. اما شاید بهتر باشد این معما را پله پله حل کنیم.

کوسه سرچکشی معمولی یکی از گونه‌های ثبت شده در خلیج‌فارس و دریای عمان

آیا کوسه‌های سرچکشی واقعاً نوعی کوسه هستند؟

پاسخ بدین سوال با قطع یقین مثبت است. کوسه ماهیان با سابقه حضور بیش از ۴۵۰ میلیون ساله در دریاها به گروهی موسوم به ماهیان غضروفی تعلق دارند. (نکته: تاریخچه‌ی حضور کوسه ماهیان خلیج فارس و دریای عمان به بیش از ۷ هزار سال پیش برمی‌گردد) اغلب کوسه‌ها بدنی دوکی و کشیده دارند، کبدشان بزرگ است، در عمق عضلاتشان مبدل‌های حرارتی دارند که دمای بدن آن‌ها را معمولاً ۱۰ درجه سلسیوس بالاتر از دمای محیط نگه می‌دارد، اسکلت بدنشان غضروفی است و ابعاد بدنشان می‌تواند بسیار متغیر باشد چنانکه کوسه‌ی کوتوله تنها ۱۷ سانتی‌متر و کوسه‌ی کولی‌کر که در خلیج‌فارس هم یافت می‌شود، به ۱۲ متر می‌رسد. کلیه کوسه‌ها از جمله سرچکشی‌ها در چندین ویژگی با یکدیگر شباهت دارند:

ویژگی‌های مشترک کوسه‌های سرچکشی:

• پوست آنها زبر و کنگره کنگره است.
• دندان‌های پهن و نوک‌تیز دارند که به سرعت هم جایگزین می‌شوند (برخی از کوسه‌ها در طول عمرشان بیش از ۳ هزار دندان از دست می‌دهند)
• اسکلت آن‌ها غضروفی و باله‌های اغلب نوک‌تیز دارند.
• دم کوسه‌ها نامتقارن است.
• کوسه‌ها توانایی پمپاژ آب از آبشش‌ها را ندارند و به دلیل نیاز به جذب اکسیژن دائماً در حال حرکت هستند.
• کبد کوسه‌ها بزرگ و تقریباً ۳۰ درصد حجم بدن آنها را تشکیل می‌دهد.
• کوسه‌ها دمای بدن خود را با توجه به دمای محیط تنظیم می‌کنند.
• قابلیت تشخیص بو در کوسه‌ها خارق‌العاده است چرا که هر کدام از سوراخ‌های بینی در این زمینه نقشی مهم دارند.

چند نوع کوسه سرچکشی شناخته شده است؟ 

«موزه‌ی ملی و تاریخ طبیعی اسمیتسونین» (Smithsonian National Museum of Natural History) تخمین می‌زند که امروزه بیش از ۵۰۰ گونه کوسه در اقیانوس‌های جهان زیست می‌کنند. این در حالی است که تا امروز در خلیج‌فارس و دریای عمان بعنوان یکی از مهمترین زیستگاه‌های کوسه‌ها حدود ۳۰ گونه و به روایت برخی منابع ۴۸ گونه اعم از بومی و مهاجر شناسایی شده است.

در جهان ۸ گونه و در ایران ۴ گونه کوسه سرچکشی شناسایی شده است.

هشت نوع مختلف از کوسه‌های سرچکشی در دنیا شناخته شده که اغلب آن‌ها به جنسی موسوم به Sphyrna تعلق دارند در حالیکه کوسه‌ای موسوم به کوسه‌ی سرباله‌ای (Winghead Shark) در جنس خاص خود موسوم به Eusphyra جای می‌گیرد. در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان چهار گونه سرچکشی بدین ترتیب شناسایی شده‌اند:

سرچکشی‌های خلیج‌فارس و دریای عمان:

• کوسه‌ی سرچکشی بزرگ (Great Hammerhead, Sphyrna mokarran)
• کوسه‌ی سرباله‌ای (Winghead Shark, Eusphyra blochii)
• کوسه‌ی سرچکشی معمولی (Scalloped Hammerhead, Sphyrna lewini)
• کوسه‌ی سرچکشی دراز (Smooth Hammerhead, Sphyrna zygaena)

تاریخچه‌ی حضور سرچکشی‌ها به چه زمانی برمی‌گردد؟

مطالعات به طرز ناباورانه‌ای نشان می‌دهد آن‌طور که پیش‌تر تصور می‌شد، مدت چندان زیادی از حضور این شمایل غریب در دریاها و اقیانوس‌ها نمی‌گذرد. نخستین کوسه‌ها قریب ۴۵۰ میلیون سال پیش در آب‌ها ظاهر شدند، در حالیکه شواهد مولکولی حاکی از آن است که قدمت سرچکشی‌ها به ۲۰ میلیون سال پیش برمی‌گردد. «دیوید جاکوبی» (David Jacoby) از انجمن جانورشناسی لندن که مدت‌هاست بر روی رفتار کوسه‌های سرچکشی معمولی در بخش غربی اقیانوس آرام تحقیق می‌کند، می‌گوید: «سرچکشی‌ها جوان‌ترین عضو زیررده موسوم به نرم‌آبشش‌‌داران (زیررده‌ای از ماهیان غضروفی که کوسه‌ها در آن جای می‌گیرند) هستند.»

کوسه سرچکشی بزرگ، یکی از گونه‌های ثبت‌شده در خلیج‌فارس و دریای عمان

آیا نحوه شنا کردن سرچکشی‌ها با کوسه‌های معمولی فرق دارد؟

همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، یک احتمال در مورد اینکه چرا شکل سرچکشی‌ها با سایرین متفاوت است، این است که این سر مسطح و هموار احتمالاً در هنگام شنا موثرتر عمل می‌کند. «استیفن کاجی‌اورا» (Stephen Kajiura) و همکارانش بر اساس تحقیقی که در سال ۲۰۰۳ میلادی انجام دادند، به این جمع‌بندی رسیدند که کوسه‌های سرچکشی معمولی چرخش‌های تند و تیزتری از سایر کوسه‌ها انجام می‌دهند. این چرخش به اندازه‌ای سریع است که باعث می‌شود اغلب سرچکشی‌ها دو برابر سرعت عملکرد کوسه‌های معمولی را داشته باشند. اصل مساله اینجاست که ثبات بدنی و فیزیکی آن‌ها نیز در زمان چرخش بیشتر از سایرین است.

دانشمندان از کوسه‌های سرچکشی با عنوان شاخص سلامت اکوسیستم‌های آبی یاد می‌کنند اما اکثر سرچکشی‌ها قربانی قهر انسان‌ها هستند. از چهارگونه کوسه‌ی سرچکشی آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان سه گونه‌ی در معرض خطر انقراض و یک گونه هم در رده‌ی آسیب‌پذیر قرار دارد.

کدامیک شکارچی قهارتری است: کوسه‌ی معمولی یا کوسه‌ی سرچکشی؟

شواهد حاکی از آن است که سر کوسه‌های سرچکشی به آنها کمک می‌کند که راحت‌تر شکار خودشان را مهار کنند. این بدان معناست که سر آن‌ها می‌تواند بعنوان یک سلاح هم کاربرد داشته باشد. این فرضیه که نخستین‌بار توسط یک زیست‌شناس متخصص در امور دریایی اهل باهاما  و در دهه ۸۰ میلادی مطرح شد، تا مدت‌ها بسیار عجیب و غیرعادی جلوه می‌کرد. اما این فرضیه‌ی امروز دیگر چندان عجیب نیست، رفتارشناسان می‌گویند که بعنوان مثال کوسه‌ی سرچکشی بزرگ که نزدیک به ۳ متر طول دارد، برای گرفتن طعمه‌اش، سفره‌ماهی چابک و گریزپای خاکستری، اغلب از سرش استفاده می‌کند و فشار سر باعث می‌شود که کوسه بتواند سفره ماهی را در یک ضرب خاک کند. یک کوسه‌ی سرچکشی به راحتی در بالای سر سفره‌ماهی می‌چرخد و با دهانش باله‌ی پشتی و شکمی را گرفته و زمانی‌که سفره‌ماهی درصدد فرار برآمد، مجدد از سرش استفاده می‌کند تا آن را در همانجا متوقف نماید.

یک فرضیه در مورد شکل نامتعارف سر کوسه‌های سرچکشی عملکرد بهتر این حیوان در حین شناکردن است چنانچه حتی تحقیقات هم ثابت کرده که کوسه‌های سرچکشی شناگران قهاری هستند.

چرا سرچکشی‌ها هنگام شنا این‌قدر سرهایشان را به این طرف و آن طرف تکان می‌دهند؟ آیا آنها موجودات نا آرامی هستند؟

کوسه‌ی سرباله‌ای یک گونه از کوسه‌های سرچکشی است که سرش می‌تواند درست نصف عرض طول بدنش باشد. این کوسه یکی از ناآرام‌ترینها در نوع خودش است چرا که به شکلی خیره‌کننده دائماً سرش را به این طرف و آن طرف می‌گرداند. تحقیقات نشان می‌دهد که تنها دلیل این مساله دید بهتر نیست بلکه آن‌ها با اینکار می‌توانند میدان‌های الکترومغناطیس را بهتر احساس کنند. علاوه بر این تمرکز سوراخ‌های موسوم به حسگرهای الکترومغناطیسی در ناحیه‌ی سر سرچکشی‌ها خیلی بیشتر از سایر کوسه‌ها است. با این حساب می‌توان گردش مداوم سر کوسه‌های سرچکشی را به عملکرد ردیاب‌های فوق حساس آن‌ها نسبت داد. دکتر جاکوبی می‌گوید: «کوسه‌های سرچکشی از این طریق می‌توانند طعمه‌هایشان را حتی از زیر بسترهای عمیق شنی هم تشخیص دهند.» تحقیقات در سال ۲۰۱۰ میلادی نشان داد که کوسه‌های به ظاهر نا آرام سرچکشی از این طریق می‌توانند حواس بویایی خارق‌العاده‌شان را هم به حداکثر میزان کارآیی برسانند.

منابع: ocean.si, eol, jeb.biologists, livescience, eyerounds, The handbook of Sharks