شب یلدا چقدر از شبهای دیگر طولانیتر است؟
شب یلدا برای ایرانیان از بهترین مناسبت‌های سال است که مانند نوروز، هزاران سال همچنان رنگ و بوی خود را حفظ کرده است اما به جز ریشه‌های فرهنگی، باید دید در شب چله، از نظر نجومی چه چیزی در آسمان روی میدهد که باعث دیرینگی این جشن ایرانی بر اساس دقیق‌ترین تقویم جهان شده است.
شب یلدا چه زمانی است؟
انقلاب زمستانی و شب یلدا
شب یلدا چقدر طولانی است؟
شب یلدا چند ثانیه بلندتر است؟
طول شب یلدا در شهرهای مختلف ایران چقدر است؟
جمع‌بندی
شب یلدا چه زمانی است؟
در فرهنگ ایرانی جشن‌های زیادی وجود دارد و جشن شب چله یا شب یلدا هم از رسوم کهنی است که از گذشته‌های باستانی تا امروز ادامه دارد. جشن این شب از غروب ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز آغاز میشود و تا طلوع خورشید در ۱ دی ادامه دارد. یلدا شب پیروزی نور بر تاریکی است. شبی که خانواده‌ها و دوستان گرد هم جمع می‌شوند و در سرمای آغازین زمستان، محفلی گرم را رقم می‌زنند.
سفره شب یلدا
Credit: Jasmin Merdan, Getty images
این دورهمی‌ها وقتی جذاب‌تر میشود که بدانیم این رسم کهن با پدیده‌ای در آسمان هم مرتبط است: انقلاب زمستانی. زمانی که طول روز شروع به پیشی گرفتن از طول شب می‌کند و زمین از گذرگاه مهمی در مدار فضایی خود می‌گذرد.
در حقیقت گاهشمار ایرانی بسیار بر علم نجوم و مکانیک سماوی استوار است و به همین دلیل، دقیق‌ترین تقویم جهان به شمار می‌رود. بنابراین طبیعی است که بسیاری از رویدادهای نجومی بر اساس این تقویم گرامی داشته می‌شوند؛ از جمله سربرآوردن نور روز از پس طولانی‌ترین شب سال که شب یلدا نام گرفته است.
در سال ۱۴۰۳ خورشیدی (۲۰۲۴ میلادی) لحظهی دقیق انقلاب زمستانی روز ۱ دی ساعت ۱۲:۵۰ به وقت تهران (۲۱ دسامبر ساعت ۹:۲۰ صبح به وقت گرینویچ) خواهد بود، اما بیشتر مردم بر کل روز انقلاب زمستانی و شب پیش از آن یعنی شب یلدا تمرکز می‌کنند که با تعطیلات و جشن‌ها در بسیاری از فرهنگ‌ها در سراسر جهان همراه است.
انقلاب زمستانی و شب یلدا
اگر حرکت زمین به دور خورشید را در نظر بگیریم، با علم مکانیک سماوی، می‌دانیم که محور گردش زمین به دور خودش نسبت به صفحه‌ی گردش به دور خورشید، حدود ۲۳.۵ درجه انحراف دارد و همین انحراف باعث تغییرات طول روز و شکل‌گیری فصل‌ها میشود.
در حقیقت ثابت بودن جهت انحراف محور زمین، باعث میشود تا نیمکره‌های شمالی و جنوبی در طول سال نور خورشید را به شکل یکسان دریافت نکنند و بدین ترتیب در نیمی از سال، نور بیشتری به نیمکره‌ی شمالی می‌تابد و در نیمه‌ی دیگر سال، این نیمکره‌ی جنوبی است که نور بیشتری دریافت می‌کند. در برخی ماه‌های سال هم نور رسیده به دو نیمکره تقریبا برابر است. با این تغییرات، طول روز در زمانهای مختلف سال برای هر نیمکره متفاوت خواهد بود و فصل‌ها ایجاد می‌شوند و همچنین در روزهایی از سال طول روز یا شب به بیش‌ترین و کم‌ترین میزان خود میرسد.
انحراف محور زمین و مدار آن به دور خورشید
Credit: Dutton Institute/Penn State
در طول تابستان در نیمکره‌ی شمالی، قطب شمال زمین به سمت خورشید متمایل میشود و بنابراین این بخش از زمین نور مستقیم خورشید را دریافت می‌کند و روز در آن زمان طولانی‌تری خواهد داشت. اما در طول زمستان در نیمکره‌ی شمالی، قطب شمال از خورشید دورتر میشود و در نتیجه ساعات نور روز کمتر میشود.
تغییرات فصل‌ها در نقاط خاصی از مدار زمین به دور خورشید انجام میشود. زمان‌هایی که به ترتیب اعتدال بهاری، انقلاب تابستانی، اعتدال پاییزی و انقلاب زمستانی نام گرفته‌اند. «انقلاب زمستانی» (Winter Solstice) در نقطه‌ای اتفاق می‌افتد که دور بودن نیمکره‌ی شمالی از خورشید به حداکثر میرسد و خورشید در پایین‌ترین حد خود در آسمان زمین قرار می‌گیرد. این همان چیزی است که کوتاهترین روز و طولانی‌ترین شب سال را شکل میدهد.
شب یلدا چقدر طولانی است؟
طولانی بودن شب یلدا را باید در مقایسه با شبهای دیگر در نظر گرفت. به طور کلی با توجه به تغییر تدریجی طول روز و شب از زمان انقلاب تابستانی، انسان‌ها تغییرات محسوسی از نظر طولانیتر شدن شب احساس نمی‌کنند. به ویژه اینکه این تغییرات در عرضهای جغرافیایی میانی، در مقیاس ثانیه خواهد بود.
مسیر حرکت خورشید در آسمان زمین در زمانهای مختلف سال تغییر می‌کند.
Credit: Gyorgy Soponyai
برای مثال در ایران شب یلدای امسال نسبت به شبهای پیش و پس از آن حدود ۱ ثانیه بلندتر است. از جمله یکم دی در تهران طول شب ۱۴ ساعت و ۱۵ دقیقه و ۳۵ ثانیه خواهد بود که ۲ ثانیه از روز قبل و ۱ ثانیه از روز بعد بیشتر است و زمان کافی برای وقت گذاشتن و برپایی جشن یلدا وجود دارد.
شب یلدا چند ثانیه بلندتر است؟
از دیدگاه نجومی و مکانیک سماوی، شب یلدا طولانی‌ترین شب سال محسوب میشود. بدین ترتیب کوتاهترین روز سال در ایران حدود ۹ ساعت و ۴۵ دقیقه طول می‌کشد و این یعنی طول روز در انقلاب زمستانی ۸ ساعت و ۴۹ دقیقه کوتاه‌تر از روز انقلاب تابستانی است. پس از کوتاهترین روز سال، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند تا به اعتدال بهاری برسند. در هنگام اعتدال بهاری و البته هنگام اعتدال پاییزی که روز اول پاییز روی میدهد، ساعات شب و روز تقریبا یکسان است و هر کدام حدود ۱۲ ساعت طول می‌کشد. اما در انقلاب تابستانی است که تعداد ساعات روز به اوج خود میرسد.
طلوع خورشید انقلاب زمستانی در برج نجومی رادکان، خراسان رضوی. بسیاری از بناهای تاریخی، کاربری نجومی دارند.
Credit: Majid Elahi
در شب یلدا شاید بسیاری از ساکنان زمین تغییر محسوسی در طول شب و روز احساس نکنند اما هر چه به عرضهای جغرافیایی شمالی نزدیک‌تر شویم این تغییر برای افراد محسوس‌تر خواهد بود. در هنگام انقلاب زمستانی با پیشروی به سمت قطب شمال، نور روز به طور چشمگیری کاهش پیدا می‌کند. برای نمونه مردم در سنگاپور، تنها در ۱۳۷ کیلومتری شمال استوا، به سختی تفاوت را تشخیص می‌دهند چون ساعات حضور نور روز فقط ۹ دقیقه کمتر از زمان انقلاب تابستانی است. بنابراین تقریبا یک روز در تمام طول سال ۱۲ ساعته است.
در عرضهای جغرافیایی بالاتر مانند پاریس هنگام انقلاب زمساتی طول روز کمتر از مناطق نزدیک استواست و حدود ۸ ساعت خواهد بود اما با رفتن به عرضهای جغرافیایی باز هم بیشتر مانند نروژ، طول روز بسیار کوتاه‌تر و تنها حدود ۶ ساعت است و حتی فراتر از آن در آلاسکا طول روز تنها به حدود ۴ ساعت میرسد.
طول شب یلدا در شهرهای مختلف ایران چقدر است؟
طول شب یلدا در شهرهای مختلف ایران تقریبا به هم نزدیک است. در جدول زیر، فهرست طول شب یلدا در مراکز مختلف استان‌های ایران آورده شده است.
| ردیف | استان | نام مرکز | طول شب یلدا |
| ۱ | مرکزی | اراک | ۱۴:۰۷:۰۹ |
| ۲ | اردبیل | اردبیل | ۱۴:۲۹:۵۲ |
| ۳ | آذربایجان غربی | ارومیه | ۱۴:۲۵:۵۲ |
| ۴ | اصفهان | اصفهان | ۱۳:۵۹:۵۷ |
| ۵ | خوزستان | اهواز | ۱۳:۵۳:۱۹ |
| ۶ | ایلام | ایلام | ۱۴:۰۴:۴۹ |
| ۷ | خراسان شمالی | بجنورد | ۱۴:۲۵:۲۵ |
| ۸ | هرمزگان | بندرعباس | ۱۳:۳۴:۲۱ |
| ۹ | بوشهر | بوشهر | ۱۳:۴۲:۰۵ |
| ۱۰ | خراسان جنوبی | بیرجند | ۱۴:۰۰:۵۴ |
| ۱۱ | آذربایجان شرقی | تبریز | ۱۴:۲۸:۵۲ |
| ۱۲ | تهران | تهران | ۱۴:۱۵:۳۵ |
| ۱۳ | لرستان | خرم‌آباد | ۱۴:۰۴:۰۳ |
| ۱۴ | گیلان | رشت | ۱۴:۲۴:۱۷ |
| ۱۵ | سیستان و بلوچستان | زاهدان | ۱۳:۴۴:۴۴ |
| ۱۶ | زنجان | زنجان | ۱۴:۲۰:۵۵ |
| ۱۷ | مازندران | ساری | ۱۴:۲۰:۲۰ |
| ۱۸ | سمنان | سمنان | ۱۴:۱۴:۵۷ |
| ۱۹ | کردستان | سنندج | ۱۴:۱۳:۳۲ |
| ۲۹ | چهارمحال و بختیاری | شهرکرد | ۱۳:۵۸:۱۵ |
| ۲۱ | فارس | شیراز | ۱۳:۴۵:۱۸ |
| ۲۲ | قزوین | قزوین | ۱۴:۱۸:۴۶ |
| ۲۳ | قم | قم | ۱۳:۰۹:۵۹ |
| ۲۴ | البرز | کرج | ۱۴:۱۶:۲۰ |
| ۲۵ | کرمان | کرمان | ۱۳:۴۸:۲۶ |
| ۲۶ | کرمانشاه | کرمانشاه | ۱۴:۰۸:۲۲ |
| ۲۷ | گلستان | گرگان | ۱۴:۲۱:۵۰ |
| ۲۸ | خراسان رضوی | مشهد | ۱۴:۱۸:۵۱ |
| ۲۹ | همدان | همدان | ۱۴:۱۰:۴۸ |
| ۳۰ | کهگیلویه بویراحمد | یاسوج | ۱۳:۵۰:۱۵ |
| ۳۱ | یزد | یزد | ۱۳:۵۶:۰۶ |
جمع‌بندی
علاوه بر اهمیت فرهنگی و آیینی، شب یلدا از دیدگاه نجومی هم نقطه عطفی در چرخه‌ی سالانه زمین و خورشید است. این شب پایان پاییز و آغازگر زمستان است و نشان‌دهنده‌ی پیوند عمیق فرهنگ‌های مختلف به ویژه فرهنگ ایرانی با علم نجوم به شمار می‌رود.
عکس کاور: درختان انار زیر آسمان شب
Credit: Parisa Bajelan, Sky&Telescope
منابع: Royal Museum Greenwich, CNN, Space, Time and Date
