چرا بدن ما به خواب نیاز دارد و اگر نخوابیم چه اتفاقی میافتد؟
خوابیدن یکی از کارهایی است که چه بخواهیم چه نخواهیم باید انجام دهیم؛ در واقع با خوابیدن بدن ما مجددا برای بازدهی طولانی مدت در طول یک روز کاری آماده میشود و انرژی لازم را دریافت میکند. اگر نخوابیم یا کم بخوابیم، در صورتی که یک فرد عادی باشیم که به خواب تقریبا ۸ ساعته نیاز دارد، قطعا در انجام کارهای روزمره با اختلال زیادی نظیر سردرد، سرگیجه، خستگی مفرط و… مواجه خواهیم شد. اگر هم این فرایند ادامهدار باشد، ممکن است آسیبها بیشتر خود را نشان دهند. آنچه که در این مطلب قصد داریم به بررسی آن بپردازیم این است که: ۱) هنگام خوابیدن چه فرآیندی در بدن رخ میدهد؟ ۲) چرا باید بخوابیم؟ ۳) چرا نخوابیدن یا زیاد خوابیدن به بدن صدمه میزند؟ و ۴) چه زمانی باید بخوابیم و چه زمانی باید از خواب بیدار شویم؟ برای اینکه پاسخ این پرسشها را بدانید، در ادامه با ما همراه باشید.
۱. هنگام خوابیدن چه فرآیندی در بدن رخ میدهد؟
۲. چرا باید بخوابیم؟
۳. چرا کم خوابیدن و زیاد خوابیدن به بدن صدمه میزند؟
۴. چه زمانی باید بخوابیم و چه زمانی باید از خواب بیدار شویم؟
نتیجه
۱. هنگام خوابیدن چه فرآیندی در بدن رخ میدهد؟
خوابیدن برای سلامتی بسیار مفید است. در واقع ما میخوابیم که زنده بمانیم؛ درست مثل اینکه غذا میخوریم و مینوشیم تا انرژی بگیریم و زنده بمانیم. به همین خاطر تعجبی ندارد که تقریبا یک سوم از عمر هر انسان معمولی صرف خوابیدن میشود. وقتی ما میخوابیم، فرآیندهای زیستی بسیاری رخ میدهد که از جمله این موارد میتوان به فرآیندهای زیر اشاره کرد:
- مغز اطلاعات جدیدی را ذخیره کرده و سموم را دفع میکند.
- سلولهای عصبی با برقراری ارتباط و سازماندهی دوباره، عملکرد مغز را بهبود میبخشند.
- بدن سلولها را ترمیم میکند، انرژی از دست رفتهی آن مجددا بر میگردد و مولکولهایی را نظیر هورمون و پروتئین برای سلامت کلی جسم آزاد میکند.
بدن ما به صورت کلی در چهار مرحله میخوابد. این چرخهی چهار مرحلهای چندین بار در طول شب در بازههای مختلف و به مدت متفاوتی رخ میدهد که به صورت کلی بین ۷۰ تا ۱۲۰ دقیقه است. در کل، این مراحل بین ۴ الی ۵ بار در طول یک خواب ۷ الی ۹ ساعته رخ میدهند.
این الگو دو بخش اصلی هم دارد؛ REM و Non-REM که مورد نخست یعنی حرکت سریع چشم و دوم هم یعنی حرکت آرام چشم. چهار مرحلهی خواب که در بالا اشاره شده شامل سه حالت Non-REM و یک حالت REM میشود. همانطور که از نامشان پیداست، خواب غیر REM فاقد حرکات چشم است، در حالی که خواب REM، با حرکات سریع چشم شناخته میشود؛ مثل زمانی که میخوابید. این چهار مرحله به شرح زیر هستند:
- مرحلهی ۱، خواب با حرکات آرام چشم؛ زمانی رخ میدهد که برای نخستین بار به خواب میروید. هنگامی که بدن شما وارد خواب سبک میشود، امواج مغزی، ضربان قلب و حرکات چشم کاهش پیدا میکند. این مرحله حدودا ۷ دقیقه طول میکشد.
- مرحلهی ۲، خواب با حرکات آرام چشم؛ این مرحله همان خواب سبک درست قبل از خواب عمیق است. حالا دمای بدن شما کاهش پیدا میکند، حرکات چشم متوقف میشود و ضربان قلب و عضلات هم به آرام شدن ادامه میدهند. امواج مغزی شما در این مرحله برای مدت کوتاهی اوج میگیرند و سپس کند میشوند. شما در خواب شبانه، بیشترین مدت را در مرحلهی دوم میگذرانید.
- مرحلهی ۳، خواب با حرکات آرام چشم؛ در مرحلهی ۳ و ۴، خواب عمیق را شاهد هستیم. چشمها و ماهیچههای شما حرکتی نمیکنند و امواج مغزیتان هم بیش از پیش کند میشوند. خواب عمیق همان مرحلهای است که طی آن بدن، سلول، ماهیچه و بافتهای خود را ترمیم کرده و انرژی از دست رفته را باز پس میگیرد. اینکه در طول روز سرحال هستید به خاطر این است که مرحلهی ۳ و ۴ خواب خود را گذراندهاید.
- مرحلهی ۴، خواب با حرکات سریع چشم؛ این مرحله در ابتدا ۹۰ دقیقه بعد از به خواب رفتنتان رخ میدهد. در این مرحله چشمان شما به سرعت از سمتی به سمت دیگر حرکت میکنند، امواج مغزی شما هم افزایش پیدا میکند و ضربان قلب و تنفس هم با افزایش شدت همراه میشوند. خواب دیدن معمولا در همین مرحله رخ میدهد، مغز شما اطلاعات را در مرحلهی ۴ پردازش میکند که باعث میشود برای یادگیری و حافظه موثر باشد.
این فرآیندها برای سلامت کلی جسم حیاتی هستند و بدون آنها بدن ما قطعا نمیتواند به درستی به فعالیت خود ادامه دهد. اما بیایید به صورت خیلی جزئیتر و کاملتر به دلایل خوابیدن بپردازیم و اینکه اگر نخوابیم، چه اتفاقی رخ میدهد.
۲. چرا باید بخوابیم؟
اگرچه هزاران مطالعه در رابطه با دلایل خوابیدن و نیاز بدن به خواب صورت گرفته اما هنوز هم بسیاری از این دلایل برای بشر ناشناخته هستند. تمام دلایل امر به ظاهر سادهای مثل خوابیدن هنوز به صورت کامل برای دانشمندان آشکار نشده و هنوز هم مطالعات در این زمینه ادامه دارد. اما تاکنون بشر متوجه شده و پذیرفته برای این پرسش که «چرا میخوابیم؟» بیش از یک توضیح وجود دارد. خیلی ساده بخواهیم بگوییم، ما میخوابیم چون فوائد زیستی زیادی در پس آن نهفته است. دانشمندان دریافتهاند که خوابیدن به چندین طریق میتواند بدن را سالم نگه دارد که در ادامه، مهمترین و اصلیترین تئوریهای مربوط به آن را شرح دادهایم.
-
حفظ انرژی
طبق تئوری حفظ انرژی، ما باید بخواهیم تا انرژی بدنمان حفظ شود. خوابیدن به ما این فرصت را میدهد که نیازمان به کالری به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کند چون در زمان خواب، بدن در کم فعالیتترین حالت ممکن خود قرار دارد.
طبق یافتههای مختلف، ۸ ساعت خواب شبانه برای یک انسان میتواند باعث ذخیرهی ۳۵٪ از انرژی بدن در حالت بیداری کامل شود. طبق این تئوری، ما میخوابیم تا در ساعاتی از شبانهروز که تلاش برای یافتن غذا خیلی کارآمد نیست، انرژی کمتری مصرف کنیم.
-
ترمیم سلولی
یکی دیگر از تئوریهای موجود در رابطه با دلیل خوابیدن، ترمیم سلولی است که گفته میشود اگر خوب بخوابیم، در زمان خواب بدن سلولهای خود را ترمیم میکند. این ادعا را فرایندهایی که در طول خوابیدن رخ میدهند هم تأیید میکنند. فرایندهایی نظیر؛ ترمیم ماهیچهها، سنتز پروتئین، رشد بافت و آزادسازی هورمونها.
-
عملکرد مغز
نظریه انعطاف پذیری مغز میگوید خواب برای عملکرد خوب مغز لازم است. به طور خاص، خوابیدن به نورونها یا سلولهای عصبی شما اجازه میدهد تا دوباره خود را سازماندهی کنند. طبق این تئوری، وقتی شما میخوابید، سیستم گلیمفاتیک (پاکسازی مواد زائد) مغز شما مواد زائد را از سیستم عصبی مرکزی پاک و محصولات فرآوری شدهی سمی را از مغز شما که در طول روز جمع می شوند، حذف میکند. این فرایند به مغز شما اجازه میدهد تا زمانی که از خواب بیدار میشوید به خوبی کار کند.
تحقیقات نشان داده که خوابیدن باعث بهبود عملکرد حافظه هم میشود به این صورت که اطلاعات را از حافظهی کوتاه مدت به بلند مدت منتقل کرده و همچنین ذهن را از اطلاعات غیر ضروری پاک میکند تا از بههم ریختگی سیستم عصبی جلوگیری شود. به صورت کلی خواب باعث میشود بخشهای مختلفی از مغز تحت تأثیر مثبت قرار بگیرند که از جمله این موارد میتوان به یادگیری، حافظه، مهارتهای حل مسأله، خلاقیت، تصمیمگیری، تمرکز و دقت اشاره کرد.
-
سلامت عاطفی
تأثیر خواب فقط بر عملکردهای منطقی ذهن نیست، بلکه احساسات را هم متحول میکند. در طول خواب، فعالیت مغز در بخشهایی که احساسات را تنظیم میکند افزایش مییابد و در نتیجه باعث عملکرد صحیح مغز و ثابت عاطفی میشود. بخشهایی از مغز که در طول خواب فعالیت در آنها افزایش پیدا میکند عبارتاند از:
- آمیگدال
- جسم مخطط
- هیپوکامپ
- اینسولا
- قشر پیش پیشانی
یک مثال از اینکه چگونه خواب میتواند به تنظیم احساسات کمک کند در آمیگدال رخ میدهد. این قسمت از مغز که در لوب گیجگاهی قرار دارد، مسئول پاسخ ترس است و واکنش شما را هنگام مواجهه با یک تهدید، مانند یک موقعیت استرسزا، کنترل میکند. وقتی به اندازهی کافی بخوابید، آمیگدال میتواند به شکل بهتر و مناسبتری به ترسها پاسخ دهد. اما اگر دچار کمبود خواب هستید، احتمالش زیاد هست که آمیگدال بیش از حد واکنش نشان دهد.
تحقیقات نشان داده که خواب و سلامت روان در هم تنیده شدهاند. از یک طرف، اختلالات خواب میتواند در شروع و رشد مشکلات سلامت روان نقش داشته باشد، اما از طرف دیگر، مسائل مربوط به سلامت روان نیز میتواند به اختلالات خواب منجر شود.
-
حفظ وزن بدن
خوابدین با کنترل هورمونهای گرسنگی، روی وزن ما هم تأثیر میگذارد. این هورمونها شامل گرلین و لپتین میشوند که مورد نخست اشتها را افزایش میدهد و مورد دوم هم مسئول آن حس سیری و پر بودن بعد از خوردن غذا است. در طول خواب، گرلین کاهش پیدا میکند چون انرژی کمتری مصرف میکنید و در نتیجه احساس گرسنگی زیاد نخواهید کرد.
عدم خواب اما به معنای بیدار بودن بدن و فعالیت آن است. در نتیجهی افزایش این هورمون، لپتین سرکوب میشود. بدین ترتیب تعادلی که بین هورمونهای گرسنگی و سیری در بدن هنگام خواب وجود دارد، در صورت کمخوابی از بین میرود و شما گرسنهتر میشوید. بدین ترتیب شاید وزنتان هم افزایش پیدا کند چون وقتی گرلین زیاد میشود، تمایل به غذا خوردن پیدا میکنید. تحقیقات نشان داده که نخوابیدن به مدت زیاد، حتی فقط ۵ روز پشت سر هم کمخوابی، خطر ابتلا به بیماریهایی نظیر چاقی مفرط، سندروم متابولیک و دیابت نوع ۲ را افزایش میدهد.
-
عملکرد مناسب انسولین
انسولین هورمونی است که به سلولهای شما کمک میکند از گلوکز (قند) برای دریافت انرژی استفاده کنند. اما اگر بدن به انسولین مقاوم شود، دیگر سلولها پاسخی به آن نمیدهند و این موضوع میتواند منجر به افزایش سطح گلوکز خون و در نهایت دیابت نوع ۲ شود.
خوابیدن میتواند از مقاومت بدن به انسولین جلوگیری کند که این کار علاوه بر سالمتر ماندن سلولها، به جذب بهتر و راحتتر گلوکز هم منجر میشود. مغز همچنین در طول خواب از گلوکز کمتری هم استفاده میکند که همین موضوع باعث میشود بدن، گلوکز کلی خون را هم تنظیم کند.
-
ایمنی
یک سیستم ایمنی خوب، سالم و قدرتمند، در نتیجهی یک خواب خوب و کافی به وجود میآید. تحقیقات معتبر و موثقی که در این زمینه صورت گرفته نشان میدهد که کمبود خواب میتواند باعث جلوگیری از پاسخ ایمنی بدن به تهدیدات شده و بدن را مستعد ورود میکروب کند.
وقتی شما میخوابید، بدنتان سیتوکین تولید میکند؛ پروتئینهایی که از بدن در برابر عفونت و التهاب مراقبت میکنند. همچنین آنتیبادیها و سلولهای ایمنی خاصی هم تولید میشوند که در کنار یکدیگر در از بین بردن میکروبهای مضر نقش مهمی دارند.
به همین دلیل است که وقتی بیمار هستید یا استرس دارید، با خوابیدن و استراحت کردن مشکلتان احتمالا حل میشود. در این زمانها، برخلاف تصور عموم، بدن به سلولها و پروتئینهای ایمنی بیشتری نیاز دارد.
-
سلامت قلب
اگرچه دلایل دقیق این موضوع هنوز مشخص نیست اما دانشمندان فکر میکنند خواب باعث سلامت قلب میشود. این موضوع البته میتواند نتیجهگیری دانشمندان از ارتباطی باشد که بین بیماری قلبی و کمخوابی وجود دارد.
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریها (CDC) میگوید که یک فرد بزرگسال به طور متوسط به ۷ ساعت خواب در طول شبانه روز نیاز حتمی دارد. کمتر از این میزان، کمخوابی و بیشتر از آن، زیادخوابی محسوب میشود که در رابطه با کمخوابی باید بگوییم میتواند منجر به مشکلاتی برای سلامت قلب شود. کمبود خواب با یک سری عوامل بیماریزا که برای سلامت قلب مضر هستند نیز در ارتباط است که از جمله این عوامل میتوان به فشار خون بالا، افزایش فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک، افزایش التهاب، افزایش سطح کورتیزول، افزایش وزن و مقاومت به انسولین اشاره کرد.
علاوه بر اینها، یک خواب خوب و کافی کمک میکند تمرکز و بهرهوری بیشتری داشته باشید و به شکل بهینهتری کار کنید، اگر ورزشکار هستید، عملکردتان را به شکل قابل توجهی بهبود میبخشد چون باعث افزایش توان و دوام ماهیچهها میشود، از افسردگی جلوگیری میکند چون در طول خواب بدن هورمونهایی برای مهار استرس ترشح میکند، از التهاب در بخشهای مختلف بدن جلوگیری میکند، روابط اجتماعی را بهبود میبخشد چون باعث سلامت عاطفی میشود و بسیاری موارد دیگر که بیان تک تک آنها از حوصلهی متن خارج است.
۳. چرا کم خوابیدن یا زیاد خوابیدن به بدن صدمه میزند؟
تا اینجای کار احتمالا متوجه شدهاید که چرا ما باید بخوابیم و اگر خوب بخوابیم، چه فوائدی برای بدنمان دارد. حالا میخواهیم بدانیم اگر نخوابیم چه اتفاقی رخ میدهد؟ به صورت کلی، کمبود خواب به بیماریهای مزمنی نظیر بیماری قلب، کلیه، خون، مغز و سلامت روان مرتبط است. نه به این معنا که حتما چنین بیماریهایی را شامل میشود بلکه معمولا کسانی که با این بیماریها دست و پنجه نرم میکنند، خواب خوبی هم ندارند.
همچنین کمبود خواب با آسیب دیدن بچهها و بزرگسالان هم در ارتباط است. به این صورت که وقتی به اندازهی کافی نخوابید و بدنتان سلولها را ترمیم نکند، قدرت ماهیچهها و بافتها را بازپس نگیرد و انرژی لازم را نداشته باشد، در انجام فعالیتهای ورزشی سنگین مثل فوتبال یا فعالیتهایی که به تمرکز نیاز دارند نظیر رانندگی، احتمال افتادن و آسیب دیدن و تصادف را هم افزایش میدهد.
یک سری عواقب مشخص برای نخوابیدن وجود دارد که برخی از آنها حتی ممکن است از دست رفتن جان افراد را هم در پی داشته باشند. این موارد عبارتاند از:
- تغییر حالات خلق و خوی یک فرد
- استرس و اضطراب
- افسردگی
- ضعف حافظه
- ضعف تمرکز
- عملکرد فیزیکی ضعیف
- خستگی مفرط
- ضعف سیستم ایمنی بدن
- افزایش وزن
- افزایش فشار خون
- مقاومت به انسولین
- دیابت
- بیماری قلبی
- مرگ زودهنگام
- پیوسته بیمار شدن
اما درست مثل کمخوابی، زیاد خوابیدن هم میتواند برای بدن بسیار مضر باشد به گونهای که اگر رعایت نشود، میتواند باعث بروز مشکلاتی بدتر از کمخوابی شود. از جمله این موارد میتوان به بیماریهای زیر اشاره کرد:
- افسردگی
- زودرنجی
- مشکلات قلبی و عروقی
التبه کسانی که خیلی میخوابند مشکلات مختلفی را هم تجربه میکنند که از جمله این مشکلات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- استرس و اضطراب
- افسردگی
- آپنه خواب
- بیماری پارکینسون
- دیابت
- مشکلات قلبی
- چاقی مفرط
- اختلالات تیروئیدی
- آسم
۴. بهترین زمان برای خوابیدن و بیدار شدن
در یک دنیای ایدئال، شما زود به خواب میروید و زود هم از خواب بیدار میشوید تا بدین ترتیب روزی پرانرژی و شاد داشته باشید. اما یک سری تعهدات نظیر وظایف شغلی، محافظت از کودکان و مواردی از این دست باعث میشود افراد مختلف نتوانند زود به خواب بروند یا زود از خواب بیدار شوند. وقتی هم دربارهی زمان خوابیدن حرف میزنیم، در واقع دو مورد مورد بحث قرار میگیرد؛ اینکه چقدر میخوابیم و از چه زمانی تا چه زمانی میخوابیم. مهم است که بدن یک مدت خاصی از شبانه روز را در یک بازهی زمانی مشخص بخوابد تا گرفتار بیماریهای مختلفی که در بالا اشاره کردهایم نشود.
بهترین زمان برای خوابیدن و بیدار شدن
بهترین زمان برای خوابیدن زمانی است که هوا تاریک میشود. البته این بستگی به کار هر فرد هم دارد اما به صورت کلی وقتی شب میشود، بهتر است به خواب رفت و وقتی هم که هوا کاملا روز نشده، از خواب بیدار شد. در واقع این یک سازوکار خودکار در بدن است که تمایل دارد بعد از غروب آفتاب بخوابد و همزمان با طلوع آن بیدار شود.
معمولا گفته میشود بهترین زمان برای خوابیدن که بدن بتواند در آن بازه خود را ترمیم کند، بین ۱۰ تا ۱۱ شب است. حالا متناسب با زمان مورد نیاز برای خوابیدن، مثلا ۷ ساعت یا ۸ ساعت، میبینید که درست کمی بعد از طلوع آفتاب از خواب بیدار میشوید.
چرخهی شبانهروزی خوابیدن چگونه کار میکند؟
چرخهی شبانهروزی یا چرخه زیستشناختی یا چرخهی بیولوژیکی اصطلاحی است که برنامهی طبیعی خواب و بیداری مغز شما را توصیف میکند. در واقع شبیه به ساعت داخلی یا بیولوژیکی بدن است. همهی افراد در یک بازهی زمانی ۲۴ ساعته در زمانهای معینی افت طبیعی هوشیاری و افزایش بیداری را تجربه میکنند. افراد در دو زمان خواب آلودترین حالت خود را دارند؛ بین ساعت ۱ و ۳ بعد از ظهر و بین ساعت ۲ تا ۴ بامداد.
حالا شما هر زمانی که بخوابید و بیدار شوید و این روند را ادامه دهید، ساعت داخلی شما به آن عادت کرده و دیگر برایش مشکل نخواهد بود که در زمانی مشخص بخوابد و بیدار شود. بنابراین اگر فکر میکنید نمیتوانید عادت درستی برای خوابیدن پیدا کنید، کافی است چندبار، حتی شده به اجبار، در ساعتهای درست چشمان خود را ببندید و کاری انجام ندهید. به مرور میبینید که به برنامهی جدید عادت کردهاید.
البته اگر شیف کاریتان به گونهای است که اجازه نمیدهد در یک بازهی زمانی مشخص بخوابید، ساعت داخلیتان با مشکل مواجه میشود و شاید در طول بیداری، علیرغم دریافت خواب کافی، خسته به نظر برسید.
بدن ما به چند ساعت خوابیدن نیاز دارد؟
به صورت کلی، بدن هر فرد متناسب با سنی که دارد، باید مدت زمان مشخصی را بخوابد که در جدول زیر، برای سنین کمتر از ۱ سال و بیشتر از ۶۵ سال، این مدت زمان محاسبه شده است. توجه داشته باشید در آخر هفتهها که معمولا افراد زیاد میخوابند هم باید این عادت خواب حفظ شود تا بتوانید در طول هفته بدون مشکل، برنامهی زمانی خواب خود را رعایت کنید.
سن | میزان توصیه شدهی خواب |
۰ تا ۳ ماه | ۱۴ الی ۱۷ ساعت |
۴ – ۱۲ ماه | ۱۲ الی ۱۶ ساعت |
۱ – ۲ سال | ۱۱ الی ۱۴ ساعت |
۳ – ۵ سال | ۱۰ الی ۱۳ ساعت |
۹ – ۱۲ سال | ۹ الی ۱۲ ساعت |
۱۳ – ۱۸ سال | ۸ الی ۱۰ ساعت |
۱۸ – ۶۰ سال | حداقل ۷ ساعت در شب |
۶۱ – ۶۴ سال | ۷ الی ۹ ساعت |
بیشتر از ۶۵ سال | ۷ الی ۸ ساعت |
نتیجه
با توجه به گفتههای این متن که در واقع نتایج تحقیقات معتبر و موثق هستند، آموختیم خوابیدن میتواند برای بدن فوائد زیادی داشته باشد؛ از جمله ترمیم سلولهای بدن، افزایش توان و بازدهی ماهیچهها، سلامت روانی و عاطفی مغز، جلوگیری از بیماریهای مزمن و بسیاری موارد دیگر. از طرفی متوجه شدهایم که با زیاد خوابیدن هم گرفتار یک سری بیماریهای مشابه خواهیم شد. بنابراین مهم است که یک زمان مشخص برای خوابیدن داشته باشیم. همچنین آموختیم که هنگام خواب در بدن چه فرایندهایی رخ میدهد و بدن در طول این مدت، چه چرخههایی را پشت سر میگذارد.
در نهایت اما زمان مناسب برای خوابیدن را مورد بررسی قرار دادهایم؛ با توجه به دنیای شلوغ امروزی، افراد مشغلهی بسیار فراوانی دارند که باعث شده نتوانند زمان خاصی برای خوابیدن داشته باشند. این مشکل را میتوان با جدول بالا که نشان میدهد هر فرد به چند ساعت خواب در شبانه روز نیاز دارد تا حدودی مرتفع کرد اما اگر مشکلتان یافتن ساعتی خاص برای خوابیدن و بیدار شدن است، ابتدا باید ببینید آیا شیفت کاریتان به شما اجازه میدهد یک بازهی مشخص داشته باشید یا خیر. اگر نمیتوانید، کافی است همان خواب مورد نیاز خود را داشته باشید، اما اگر امکان برنامهریزی وجود دارد، بهترین زمان برای خوابیدن چند ساعت بعد از غروب آفتاب و بهترین زمان برای بیدار شدن هم حوالی طلوع آفتاب است؛ یعنی بین ساعت ۱۰ الی ۱۱ و حداقل ۷ ساعت بعد از آن.
این مطلب صرفا جنبهی آموزش و اطلاعرسانی دارد. پیش از استفاده از توصیههای این مطلب حتما با پزشک متخصص مشورت کنید. برای اطلاعات بیشتر بیانیهی رفع مسؤولیت دیجیکالا مگ را بخوانید.