همه چیز درباره‌ی رادیوتراپی؛ یکی از روش‌های رایج درمان سرطان
رادیو تراپی (Radiation therapy)، در کنار جراحی و شیمی‌درمانی یکی از مهم‌ترین ابزارها برای درمان سرطان به حساب می‌آید. رادیو تراپی انواع و اقسام مختلفی دارد و بر اساس نظر پزشک معالج، یک یا چند روش پرتو درمانی به این منظور مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه ضمن معرفی کامل این فرایند درمانی، درباره‌ی جوانب مختلف رادیو تراپی هم صحبت می‌شود.
رادیو تراپی یا پرتو درمانی، یک روش متداول و مرسوم برای درمان سرطان با استفاده از امواج پر قدرت ایکس به شمار می‌رود. در حقیقت با تاباندن امواج ایکس به سلول‌ها، شوک مهمی به سلول سرطانی وارد شده که موجب کشته شدن سلول‌ها می‌شود. رادیو تراپی ممکن است به صورت مستقل یا در کنار سایر پروسه‌های درمانی نظیر شیمی درمانی یا جراحی مورد استفاده قرار گیرد.
به منظور انجام رادیو تراپی معمولا افراد متخصصی در این زمینه در جامعه‌ی پزشکی پرورش می‌یابند تا بهترین رویکرد را برای بیماران بسته به حالت و وضعیت جسمانی‌شان انتخاب کنند. این دسته از متخصصین تلاش می‌کنند تا یک برنامه‌ی درمانی خاصی به این منظور طراحی کنند. چالش اصلی پرتو درمانی، در تاباندن اشعهی ایکس با یک دوز مشخص است که تنها سلولهای سرطانی کشته شده و به سلولهای اطرافِ بافت سالم آسیبی وارد نشود.
انواع رادیو تراپی
به طور کلی دو نوع رادیو تراپی وجود دارد: رادیو تراپی با اشعهی خارجی (EBRT) و رادیو تراپی داخلی. هر دو نوع پروسه‌ی درمانی بر مبنای کشتن سلولهای سرطانی از طریق از بین بردن DNA خلاصه می‌شود. بدون دستور العمل‌های DNA به سلولهای سرطانی، این نوع سلول‌ها در رشد و تکثیر ناتوان ظاهر شده و در نهایت می‌میرند. به تبع بافت توموری هم به تدریج کوچک می‌شود.
رادیو تراپی با اشعهی خارجی (EBRT)
رادیو تراپی با اشعهی خارجی، متداول‌ترین روش برای انجام پرتو درمانی محسوب می‌شود. در این روش، یک دستگاه به صورت مستقیم اشعهی پر قدرتی از انرژی را به بافت توموری هدایت می‌کند. این انرژی در بیشتر اوقات اشعهی ایکس، الکترون یا پروتون‌ها است. پزشک معالج در روش EBRT خیالش از بابت دقت در کشته شدن بافت‌های توموری راحت است؛ چراکه دستگاه پرتو درمانی از دقت بسیار بالایی در این پروسه برخوردار است. رادیو تراپی بر مبنای EBRT فرم و شکل‌های متعددی دارد:
رادیو تراپی منسجم سه بعدی
این روش با استفاده از تصاویر سی‌تی اسکن و نرم‌افزارهای کامپیوتری، یک مدل سه بعدی از تومور مورد نظر را می‌سازد. این مدل به عنوان یک راهنما استفاده می‌شود و ماشین EBRT با توجه به این مدل، امواج را به محل بافت سرطانی می‌تاباند.
رادیو تراپی تعدیل شده با شدت (IMRT)
شکل پیشرفته‌تری از رادیو تراپی است. IMRT از اشعه‌های متعددی برای تابش استفاده می‌کند که شدت دوز متنوعی دارد. در این روش، دوز بیشتری از اشعه به بافت توموری پرتاب شده و از طرفی دیگر، به بافت‌های سالم هم مقدار اشعهی کمتری وارد می‌شود.
رادیوتراپی بر مبنای قوس
این نوع رادیوتراپی در حقیقت یک فرم از IMRT است. در این روش، امواج انرژی شدت متنوعی در یک الگوی شبهِ قوسیِ چرخشی دارد. این متد برای این مسئله ابداع شده تا امواج با سرعت بیشتری نسبت به IMRT معمولی به بافت هدف انتقال یابد. این نوع رادیوتراپی خود دو زیر مجموعه تحت عنوان Volumetric modulated arc therapy (VMAT) و توموتراپی دارد که هر کدام مزیت و معایب خاص خودشان را دارد.
رادیوتراپی بر مبنای تصویر (IGRT)
یک فرم از EBRT است که دستگاه تابش اشعه، یک تصویر با دوز پایینی از اشعهی ایکس یا یک مینی سی تی اسکن را پیش از هر پروسه‌ی درمانی به دست می‌آورد. این تصاویر به دستگاه کمک می‌کند تا محل درمان با دقت بیشتری شناسایی شده تا امواج با نظم و دقت به مراتب بهتری نسبت به حالت معمولی به بافت هدف تابیده شود. IGRT دقیق‌تر از حالت معمولی است.
پارتیکل تراپی (ذره درمانی)
یک نوع رادیوتراپی است که به جای استفاده از فوتون‌های نوری اشعهی ایکس، از پروتون‌ها به منظور از بین بردن سلولهای سرطانی استفاده می‌شود. برای برخی از بیماران خاص، تابیدن پروتون‌ها به مراتب سودمندتر از امواج اشعهی ایکس است. از طرفی دیگر، پروتون‌ها برای برخی از بیماران خطر مهلکی برای بافت سالمشان در بر ندارد.
رادیوسرجری استرئوتکتیک
رادیوسرجری استرئوتکتیک که به اسم رادیوسرجری چاقوی گاما هم معروف است، دوز بسیار بالایی از اشعهی ایکس را برای نابودسازی تومورهای مغزی بسیار کوچک استفاده می‌کند. برخلاف جراحی‌های معمول، در این روش هیچ عملِ بریدن بافتی انجام نمی‌شود. به طور معمول این پروسه یک تا پنج روز طول می‌کشد.
رادیوتراپی استرئوتکتیک بدن (SBRT)
در این روش از اشعه‌های بسیار قوی در دوز بالا به منظور تخریب تومورها خارج از مغز استفاده می‌شود. این روش شبیه به رادیوسرجری استرئوتکتیک، موجب نابودی بافت توموری با دقت جراحی است. با این حال در واقعیت هیچ عمل جراحی خاصی انجام نمی‌شود.
تابش اشعه حین عمل (IORT)
جراح با استفاده از متد IORT می‌تواند عملیات پرتو درمانی را در هنگام جراحی انجام دهد. پس از این‌که یک تومور به روش جراحی حذف می‌شود، ممکن است همچنان بقایایی در محل وجود داشته باشد. جراح با روش IORT تلاش می‌کند تا بقایای سلولهای سرطانی باقی مانده را از محل جراحی یک بار برای همیشه حذف کند.
رادیو تراپی داخلی
همان‌طور که از اسم رادیو تراپی داخلی برمی‌آید، در این روش قرار است یک مقدار دوز مشخصی از اشعهی ایکس در داخل بدن نزدیک به سلولهای سرطانی تابیده شود. به منظور درمان بافت‌های توموری کوچک در سر، گردن، سینه، دهانه‌ی رحم و حتی پروستات می‌توان از رادیوتراپی داخلی استفاده کرد. هیچ الزامی وجود ندارد که منبع رادیوتراپی داخلی، حتما یک منبع جامد باشد. می‌توان فرم مایع را هم به این منظور استفاده کرد.
براکی‌تراپی (Brachytherapy)
در این روش یک منبع فعال از لحاظ رادیوتراپی که فرم جامد دارد، در داخل یا در جوار بافت تومور قرار می‌دهند. این منبع با انتشار امواج رادیویی موجب کشته شدن سلولهای سرطانی در منطقه می‌شود. برخی از این منابع پیوندی، دوزهای بسیار کمی را برای مدتی طولانی در حد چند هفته در محل منتشر می‌کنند. سایر منابع رادیواکتیو ممکن است دوز بسیار زیادی از اشعه را در مدت زمان کمتری در حد چند دقیقه منتشر کنند. در هر صورت، اکثر منابع پیوندی به صورت موقت بوده و برخی دیگر از منابع برای همیشه در بدن فرد بیمار باقی می‌ماند. این منابع در نهایت امر پروسه‌ی انتشار امواج رادیویی را متوقف می‌کنند.
تراپی به صورت سیستمی (Systemic therapy)
در این روش، ماده‌ای فعال از لحاظ رادیوتراپی از طریق خون به محل مورد نظر فرستاده شده تا سلولهای سرطانی از بین بروند. برخی از این فرم‌های درمانی را می‌توان از طریق دهان بلعید. برای سایر مواد رادیواکتیو، باید یک تزریق داخل وریدی (IV) انجام شود. پزشک با استفاده از این نوع درمان، از روشی به اسم رادیو ایمونوتراپی هم بهره می‌برد. در این رویکرد، یک پروتئین رادیواکتیو می‌تواند یک نوع سلول سرطانی خاص را شناسایی کرده، به آنها وصل شده و سپس اشعهی مورد نظر منتشر شده تا سلولهای سرطانی کشته شوند.
علل دقیق استفاده از رادیوتراپی
رادیوتراپی باعث کشته شدن سلولهای سرطانی، کوچک شدن بافت‌های توموری و تسکین نشانه‌های مربوط به سرطان می‌شود. رادیوتراپی ممکن است تنها روش موجود برای درمان برخی سرطان‌ها باشد. با این حال، پرتو درمانی به طور دقیق به سه منظور زیر استفاده می‌شود:
- کوچک شدن بافت توموری قبل از انجام سایر پروسه‌های درمان سرطان نظیر جراحی. به این رویکرد درمانی، Neo-adjuvant therapy یا درمان کمکی-جدید گفته می‌شود.
- نابودی تمامی بقایای سلولهای سرطانی پس از جراحی (Adjuvant Therapy)
- کشتن سلولهای سرطانی که پس از انجام یک پروسه‌ی درمانی مجدد بازگشته‌اند.
رادیوتراپی همچنین می‌تواند تومورهای خوش‌خیم و غیر سرطانی را هم که موجب بروز علائم می‌شود را نابود کند.
قبل از انجام رادیوتراپی چه اتفاقاتی برای بیمار رخ می‌دهد؟
برای انجام رادیوتراپی ابتدا باید مشخص شود که متخصص این رشته چه روشی برای درمان بیمار در نظر می‌گیرد. اگر باید رادیوتراپی داخلی انجام شود، بیمار در ابتدا مورد معاینه‌ی فیزیکی قرار گرفته و در مرحله‌ی بعدی تصویربرداری‌هایی از ناحیه‌ی مورد نظر انجام می‌شود. به طور کلی متخصص رادیولوژی باید به بیمار توضیح دهد که در روزِ انجامِ پروسه‌ی رادیوتراپی، بیمار باید چگونه رفتار کند. این رویه به صورت روتین در همه جا انجام می‌شود تا استرس و اضطراب بیمار تا حدودی کاهش پیدا کند.
رادیوتراپی از طریق انتشار یک اشعهی خارجی (EBRT) یک پروسه‌ای شبیه‌سازی را به دنبال خواهد داشت. با بهره‌برداری از تکنیک شبیه‌سازی، مراحلی برای درمان به شیوه‌ای دلخواه و مطلوب توسط متخصص برنامه‌ریزی می‌شود. در شبیه‌سازی، دو اتفاق زیر رخ می‌دهد:
قرار گرفتن در موقعیت
بیمار باید روی یک تخت نشسته یا دراز بکشد. قرارگیری بیمار روی تخت دقیقا مشابه به پروسه‌ی درمانی در طی جلسات رادیوتراپی خواهد بود. تیم رادیوتراپی تلاش می‌کند با استفاده از ماسک یا قالب‌های دیگر، بخش‌هایی از بدن را بپوشاند. از طرفی دیگر این دسته از افراد از موقعیت صحیح بیمار اطمینان خاطر پیدا می‌کنند. همچنین احتمال دارد با استفاده از مارکرهایی، نشانه یا نقاط ریزی روی بدن به صورت موقت کشیده شود. این نشانه‌ها در حقیقت نقاطی هستند که بعدا در طی جلسات درمانی باید اشعه به آنجا تابیده شود.
مورد اسکن قرار گرفتن
به احتمال بسیار زیاد بیمار باید سی‌تی اسکن یا تصویر MRI را تهیه کرده تا محل دقیق بافت تومور مشخص شود. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کند تا راحت‌تر و با دقت بیشتر، از اشعهی ایکس به منظور کشتن سلولهای سرطانی استفاده کند. همچنین در این حالت، احتمال کمتری وجود دارد تا بافت سالم بدن مورد تخریب توسط اشعه قرار گیرد.
فرایند شبیه‌سازی به متخصص رادیولوژی کمک می‌کند تا میزان دوز و مدت زمان تابش اشعه ایکس را محاسبه کند. به همین منظور، این فرایند یکی از حیاتی‌ترین مراحل برای درمان بیماران سرطانی با استفاده از روش‌های پرتو درمانی است.
در زمان رادیوتراپی چه اتفاقاتی رخ می‌دهد؟
رادیوتراپی داخلی معمولا در یک اتاق مخصوص به بیماران سرپایی یا حتی در یک بخش از بیمارستان انجام می‌شود. متخصص رادیوتراپی با یک لوله‌ی انعطاف‌پذیر به اسم کاتتر، یک جسم رادیواکتیو را به داخل بدن فرد بیمار انتقال می‌دهد. بیمار در این پروسه تحت بیهوشی قرار می‌گیرد تا هیچ درد و ناراحتی از بابت انجام عملیات درمانی برای فرد رخ ندهد. با انجام فرم سیستمی رادیوتراپی داخلی، بیمار یک سیال رادیواکتیو را از طریق تزریق داخل وریدی کسب می‌کند.
بسیاری از بیماران نسبت به این بخش از پروسه‌ی درمانی ابراز نگرانی می‌کنند اما هیچ جای نگرانی وجود ندارد؛ چراکه پرتاب اشعه به شیوه‌ای است که هیچ دردی را بیمار اصلا و ابدا حس نخواهد کرد
در جریان پروسه‌ی EBRT، بیمار همان‌طور که قبلا به آن اشاره شد روی تخت دراز کشیده و مطابق با موقعیت مورد نظر روی تخت قرار می‌گیرد. ماشین تابش اشعه حول محور بیمار چرخیده اما هیچ یک از بخش بدن بیمار را لمس نمی‌کند. یک کارشناس وارد به این رشته در اتاقی دیگر نشسته و دستگاه را هدایت می‌کند. هر چند، بیمار می‌تواند در هر لحظه با فرد مورد نظر صحبت کرده یا اگر مشکلی برای‌اش پیش آمد، سریعا به کارشناس مورد نظر اطلاع دهد. دستگاه پس از قرارگیری در موقعیت صحیح، اشعه را به منطقه‌ی مورد نظر پرتاب می‌کند. بسیاری از بیماران نسبت به این بخش از پروسه‌ی درمانی ابراز نگرانی می‌کنند اما هیچ جای نگرانی وجود ندارد؛ چراکه پرتاب اشعه به شیوه‌ای است که هیچ دردی را بیمار اصلا و ابدا حس نخواهد کرد.
پس از انجام رادیوتراپی چه اتفاقاتی رخ می‌دهد؟
اگر رادیوتراپی داخلی انجام شود، بیمار پس از گذشت چند دقیقه پس از انجام عمل مورد نظر می‌تواند به منزل خود برگردد. با این اوصاف معمولا توصیه می‌شود تا بیمار حداقل یک شبانه روز در بیمارستان سپری کرده تا اشعه‌ای از بدن بیمار خارج نشود. پس از رادیوتراپی سیستمی از طریق تزریق داخل وریدی، به احتمال زیاد مقادیری از اشعه به داخل مایعات بدن نظیر ادرار، عرق و خون ترشح می‌شود.
اگر در بدن بیمار یک منبع جامد حین پروسه‌ی رادیوتراپی داخلی قرار گیرد، خطر کمی از بابت در معرض قرارگیری سایرین نسبت به اشعه وجود دارد. معمولا تیم رادیوتراپی به بیمار راهنمایی‌های لازم را اعلام می‌کند؛ برای مثال این‌که بیمار پس از انجام رادیوتراپی تا چه اندازه می‌تواند با سایرین ارتباط برقرار کند. جدا از این مورد، بیمار در پروسه‌ی EBRT می‌تواند پس از انجام جلسات رادیوتراپی به فعالیت‌های روزمره و معمولی خود بدون هیچ مشکلی بپردازد. همچنین هیچ خطری از بابت در معرض قرارگیری نزدیکان و خانواده‌ی بیمار در جلسات EBRT وجود ندارد.
اثرات جانبی رادیوتراپی
اغلب بیماران طی جلسات متعدد برای امر درمان به نزد متخصص رادیوتراپی می‌روند. بنابراین، بیماران کل دوز مورد نیاز را برای تخریب سلولهای سرطانی، به یک‌باره دریافت نمی‌کنند. متخصص رادیوتراپی این مسئله را مد نظر قرار می‌دهد که در تقویم درمانی، یک بازه‌ی زمانی مناسب قرار دهد تا بافت‌های سالم بدنِ فرد بیمار به خوبی ترمیم یابد. این بازه‌های زمانی برای ریکاوری، در واقع اثرات جانبی ناشی از رادیوتراپی را کاهش می‌دهد. با وجود چنین تدابیری، همچنان امکان دارد بیمار تجارب ناخوشایندی را از بابت عوارض جانبی تجربه کند. اغلب آثار جانبی در همان بخش که اشعه به آنجا تابیده می‌شود بروز پیدا می‌کند. در هر صورت، لیستی از آثار جانبی رادیوتراپی به شرح زیر است:
- خستگی
- احساس تهوع
- استفراغ
- اسهال
- سر درد
- خارش‌های پوستی
- احساس خارش و خشکی کاسه‌ی سر
- ریزش مو
- بی‌حسی دهان
- احساس درد در هنگام بلع
- کاهش حس اشتها
- حس سوختگی در ناحیه‌ی قفسه سینه یا گلو
- درد یا یک حس سوختگی در هنگام ادرار
- تکدر ادرار
- ورم کردن شکم و گرفتگی‌های عضلانی
- فرد مدام احساس می‌کند به دست‌شویی نیاز دارد
بیمار بهتر است برای کاهش سطح اضطراب و همچنین پیدا کردن آمادگی‌های لازم، از متخصص رادیوتراپی خود درباره‌ی آثار جانبی رادیوتراپی سوال بپرسد.
فواید و ریسک‌های احتمالی رادیوتراپی
رادیوتراپی یک روش درمان سرطانی موثر و قابل اتکا است که نزدیک به یک قرن در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفته است. بسته به نوع سرطانی که یک فرد با آن درگیر شده، رادیوتراپی می‌تواند سلولهای سرطانی را تا حد به‌سزایی از بین برده و همچنین موجب شود تا سایر روش‌های درمانی روی بیمار آثار بهتری داشته باشد. از طرفی دیگر، کاهش سطح پیشرفت بیماری سرطان قطع به یقین روی کیفیت زندگی بیمار هم نتایج به شدت خوبی به دنبال دارد.
با وجود این‌که رادیوتراپی برای درمان انواع سرطان‌ها مفید گزارش شده، این روش درمانی همچنین می‌تواند شانس ابتلا به یک نوع دیگری از سرطان را در بدن فرد افزایش دهد؛ چراکه اشعهی ایکس در مقدار بسیار زیاد، خود یکی از پیش‌زمینه‌های مهم در ابتلا به سرطان به شمار می‌رود. بنابراین، استفاده از دانش و هنرِ دستان یک متخصص رادیوتراپی کاربلد می‌تواند جان بیمار را نجات داده و جلوی ابتلا به سایر انواع سرطان هم گرفته شود.
بیمار چه زمانی می‌تواند به زندگی معمولی خود برگردد؟
برخی از بیماران هم زمان با رادیوتراپی می‌توانند بدون هیچ مشکلی به زندگی خود مشغول شوند، در حالی‌که برخی دیگر از بیماران آن‌چنان بدن‌شان نسبت به پرتو درمانی واکنش نشان می‌دهد که به سختی موفق می‌شوند تا از اتاق استراحت خود بیرون بیایند
این دغدغه و نگرانی اکثر بیماران است که چه زمانی پس از پایان جلسات رادیوتراپی می‌توان به انجام امورات روزمره پرداخت. واقعیت اینجاست که برخی از بیماران هم زمان با رادیوتراپی می‌توانند بدون هیچ مشکلی به زندگی خود مشغول شوند، در حالی‌که برخی دیگر از بیماران آن‌چنان بدن‌شان نسبت به پرتو درمانی واکنش نشان می‌دهد که به سختی موفق می‌شوند تا از اتاق استراحت خود بیرون بیایند. به همین دلیل نمی‌توان به‌واسطه‌ی یک مقاله‌ی مروری به همین راحتی یک نسخه‌ی واحد تجویز کرد که چه زمانی می‌توان مجدد فعالیت‌های روتین را از سر گرفت. پاسخ به این سوال تنها توسط متخصص رادیوتراپی باید داده شود. متخصص هم در دو حالتِ بهترین و بدترین سناریو می‌تواند به بیمار یک تاریخ حدودی و نه مشخص را ارائه دهد.
ذکر این نکته کاملا بدیهی است که بیمار در صورت تجربه‌ی هر گونه اثرات جانبی باید با پزشک خود این مسائل را در میان بگذارد. قطعا ارائه‌ی گزارش‌های این چنینی برای پزشک به شدت سودمند است؛ چراکه پزشک میزان دوز پرتوی مورد نظر را کم یا زیادتر خواهد کرد تا آثار جانبی نمایان شده در فرد از بین برود. از طرفی دیگر، معمولا بیماران مبتلا به سرطان روحیه‌ی چندانی برای انجام رادیوتراپی ندارند. بهتر است اطرافیان بیمار به فرد تفهیم کنند که اگر تن به انجام جلسات رادیوتراپی ندهد، ممکن است بیمار آثار منفی بسیار شدیدتری از بیماری سرطان را تجربه کند؛ آثار بسیار دردناکی که هر روز از زندگی بیمار، علنا یک کابوس در دنیای واقعی هم برای خودِ بیمار و هم برای نزدیکانش خواهد بود.
منبع: clevelandclinic
