آشنایی با خودروی هیدروژنی؛ پاک اما پرچالش
قطعا جذاب است اگر سوار خودرویی شوید که بر پایهی هیدروژن باشد و به جای دود و آلایندگی محیط زیست، تنها بخار آب در هوا منتشر میکند؛ این درست همان کاری است که خودروی هیدروژنی انجام میدهد اما با توجه به ویژگیها و نیازهای خاص متناسب با خودش، هنوز نتوانسته برای استفادهی همگانی به خوبی کاربردی شود.
این روزها خودروی الکتریکی به خوبی جای خود را در میان وسایل نقلیه باز کرده است و در این زمینه قوانین زیادی هم در مناطق مختلف جهان به ویژه اتحادیه اروپا شکل گرفته که جوامع و صنایع را در جهت کاهش انتشار کربن دیاکسید جهت میدهند. اما به جز خودروهای الکتریکی، حالا نوع دیگری از خودروهای بدون آلایندگی هم وجود دارند که تنها بخار آب از خود منتشر میکند و شما را در راه پیش میبرد. این وسیلهی نقلیه، خودروی هیدروژنی است که در اصل میتوان آن را یک خودروی الکتریکی دانست اما با تفاوتهای خاصی که باعث میشود متفاوت و بسیار نادرتر از خودروهای الکتریکی حضور داشته باشد.
برای مثال تا بهار ۲۰۲۴ تقریبا سه میلیون خودروی برقی در آمریکا فروخته شده بود اما در مقابل تا اواسط سال ۲۰۲۲، تنها ۱۷ هزار خودروی هیدروژنی یا کمتر در جادههای آمریکا یافت میشد. حتی اکثر همهی آنها در کالیفرنیا هستند چون تنها ایالتی که شبکهای از ایستگاههای سوخت هیدروژن را به صورت خردهفروشی و قابل استفاده برای خودروها دارد، این ایالت است. اما چرا خودروی هیدروژنی هنوز به صورت انبوه تولید نمیشود؟
تکنولوژی خودروهای هیدروژنی
در دسترس بودن
تجربهی رانندگی
ایمنی
مزایا
معایب
جایگاههای سوخت
در ایران
هزینهی سوخت
خودروهای هیدروژنی شاخص
تویوتا
بیامو
هیوندای
هوندا
سرویس و تعمیرات
آیندهی خودروهای هیدروژنی
تکنولوژی خودروهای هیدروژنی
بیش از ۲۰۰ سال پیش، نخستین موتور درونسوز با هیدروژن و اکسیژن کار می کرد اما تکنولوژی خودروهای هیدروژنی امروزی نسبت به آن تفاوت دارند. یک «خودروی پیل سوختی هیدروژنی» (Hydrogen Fuel-Cell Vehicle) یا به اختصار HFCV از همان نوع موتور الکتریکی برای چرخاندن چرخها استفاده میکند که یک خودروی الکتریکی با باتری از آن بهره میبرد. اما در خودروی هیدروژنی، انرژی نه توسط یک باتری بزرگ و سنگین، بلکه با یک مجموعه پیل سوختی تأمین میشود. در این پیل سوختی هیدروژن خالص (H2) از یک غشاء عبور میکند تا با اکسیژن (O2) هوا ترکیب شود و الکتریسیتهای را تولید کند که چرخها را به حرکت درمیآورد و بخار آب تولید میکند. بنابراین خودروهای پیل سوختی از نظر فنی، یک خودروی هیبریدی هستند و به همین دلیل است که گاهی اوقات به عنوان «خودروهای الکتریکی هیبریدی پیل سوختی» (Fuel-Cell Hybrid Electric Vehicles) یا FCHEV هم طبقهبندی میشوند.
برای دانشمندان اما هیدروژن در واقع سوخت این خودرو به شمار نمیرود، بلکه یک حامل انرژی محسوب میشود. با این حال، میتوانید این تمایز علمی را نادیده بگیرید، چون رانندگان خودروهای هیدروژنی (HFCV) مخازن پرفشار از جنس فیبر کربن را که در خودروی آنها جای گرفته است در «ایستگاههای سوخت هیدروژن» و با زمان سوختگیری ۵ دقیقهای دوباره پر میکنند و این موضوع از نظر مفهومی بسیار شبیه به رفتن به پمپ بنزین است.
شاید شنیده باشید که هیدروژن رایجترین عنصر در کیهان است. این موضوع در سطح اتمی درست است اما هیدروژن در حالت خالص خود یافت نمیشود و همیشه در ترکیب با عناصر دیگر است و همین تمایل شدید این عنصر به پیوند با هر چیزی، آن را به یک حامل انرژی خوب تبدیل میکند.
با توجه به اینکه در حال حاضر بیشتر هیدروژن، از سوختهای فسیلی مانند گاز طبیعی حاصل میشود، ایجاد هیدروژن خالص برای وسایل نقلیه نیازمند استفاده از انرژی زیادی برای شکستن پیوندهای کووالانسی ترکیبی مانند گاز طبیعی (CH4) به H2 خالص و CO2 به عنوان یک محصول جانبی است. هیدروژن با عبور از یک سلول سوختی و به محض ترکیب شدن با اکسیژن، آن انرژی را به شکل الکتریسیته پس میدهد و از لولهی اگزوز هم فقط بخار آب (H2O) خارج میشود.
خودروهای هیدروژنی اکنون وجود دارند!
خودروهای پیل سوختی هیدروژنی فقط برای داستانهای علمی-تخیلی یا آزمایشگاههای تحقیق و توسعه نیستند. این خودروها مانند تویوتا میرای و هیوندای نکسو اکنون وجود دارند و فناوری پیل سوختی با بودجهی تحقیقاتی و زیرساختی فدرال در حال پیشرفت است. پس چرا هنوز خودروهای هیدروژنی در جادهها وجود ندارند؟ پاسخ را باید در موضوع اقتصادی جستوجو کرد. سیاستمداران و خودروسازان زمانی پیل سوختی را به عنوان آیندهی خودروهای سواری در نظر داشتند، اما کاهش هزینهی باتریها و مزایای زیرساخت برقرسانی موجود، باعث پیشرفت خودروهای برقی شده است.
با این حال خودروی هیدروژنی یک محصول متعلق به آینده نیست بلکه خودروسازان مختلف در این زمینه فعال هستند. از جمله هوندا کلاریتی پیل سوختی، شاسی بلند هیوندای نکسو و تویوتا میرای. در این میان تویوتا بیش از همه منابع خود را به انرژی هیدروژنی اختصاص داده و تقریبا ۱۴ هزار و ۳۰۰ سدان میرای را با دو نسل در آمریکا فروخته است.
تجربهی رانندگی با خودروی هیدروژنی
در عمل، رانندهی خودروی هیدروژنی تجربهای مشابه رانندگی با خودروی الکتریکی را تجربه خواهد کرد، هرچند شاید سریعترین آنها نباشد. در این نوع خودرو هم گیربکس وجود ندارد و از ترمز احیاکننده برای بازیابی انرژی تلف شده هنگام کاهش سرعت استفاده میکند.
چالش مهندسان خودرو این است که پیلهای سوختی هیدروژنی در خروجی توان ثابت، بیشترین بازدهی را دارند و بنابراین برای استفاده از برق پشتیبان مناسبند. اما نیاز به توان در یک خودروی متوسط، با داشتن توان خروجی ثابت متفاوت است و از چیزی در حدود ۱۵ کیلووات (۲۰ اسب بخار) برای یک خودرو با سرعت ثابت بزرگراهی در یک جادهی صاف، تا شاید ۱۰ یا ۲۰ برابر آن برای حداکثر شتاب تا ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت یا بالاتر تغییر میکند.
پیل سوختی تویوتا میرای، پرفروشترین خودروی هیدروژنی در آمریکا، ۹۰ کیلووات (۱۲۰ اسب بخار) قدرت دارد. اما این میزان برای شتاب گرفتن در یک بزرگراه با حرکت سریع کافی نیست و بنابراین تویوتا مانند دیگر سازندگان خودروی هیدروژنی، مانند خودروهای هیبریدی بنزینی-الکتریکی، یک باتری با ولتاژ بالا و ظرفیت پایین به خودرو اضافه کرده است که توسط پیل سوختی اضافی هنگامی که خودرو با سرعت ثابت حرکت میکند یا از طریق ترمز احیاکننده زمانی که خودرو کند میشود، شارژ میشود.
سه خودروی هیدروژنی فروخته شده در سالهای اخیر، همگی دارای برد ۴۸۰ کیلومتر یا بیشتر بر اساس بررسی EPA هستند. اگرچه مانند خودروهای برقی، این برد در سرعتهای بالاتر به میزان قابل توجهی کاهش مییابد اما همچنان تجربهی خوبی برای رانندگی با یک بار سوختگیری است.
ایمنی خودروهای هیدروژنی
خودروهای هیدروژنی در حالت کلی مانند هر خودروی دیگری ایمن در نظر گرفته میشوند. مخازن پرفشار آنها به گونهای طراحی و مقاوم شدهاند که حتی در تصادفات با بالاترین سرعت هم بدون نشتی یا شکستگی سالم بمانند. در حالی که افراد بدبین به این نوع خودرو، معمولا به انفجار کشتی هوایی هیندنبورگ در سال ۱۹۳۷ اشاره میکنند، اما در تصادف خودروی هیدروژنی، مخازن هیدروژن و دیگر تجهیزات مرتبط آنها، حتی اگر بقیهی ماشین در تصادف از بین برود، احتمالا سالم باقی میمانند. در تعداد نسبتا کم خودروهای هیدروژنی فروخته شده تا به امروز هم هیچ جراحت یا مرگ خاصی به دلیل وجود اجزای هیدروژنی ثبت نشده است.
اما با توجه به همین نگرانیهای ایمنی، از جمله خطر شوک الکتریکی، خودروهای هیدروژنی باید ایمنتر از خودروهای بنزینی، الکتریکی و حتی گازسوز باشند و شرکتها هم به این مسائل ایمنی توجه کافی دارند. برای مثال سلول سوختی نسل چهارم هوندا در برابر خوردگی قویتر و مقاومتر است. پوستهی آلومینیومی آن در فیبر کربن پیچیده شده است و به جای لاستیک سیلیکونی، از دو صفحهی فلزی با استحکام بالا استفاده میکند که دقیقا برای افزایش دوام جوش داده شدهاند و در عین حال امکان میدهند مایع خنککننده بین آنها جریان یابد.
مزایای خودروی هیدروژنی
خودروهای هیدروژنی مزایای بسیاری دارند. از جمله برخی از ویژگیهای مثبت خودروهای برقی دارای باتری را شامل میشوند: مثلا رانندگی نرم، بیصدا و آرامی را ارائه میدهند و هیچ کربن دیاکسید یا دیگر گازهای مضر از لولههای اگزوز آنها منتشر نمیشود، بلکه فقط بخار آب در هوا پخش میکنند. علاوه بر این، مشکل زمان شارژ را هم که خودروهای برقی با آن مواجهند، ندارند. در حالت ایدئال، سوختگیری آنها برای ۵۰۰ تا ۶۵۰ کیلومتر، فقط ۵ دقیقه یا بیشتر طول میکشد.
معایب خودروی هیدروژنی
برای استفاده از این نوع خودروها، چند ایراد وجود دارد که چالشبرانگیزترین آنها میزان در دسترس بودن سوخت هیدروژنی است. برای مثال هرچند یک دهه پیش برنامهریزی شده بود که کالیفرنیا تا سال ۲۰۲۴ باید ۱۰۰ ایستگاه هیدروژن داشته باشد، اما در واقعیت این تعداد حدود ۶۰ جایگاه است و نرخ افزایش تعداد جایگاهها هم زیاد نیست. برای نمونه شرکت شل، به تازگی هفت ایستگاه هیدروژن خود را در کالیفرنیا بسته است.
موضوع مشکلسازتر این است که همهی این جایگاهها فعالی نیستند و نمیتوان همیشه از آنها برای سوخترسانی استفاده کرد. برای نمونه میتوانید تعداد کل نقاط سبز H70 را در گزارش وضعیت لحظهای ایستگاهها که توسط برنامهی مشارکتی پیل سوختی کالیفرنیا اداره میشود، بشمارید تا ببینید در هر لحظه چند نقطه فعال هستند.
جایگاههای سوخت هیدروژنی
سوخترسانی به خودروهای هیدروژنی به طور طبیعی در طول زمان انجام میشود، اما تراز کردن نازل سنگین سوخترسانی و آببندی مناسب آن به شیوهای که خودرو و پمپ بتوانند به صورت الکترونیکی با هم ارتباط برقرار کنند، کمی نیاز به تمرین دارد. ایستگاههای هیدروژن امروزی اغلب فقط میتوانند دو تا پنج وسیلهی نقلیه را به صورت همزمان سوخترسانی کنند و پس از آن به مدت نیم ساعت آفلاین میشوند.
در حال حاضر زیرساخت برای تأمین هیدروژن به صورت خردهفروشی بسیار کم است که میتواند مشکلساز باشد. برای نمونه در ژوئن ۲۰۱۹ در منطقهی خلیج سانفرانسیسکو یک انفجار که دوربینهای مختلف از جمله چند دوربین ثبت وقایع خودرو هم آن را ثبت کردند، باعث قطع فرآیند عرضهی هیدروژن به ۹ ایستگاه از ۱۱ ایستگاه هیدروژن در منطقه شد و بنابراین سوخترسانی مستلزم استفاده از کامیونهای دیزلی برای انتقال مخازن هیدروژن فشرده تا صدها کیلومتر از کالیفرنیای جنوبی و در طول شب بود.
چالش اصلی و بزرگترین نقطه ضعف خودروهای هیدروژنی در مقایسه با خودروهای برقی این است که از نظر سوختگیری شبیه خودروهای بنزینی هستند و نمیتوانند یک شبه در خانه «سوختگیری» یا شارژ شوند. اما بر خلاف خودروهای بنزینی، که بیش از ۱۵۰ هزار جایگاه سوخت در سراسر آمریکا برای آنها به خوبی توسعه یافته است، رانندگان خودروهای هیدروژنی کاملا به یک منبع قابل اطمینان خود گاز و هم به یک جایگاه سوخترسانی پرفشار در دسترس و با عملکرد مناسب وابستهاند.
سوخت هیدروژن برای خودرو در ایران
در ایران هم هیدروژن برای استفاده در صنایع و کاربردهای مختلف تولید میشود اما مانند بسیاری از کشورهای جهان، با توجه به اینکه خودروی هیدروژنی در ایران عرضه نشده است، هنوز جایگاههایی هم برای عرضهی هیدروژن برای این نوع خودروها موجود نیست. از سویی باید توجه داشت که استفاده از این نوع سوخت به ویژه در خودرو، ملزومات شدید ایمنی خود را دارد و بنابراین نمیتوان در روندی کنترل نشده از آن برای خودرو استفاده کرد.
هزینهی سوخت هیدروژنی
با توجه به اینکه سوخت هیدروژنی یک کالای تخصصی برای عموم مردم محسوب میشود، شبکهی کوچک ایستگاههای خردهفروشی که در حال حاضر فعال هستند، قیمتهای بالایی دارند. در اواخر سال ۲۰۲۲، به نقل از شورای تجارت هیدروژن کالیفرنیا و طبق نوشتهی یک صفحهی حذف شده در وبسایت آنها «یک کیلوگرم هیدروژن در ایستگاههای هیدروژن کالیفرنیا بین ۱۰ تا ۱۷ دلار هزینه داشته است، که معادل ۵ تا ۸.۵۰ دلار به ازای هر گالن بنزین برای پیمودن همان مسافت خواهد بود.»
یک خودروی هیدروژنی تویوتا میرای حدود پنج گالن هیدروژن را در خود جای میدهد و در نظر داشته باشید که شارژ یک خودروی برقی در طول شب معمولا معادل بنزین با قیمت ۱ تا ۲ دلار برای هر گالن است. برای جبران این مشکل دسترسی به سوخت، هوندا، هیوندای و تویوتا همگی به اجارهکنندگان و خریداران، سوخت هیدروژن رایگان برای دورههای محدودی پیشنهاد دادهاند. هرچند پیشنهاد هر خودروساز کمی متفاوت است: برای مثال تویوتا میرای با حداکثر ۱۵ هزار دلار هیدروژن رایگان عرضه میشود، در حالی که هیوندای نکسو همان ۱۵ هزار دلار را برای اجارهی سه ساله یا حداکثر شش سال مالکیت در اختیار قرار میدهد. با این حال پس از انقضای این پیشنهادها، هزینهها با راننده است. در سال ۲۰۲۳ شرکت True Zero، بزرگترین تأمینکنندهی هیدروژن کالیفرنیا، قیمت خود را از ۱۳.۱۴ دلار به ۳۶ دلار به ازای هر کیلوگرم افزایش داد. بنابراین یک شارژ کامل ۵ کیلوگرمی در میرای میتواند تا ۱۸۰ دلار هزینه داشته باشد!
خودروهای هیدروژنی شاخص
خودرو هیدروژنی تویوتا
میرای
تویوتا از سال ۱۹۹۲ در زمینهی توسعهی خودروهای پیل سوختی و فناوری هیدروژن پیشگام بوده است. تویوتا میرای که در سال ۲۰۱۴ معرفی شد، سنگ بنای تلاشهای هیدروژنی این شرکت است. اکنون میرای ۲۰۲۴ در نسل دوم خود دارای برد تا ۶۵۰ کیلومتر، آیرودینامیک بهبود یافته و ویژگی های ایمنی پیشرفته است.
هایلوکس
در سال ۲۰۲۳، تویوتا نسخهی پیل سوختی هیدروژنی پیکاپ هایلوکس خود را معرفی کرد که از اجزای اصلی میرای استفاده میکند و به بردی حدود ۶۵۰ کیلومتر دست مییابد. این خودرو قرار است در مقیاس محدود در سالهای آینده تولید شود.
خودرو هیدروژنی بیامو
BMW مدتهاست که روی فناوری پیل سوختی هیدروژنی سرمایهگذاری کرده است و در سال ۲۰۲۴، ناوگان آزمایشی هیدروژنی iX5 آنها در سطح جهانی آزمایش میشود. این شاسیبلند هیدروژنی، حداکثر توان خروجی ۴۰۱ اسب بخار و برد تا ۵۰۰ کیلومتر ارائه میدهد.
خودرو هیدروژنی هیوندای
هیوندای از زمان معرفی «نکسو» (Nexo) در سال ۲۰۱۸، به عنوان اولین شاسیبلند هیدروژنی جهان، در خودروهای پیل سوختی هیدروژنی پیشرو بوده است. نکسو ۲۰۲۴ با برد ۸۰۰ کیلومتری قرار است ارتقاهایی از جمله ویژگیهای ایمنی پیشرفته و فضای داخلی بهبودیافته با برخی از عناصر Ioniq 5 باشد.
خودرو هیدروژنی هوندا
کلاریتی پیل سوختی
این خودروی الکتریکی-هیدروژنی با آلایندگی صفر که نخستین بار در سال ۲۰۱۵ رونمایی شد، بردی قابل مقایسه با خودروهای بنزینی سنتی ارائه میدهد. عرضهی این خودرو نشاندهندهی تعهد هوندا به استفاده از راه حلهای انرژی جایگزین و نوآوری در صنعت حملونقل پایدار است.
CR-V e:FCEV
هوندا این خودرو را در سال ۲۰۲۴ عرضه کردکه اقتباسی از کراساوور کامپکت محبوب این شرکت است و نه تنها با یک پیل سوختی هیدروژنی (با همکاری GM) ساخته شده است، بلکه یک باتری بزرگتر هم دارد که میتواند به برق متصل شود. این خودرو با باتری قدرتمند خود حدود ۵۰ کیلومتر برد را فراهم میکند و به ۳۹۰ کیلومتر برد بر پایهی پیل سوختی میافزاید. با فناوری به کار رفته، شاید بتوان آن را پیچیدهترین پلاگین هیبریدی جهان در نظر گرفت.
سرویس و تعمیرات خودروی هیدروژنی
مانند خودروهای برقی، خودروهای هیدروژنی هم به مراکز خدمات نمایندگی نیاز دارند تا اقدامات احتیاطی خاصی را پیش ببرند. خودروهای هیدروژنی دارای همان بستهی باتریهای ولتاژ بالایی هستند که یک خودروی هیبریدی، پلاگین هیبریدی یا الکتریکی از آنها استفاده میکند اما از سویی یک یا چند مخزن زرهپوش فیبر کربنی هم برای نگهداری هیدروژن خالص تحت فشار بسیار بالای ۱۰k psi یا ۷۰۰ بار دارند.
خدمات معمولی برای خودروهای هیدروژنی که شامل مخازن هیدروژن، بستهی پیل سوختی، یا لولهها و اتصالات میشود، مانند هر خودروی دیگری است. اما اگر هر یک از این اجزاء نیاز به تعمیر کامل داشته باشد، ایالت کالیفرنیا مجموعه قوانینی دارد تا اطمینان حاصل شود که هیدروژن به عنوان گاز فرار، خطر انفجار نداشته باشد.
این قوانین شامل تخلیهی تا حد زیاد مخازن هیدروژن سوخت، در مناطق برونشهری خاصی دور از ساختمانها میشود. سپس بقیهی سیستم از تمام هیدروژن باقیمانده با شستوشوی اجزا با گازهای مختلف پاک می شود، فرآیندی که بین ۳۰ تا ۱۸۰ دقیقه طول میکشد.
آیندهی خودروهای هیدروژنی
اگر در کالیفرنیا باشید و به یک وسیله ی نقلیه بدون آلایندگی با موتور الکتریکی علاقهمند هستید، یک خودروی هیدروژنی میتواند یکی از گزینههای شما باشد. اما در دیگر نقاط جهان، چنین انتخابی در حال حاضر کاملا یک ریسک است. چون ثابت شده است که ایجاد یک شبکهی سوخترسانی کاملا جدید از ابتدا بسیار مشکلسازتر، گرانتر و غیرقابل اعتمادتر از چیزی است که خودروسازان تصور میکردند و بدین ترتیب هیدروژن برای مصرفکنندهی نهایی بسیار گرانتر از بنزین یا برق خواهد بود.
با کمبود سوخت هیدروژن، خودروی هیدروژنی هم چیزی بیش از یک محصول بزرگ و گران قیمت نخواهد بود و در حالی که قیمت خودروی برقی اکنون مقرونبهصرفه است، اگر بخواهیم دربارهی آینده حدسی بزنیم، باید گفت که در آیندهی نزدیک، خودروهای سواری به احتمال زیاد بیشتر به سمت خودروهای الکتریکی گرایش داشته باشند تا خودروهای هیدروژنی.
پیش از اینکه هیدروژن به منبع انرژی بادوام تبدیل شود، موانع زیادی باید پشت سر گذاشته شود. اثرات زیست محیطی، کمبود جایگاههای سوخترسانی، هزینهها، نگرانیهای ایمنی و مقررات دولتی از جملهی این موانع هستند اما همانطور که تغییر بازار به سمت الکتریکی شدن توسط خودروهای گوناگون مانند خودروی برقی تسلا و خودروی برقی شیائومی ثابت شد، حرکت به سمت خودروهای هیدروژنی هم غیرممکن نیست.
با فرض اینکه در دههی آینده به همان اندازه که در برقیسازی سرمایهگذاری شده است، از نظر مالی و زیستمحیطی در صنعت در هیدروژن سرمایهگذاری شود، این احتمال وجود دارد که خودروهای هیدروژنی در ۱۵ سال آینده به صورت انبوه تولید شوند و مزایایی مانند سوختگیری سریع، کاهش اضطراب برد و تأثیر کم یا خنثی بر محیط زیست، حتی برای مشتریانی که خودروهای الکتریکی را نمیپسندند، تعویض خودرو را آسانتر میکند.
اقتصاد خودروهای هیدروژنی در برخی از نقاط جهان مانند ژاپن که هزینههای برق در آن بالاست، جذابتر از دیگر نقاط جهان است و با وجود دشواریهای موجود، چندین خودروساز همچنان روی خودروهای سواری پیل سوختی هیدروژنی سرمایهگذاری میکنند. از جمله BMW و تویوتا قرار است طی یک همکاری در سال ۲۰۲۸ یک خودروی هیدروژنی را وارد بازار کنند.
در نهایت باید گفت که هیدروژن میتواند آیندهی صنعت خودرو باشد، فقط باید مایل باشیم که این کار را انجام دهیم تا چالشهای موجود را پشت سر بگذاریم.
عکس کاور: تجهیزات خودروی هیدروژنی
Credit: Toyota
منابع: Car and Driver, Fastechus, Motor1, Popular Science