آیا مصرف محصولات تراریخته برای سلامتی بدن سودمند است؟

محصولات تراریخته، غذاهای تراریخته یا غذاهای مهندسی زیستی شده یک دسته‌ی جدیدی از مواد غذایی به شمار می‌روند که تغییرات خاصی روی DNA آنها به دلایل متعددی انجام شده است. تکنیک‌های مهندسی ژنتیک به انسان‌ها اجازه می‌دهد تا برخی از عوامل موجود در غذاها را بتوان حذف و چه بسا کنترل کرد. به زبانی ساده‌تر، استفاده از جهش‌های کنترل شده به واسطه‌ی علم مهندسی ژنتیک می‌تواند به تولید غذاهای تراریخته ختم شود. سوال اینجاست آیا استفاده و مصرف چنین محصولاتی به نفع بدن است؟ آیا اثرات مضری در انسان به‌ واسطه‌ی مصرف غذاهای تراریخته رخ می‌دهد؟ در این مقاله ضمن بررسی جامع محصولات تراریخته، در رابطه به آثار مختلف این دسته از محصولات هم صحبت می‌شود.

تعریف دقیق محصولات تراریخته

محصولات تراریخته به مواد و غذاهایی گفته می‌شود که از موجودات زنده‌ای تولید می‌شود که تغییراتی در سطح DNA آنها با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک رخ داده است. این نوع تولید مواد غذایی روشی جایگزین به‌جای تکثیر دو رگه‌ی سنتی در غذاها به شمار می‌رود. سازمان کشاورزی و همچنین غذا و داروی کشور ایالات متحده‌ی آمریکا از لفظ مهندسی ژنتیک به جای دست‌کاری ژنتیکی بهره می‌برد؛ چراکه بر طبق نظر این سازمان، دستکاری ژنتیکی شامل مهندسی ژنتیک یا سایر روش‌های مرسوم است.

نکته‌ی جالب اینجاست سوا از گیاهان و نباتات، موجود زنده‌ای که از لحاظ ژنتیکی تغییر و تحول یافته تا انسان آن را مصرف کند، هنوز تعریف دقیقی ندارد؛ چراکه یک خوراک گوشتی قرار نیست دقیقا همان‌ چیزی باشد که مردم یک کشور دیگر آن را مصرف می‌کنند. برای مثال قزل آلای موجود در کشورهای آسیایی با سایر کشورها تفاوت‌هایی هر چند جزئی دارند. از طرفی دیگر، تغییرات ژنتیکی در یک موجود تراریخته می‌تواند تغییر و تحول‌های دیگری را به مرور متحمل شده یا حتی جهش مورد نظر پس از گذر چند نسل اصلاح شود. به همین منظور، یک موجود زنده‌ی تغییر یافته از لحاظ ژنتیکی که به Genetically Modified Organism (GMO) شناخته می‌شود، تعریف بسیار دقیقی در مجامع غربی ندارد.

این مسئله هم نکته‌ی جالبی است که در کشورهای مختلف روی محصولات معمولی هم برچسب‌هایی می‌زنند مبنی بر این‌که مصرف‌کننده و مشتری به این موضوع پی ببرد با یک محصول معمولی روبه‌رو است. برچسب «غیر تراریخته» (Non-GMO) به صورت ناخودآگاه این مفهوم را در ذهن مشتری القا می‌کند که او با یک محصول سالم‌تر روبه‌رو است. به همین دلیل، شرکت‌های تولیدکننده‌ی مواد غذایی در تلاش هستند تا نوع برچسب‌گذاری محصولاتشان را تغییر دهند تا روی فروش محصولات تراریخته و همچنین غیر تراریخته اثر منفی و مخربی وارد القا نشود.

علم مهندسی ژنتیک؛ پایه و اساس تولید محصولات تراریخته

همه چیز از کشف علم مهندسی ژنتیک در قرن بیستم شروع شد. محققین به این مسئله پی بردند که می‌توان کوچکترین واحد سازنده‌ی یک ماده‌ی غذایی را دست‌خوش تغییراتی کرد که برای بدن فایده‌ی بیشتری داشته باشد. سال ۱۹۸۸ میلادی، آنزیم‌های میکروبی تغییر شکل یافته‌ی ژنتیکی، به صورت قانونی برای اولین مرتبه برای تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار گرفت. همچنین برای اولین بار از مایه‌ی پنیر نوترکیب در چند کشور محدود در دهه‌ی ۱۹۹۰ بهره‌برداری شد. با این حال، مدت‌های مدیدی طول کشید تا در نهایت در سال ۱۹۹۴ میلادی، شرکت‌های تبلیغاتی رغبت کرده تا محصولات تراریخته را تبلیغ کنند. با این حال جالب است بدانید شرکت کالجین (Calgene)، اولین شرکتی بوده که برای تبلیغات یک نوع گوجه‌‌ی تراریخته که به مراتب دیرتر از حالت عادی به صورت پخته در می‌آید، دست به تبلیغ زد اما این پروسه با شکست مواجه شد. تمرکز اکثر مهندسین علم ژنتیک برای تولید محصولات غذایی تراریخته در ابتدا روی محصولاتی بوده که متقاضی‌های بسیار زیادی برای خرید داشته است. برای مثال می‌توان به سویا، ذرت، کلزا و پنبه اشاره کرد.

محصولات تراریخته از ابتدا با این هدف ساخته شد تا در برابر آفت‌کش و عوامل بیماری‌زا بیشتر مقاوم بوده و همچنین ویژگی‌های تغذیه‌ای بهتری داشته باشند

محصولات تراریخته از ابتدا با این هدف ساخته شد تا در برابر آفت‌کش و عوامل بیماری‌زا بیشتر مقاوم بوده و همچنین ویژگی‌های تغذیه‌ای بهتری داشته باشند. تولید برنج طلایی در سال ۲۰۰۰ میلادی، مثالی موفق در زمینه‌ی تولید یک محصول تراریخته به شمار می‌رود. دانشمندان حوزه‌ی مهندسی ژنتیک یک گام پای خود را فراتر برده و تلاش کرده‌اند تا حیوانات تراریخته را هم تولید کنند. هر چند، تا سال ۲۰۱۵ هیچ حیوانی در این زمینه به تجاری‌سازی در شرکت‌های مختلف در سطح بین‌المللی نرسید. شرکت آکوادونتیج (AquAdvantage) سال ۲۰۱۵ توانسته یک ماهی قزل آلای تراریخته را تولید کرده که توسط سازمان غذا و دارو مهر تاییدیه را دریافت کند. این اولین محصول غذایی معتبر و قابل اعتماد به حساب می‌آید که انسان‌ها می‌توانسته‌اند به راحتی و بدون نگرانی آن را مصرف کنند.

ژن‌های محصولات تراریخته همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، به بهبود سطح کیفی مواد مغذی، مقاومت بیشتر در برابر آفت‌کش و کسب ویژگی‌های درمانی می‌انجامد. خصیصه‌ها و ویژگی‌های درمانی موجود در محصولات تراریخته با انتقال به انسان می‌تواند موجب تقویت بیشتر دستگاه‌های داخل بدن شده و به تبع، نرخ بقا در انسان هم افزایش یابد. در هر صورت، محصولات تراریخته به هر نحوی می‌خواهند به مصرف‌کننده سود برسانند.

با وجود سودمندی‌هایی که برای محصولات تراریخته مطرح می‌شود، مصرف این محصولات به نظر می‌رسد خطراتی هم به صورت بالقوه به همراه داشته باشد. برای مثال ممکن است ژن‌های تغییر یافته در غذاها روی سلامتی انسان اثر معکوس داشته و حتی آلودگی‌هایی مربوط به محیط زیست را رقم زنند. علت اثر معکوس غذاهای تراریخته در بدن می‌تواند به دلیل نقص در پردازش و فرآوری محصولات تراریخته در همان بدو پردازش باشد. با انتشار برخی از اخبار مختلف درباره‌ی مضرات احتمالیِ محصولات تراریخته، مردم در استفاده از این مدل غذاها با احتیاط بیشتری رفتار می‌کنند. هر چند، مقالات زیادی هم در ژورنال‌های معتبر منتشر شده و از لحاظ علمی این نکته را بررسی کرده‌اند که غذاهای تراریخته آن‌چنان خطر مهلکی نسبت به غذاهای معمولی برای انسان به دنبال ندارد. با این حال، هر یک از غذاهای تراریخته باید توسط یک سری استانداردها بررسی شود تا مبادا خطری، سلامتی انسان را تهدید کند. سازمان تنظیم و اعطای مجوز به محصولات و غذاهای تراریخته در هر کشور به شیوه‌ای متفاوت در این رابطه عمل می‌کند. در برخی از موارد، یک غذای تراریخته باید تغییر حائز اهمیتی کند و در برخی دیگر از موارد، یک محصول بهره‌برداری از آن برای همیشه ممنوع می‌شود. صادر کردن چنین قوانینی معطوف به عوامل مختلف اجتماعی، مذهبی، جغرافیایی و سایر موارد است. البته نگرانی عموم مردم در جوامع مختلف در این مسئله نهفته که مبادا خودِ سازمان تعیین‌کننده، در کنترل و تنظیم امنیت مواد غذایی دچار خطای انسانی نشود.

چگونه یک محصول تراریخته تولید می‌شود؟

ساخت و تولید مواد غذایی تغییریافته‌ی ژنتیکی یک روند چند مرحله‌ای است. در اولین مرحله، ژن مفید از یک ارگانیسم دیگر که شما تصمیم گرفته‌اید تا آن را به یک ماده‌ی غذایی اضافه کنید، بر اساس مطالعات متعدد شناسایی می‌شود. این ژن می‌تواند از یک سلول منفرد یا یک محصول مصنوعی کسب شده و با سایر عوامل ژنتیکی دیگر ترکیب شود. این عوامل ژنتیکی شامل یک پروموتور یا شروع‌کننده، یک منطقه‌ی ترمیناتور یا پایان‌دهنده و یک مارکر انتخابی است. سپس عوامل ژنتیکی مذکور به ژنوم مورد هدف تزریق می‌شود. DNA به طور معمول به سلول‌های حیوانی از طریق میکرو اینجکشن تزریق می‌شود. در این روش، DNA مورد نظر، به صورت مستقیم به هستک سلولی تزریق شده یا از طریق حامل‌های ویروسی (وکتورها)، DNA مورد نظر به سلول انتقال می‌یابد. ورود DNA به سلول‌های گیاهی از طریق فناوری‌هایی مثل نوترکیبی به‌واسطه‌ی آگروباکتری، تفنگ ژنی یا الکتروپوراسیون (نفوذ از غشای سلولی به وسیله‌ی ولتاژ بالای الکتریکی) انجام می‌شود. به محض تغییر یک سلول با متریال ژنتیکی، یک ارگانیسم باید این سلول را در بدن خود تکثیر کند. در گیاهان این تکثیر از طریق تکنیک کشت بافت انجام می‌شود. در حیوانات نیاز است تا DNA مورد نظر به درون سلول‌های بنیادی رویانی انتقال یافته تا پروسه‌ی تکثیر به درستی انجام شود. با استفاده از روش‌هایی مثل سکانس DNA، PCR و تکنیک Southern Hybridization می‌توان مطمئن شد که موجود زنده به طور حتمی حامل ژن جدیدِ مورد نظر است.

در گذشته چنین مرسوم بود که ماده‌ی ژنتیکی جدید به صورت اتفاقی به درون ژنوم میزبان تزریق می‌شود. در حالی‌که تکنیک‌های متنوعی امروزه برای تزریق دقیق ژن مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ تکنیک‌های Gene targeting با جداسازی دو رشته‌ی DNA از یکدیگر، می‌تواند ژن مورد نظر را به هدف برساند. از طرفی دیگر، ویرایش‌گرهای ژنی هم وجود دارد که دانشمندان با استفاده از آنزیمی به اسم نوکلئاز تلاش می‌کنند تا برخی از نقاط معین را بشکنند. در حال حاضر چهار دسته از نوکلئازهای مهندسی شده در سطح آزمایشگاه‌ها موجود است. یکی از سیستم‌ها برای ویرایش ژنتیکی، تکنیک کریسپر (CRISPR) ‌است که به صورت متداول در صنعت مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. تکنیک کریسپر مزیت‌های خاص خود را داشته و از طرفی، راحت‌تر می‌توان یک ژن را با استفاده از این تکنیک ویرایش کرد.

فواید محصولات تراریخته

همان‌طور که قبلا به آن اشاره شد، ویژگی و خصیصه‌های خوبی برای محصولات تراریخته وجود دارد؛ ویژگی‌هایی که می‌توان در سه دسته‌ی کلی آنها را طبقه‌بندی کرد. درباره‌ی هر دسته از این ویژگی‌ها، مطالعات و پژوهش‌های بسیار زیادی در دست اقدام قرار می‌گیرد.

مقاومت در برابر شرایط اقلیمی بد

برخی از گیاهان تراریخته را با این هدف مورد دستکاری ژنتیکی قرار می‌دهند تا در برابر آب و هوای بد توان بقا داشته باشند. به هر حال، محصولات زراعی قرار نیست همیشه در یک آب و هوای مطلوب پرورش یابند. گیاهان و محصولات تراریخته‌ای با این هدف ساخته می‌شوند تا ضرر و زیان‌های احتمالی را در این زمینه کاهش دهند. همچنین این دسته از گیاهان اغلب این‌طور برنامه‌ریزی می‌شوند تا خیلی سریع‌تر از حالت معمول رشد کنند. از طرفی دیگر، اگر کیفیت خاک منطقه هم ضعیف باشد، می‌توان از لحاظ ژنتیکی کاری کرد تا گیاه مورد نظر با قدرت بیشتری در همین خاک رشد کند.

تقویت کیفیت مواد غذایی

مواد مغذی موجود در گیاهان زراعی را می‌توان با استفاده از علم مهندسی ژنتیک تقویت کرد. بهبود کیفیت مواد مغذی موجود در غذا یکی از مهم‌ترین زمینه‌ها پیرامون پژوهش‌های علوم تغذیه است. مواد غذایی در حین پروسه‌ی تراریختگی به طور مکرر مورد رصد قرار گرفته تا بهترین کیفیت ممکن حاصل شود. یکی از بهترین محصولاتی که پیرامون این ویژگی به دست آمده، برنج طلایی است. در این محصول، ژن ویتامین A تزریق شده تا ارزش غذایی برنج به مراتب بیشتر از برنج‌های عادی باشد. از طرفی دیگر، مقادیر بسیار زیادی از بتا کاروتن و عنصر آهن هم در این نوع برنج ساخته می‌شود. به همین دلیل است که رنگ برنج به زرد تمایل دارد. مزیت مصرف برنج طلایی در جلوگیری از بیماری‌هایی مثل نابینایی کودکی و آنمی ناشی از کمبود آهن دانسته می‌شود؛ چراکه در این نوع بیماری‌ها، فقدان ویتامین A یکی از دلایل پیش‌زمینه‌ی بروز بیماری است.

با استفاده از علم مهندسی ژنتیک می‌توان حتی ترکیب لیپیدی یک محصول غذایی را دست‌خوش تغییراتی کرد

با استفاده از علم مهندسی ژنتیک می‌توان حتی ترکیب لیپیدی یک محصول غذایی را دست‌خوش تغییراتی کرد. دانشمندان کشف کرده‌اند که مصرف ناکافی اسید چرب امگا-۳ می‌تواند به پیشرفت و ابتلا به بیماری‌های مزمن ختم شود. به همین منظور اگر بتوان کاری کرد تا یک ماده‌ی غذایی در خود به مقدار کافی امگا-۳ داشته باشد، می‌توان جلوی ابتلای عموم مردم به یک سری از بیماری‌های خاص را گرفت. دانشمندان تلاش می‌کنند تا تولید امگا-۳ در برخی از سلول‌های گیاهی انجام شود. مهم‌ترین ویژگی امگا-۳ در کاهش کلسترول LDL در بدن است. به همین دلیل، اگر فرد بتواند به صورت مستمر به اندازه‌ی کافی امگا-۳ مصرف کند، احتمال کمتری وجود دارد تا به بیماری‌های قلبی-عروقی دچار شود.

تولید عناصر و مواد درمانی

برخی از غذاهای تراریخته مثل سیب‌زمینی، گوجه و اسفناج این پتانسیل را دارند تا موادی در داخل بدن انسان تولید کنند که سیستم ایمنی بدن تقویت یافته و بدن انسان نسبت به یک سری از عوامل بیماری‌زا قدرتمندتر شود. با بهره‌برداری از تکنیک‌های DNA نوترکیبی، ژن‌هایی را با این ویژگی می‌توان به سلول‌های گیاهی تزریق کرد. آنتی‌بادی‌ها اغلب در پاسخ به عوامل بیماری‌زا تولید می‌شوند. در روده‌ها هم میکروب‌هایی وجود دارد که اگر آنتی‌ژن‌های خاصی به این بافت نزدیک شود، پاسخ ایمنی بدن را به دنبال خواهد داشت. به همین خاطر دانشمندان تلاش می‌کنند تا محصولات تراریخته‌ای را خلق کنند تا برخی مواد به روده رسیده تا آنتی‌بادی‌هایی علیه این مواد ترشح شوند. بر همین اساس، بدن نسبت به پاسخ ایمنی تحریک شده و بدن می‌تواند با قدرت بیشتری برای نابودی یک بیماری تلاش کند. این رویه، یک مدل تولید واکسن هم به حساب می‌آید؛ با این تفاوت که در حالت عادی باید یک واکسن به بازو تزریق شود تا اثر کند اما در بحث محصولات تراریخته، انسان تنها باید یک محصول غذایی را مثل برنج یا سویا به صورت مستمر مصرف کند.

معایب مصرف محصولات تراریخته

معایب مواد غذایی تراریخته چند عامل محدود نیست. به طور کلی بر اساس مطالعات مختلف، می‌توان آثار منفی گسترده‌ای را پیرامون مواد تراریخته رویت کرد. به دلایل گزارش‌های ضد و نقیضی که پیرامون محصولات تراریخته وجود دارد، نمی‌توان به خوبی چنین محصولاتی را با خیالی راحت تبلیغ کرد؛ چراکه برخی از مضرات این محصولات همچنان در دست بحث قرار گرفته است. جدا از مسائل تجاری‌سازی محصولات تراریخته، چند چالش جلو روی دانشمندان قرار گرفته است؛ چالش‌هایی که ممکن است عموم مردم درباره‌ی آنها بی‌خبر باشند.

حساسیت‌زایی

این امکان وجود دارد برخی از حساسیت‌ها به صورت ناخواسته به‌واسطه‌ی مصرف محصولات تراریخته به وجود آید. این مسئله، یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین نگرانی‌ها پیرامون مواد غذایی تراریخته است که توسط دانشمندان به صورت مستمر مورد بررسی قرار می‌گیرد. یک مثال بارز در این زمینه، تولید سویا غنی از متیونین است که دردسرهای زیادی را به دنبال داشته است. متیونین، آمینو اسیدی است که برای ساخت یک محصول تراریخته‌ی از جنس سویا از آن استفاده شده اما جالب است بدانید که متیونین می‌تواند به تنهایی یک ماده‌ی آلرژی‌زا باشد. دانشمندان کشف کرده‌اند افرادی که به آمینو اسید متیونین حساسیت دارند، با مصرف سویای حاوی متیونین هم مبتلا به حساسیت می‌شوند. به همین دلیل، تولید چنین سویاهای تراریخته‌ای به یک‌باره متوقف شد. این محصول که در کشور برزیل در بازار به فروش می‌رسید موجب شد تا دانشمندان پیرامون حساسیت‌های احتمالی محصولات تراریخته با احتیاط بیشتری رفتار کنند. با این حال، به نظر می‌رسد که می‌توان با دستکاری‌های بیشتر، جلوی بروز حساسیت‌ها را هم در محصولات تراریخته گرفت. تنها نیاز است تا توالی آمینواسیدی پروتئین‌های بالقوه در ایجاد حساسیت مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. این پروسه برای از بین بردن احتمال حساسیت، یک روند بسیار هزینه‌بر و طاقت‌فرسا از لحاظ زمانی در حال حاضر به شمار می‌رود.

ژن‌های مقاوم

دانشمندان تلاش کرده‌اند تا گیاهان تراریخته در برابر آفتکش‌ها و همچنین آفات مقاوم باشند. این نکته‌ی بسیار خوبی برای انسان می‌تواند باشد اما در بطن داستان، اتفاقی رخ می‌دهد که شاید به صورت صد در صد به نفع سلامت انسان نیست. برای مقاومت یک محصول تراریخته در برابر آفات، از ژن‌هایی استفده می‌شود که از یک باکتری خاک به اسم باسیلوس تورنجینسیس به دست می‌آید. این باکتری‌ها، آفتکش‌های طبیعی به شمار می‌روند که پروتئینی در روده‌ی آفت ایجاد می‌کنند تا آنها از بین بروند. این ماده‌ی پروتئینی، دلتا-اندوتوکسین نام دارد که موجب فلج و مرگ آفت می‌شود. این نگرانی وجود دارد که بیان چنین ژنی شاید در نهایت موجب شود تا در بدن انسان هم با مصرف غذای تراریخته ترشح این پروتئین رخ دهد. از طرفی دیگر، شاید به تدریج آفت‌ها در برابر این سم مقاومت بیشتری از خود نشان داده و در نهایت این آفتکش طبیعی برای دفع آفات، بلا استفاده شود.

آثار محیط زیستی

یکی دیگر از نگرانی‌ها پیرامون مصرف محصولات تراریخته، آلودگی‌های محیط زیستی است. این احتمال وجود دارد که ژن‌های مقاوم به آفات در حیات وحش آثار مخربی به دنبال داشته باشد. آلودگی ژنتیکی در محیط زیست موجب کاهش تنوع زیستی، رشد علف هرز مقاوم در برابر تکثیر و رشد انواع جدیدی از آفات و عوامل بیماری‌زا می‌شود.

بر اساس مطالعات، این نکته به اثبات رسیده که کلزای تراریخته‌ی مقاوم به آفتکش می‌تواند تا ۳ کیلومتر گسترش یابد، در حالی‌که یک محصول تراریخته‌ی معمولی تا ۲ کیلومتر توان گسترش دارد. از طرفی دیگر، محصولات تراریخته می‌توانند به صورت تهاجمی‌تر برای مصرف آب و مواد مغذی با سایر محصولات معمولی رقابت کنند. به همین دلیل، کاشت محصولات تراریخته در ابعاد بسیار وسیع و فکر نشده می‌تواند تبعات زیست محیطی بسیار بدی به دنبال داشته باشد.

مصرف غذاهای تراریخته؛ آری یا خیر؟

جدا از تمامی فواید و مضراتی که برای محصولات تراریخته‌ی خوراکی مطرح شده، همچنان این سوال برای عموم مردم وجود دارد که آیا باید به شرکت‌های سازنده‌ی غذاهای تراریخته اعتماد کرد؟ از کجا معلوم که روند پردازش غذاهای تراریخته دقیقا مطابق با استانداردهای علمی و صنعتی انجام شده است؟ این ترس و واهمه‌ی مردم به دلیل ناآگاهی درباره‌ی زیر و بم فرایند تولید محصولات تراریخته دانسته می‌شود. کشورهای مختلف با استفاده از رسانه‌های خود در تلاش هستند این مسئله را در ذهن مخاطب القا کنند که دستکاری‌های ژنتیکی الزاما به معنای تخریب یا تضعیف ماده‌ی غذایی نیست. چه بسا با مصرف برخی مواد غذایی تراریخته، ویتامین‌های بیشتری عاید بدن شود.

رفتارهای محتاطانه‌ی مردم در استفاده از محصولات تراریخته را می‌توان با انتشار مطالعات معتبر و علمی کم کرد. با این حال بر اساس تدابیری که در کشورهای اروپایی و آمریکا پیرامون این دسته از محصولات انجام شد، اغلب مصرف‌کننده‌ها به این باور رسیده‌اند که مضرات غذاهای تراریخته کمتر از فوایدشان است. به همین دلیل در جوامع پیشرفته مردم در تلاش هستند این دسته از محصولات را به خاطر ارزش غذاییِ بهتری که دارند، بیشتر در سبد غذایی خود بگنجانند.

منبع: ویکی‌پدیا

• غذاهای مختلف چگونه‌ روی خلق و خوی ما تاثیر می‌گذارند؟