آشنایی با انواع صورتهای فلکی معروف
آسمان شب، با هزاران ستارهی درخشان، همواره منبع الهام و شگفتی برای انسان‌ها بوده است. از دیرباز، انسان‌ها با اتصال این نقاط نورانی، تصاویری خیالی از حیوانات، اساطیر و اشیاء را در ذهن خود ترسیم کرده و آنها را «صورتهای فلکی» نامیده‌اند. این الگوهای ستاره‌ای نه تنها در جهت‌یابی و تعیین زمان مؤثر بوده‌اند، بلکه داستان‌ها و افسانه‌های متعددی را نیز در فرهنگ‌های مختلف به وجود آورده‌اند. در این مقاله، به بررسی مفهوم صورتهای فلکی، تاریخچه‌ی آنها و معرفی برخی از معروف‌ترین آنها می‌پردازیم. همچنین، ارتباط هر صورت فلکی با ماه‌های سال شمسی را مورد بررسی قرار داده و ویژگی‌های برجسته‌ی هر یک را مرور خواهیم کرد.
صورت فلکی چیست؟
صورتهای فلکی مرتبط با ماه‌های سال شمسی
صورتهای فلکی معروف
صورتهای فلکی در فرهنگ ایرانی باستان
باورهای اساطیری درباره صورتهای فلکی
ستارگان معروف هر صورت فلکی
نقش صورتهای فلکی در هدایت مسافران
ابزارها و تکنیک‌های رصد صورتهای فلکی
سخن آخر
صورت فلکی چیست؟
صورت فلکی‌های یکی از زیباترین عجایب این جهان هستی هستند. صورت فلکی به گروهی از ستارگان گفته می‌شود که از دید ناظر زمینی، الگویی خاص را تشکیل می‌دهند و به نام‌های مختلفی شناخته می‌شوند. این نام‌گذاری‌ها بر اساس شباهت ظاهری به حیوانات، اشیاء یا شخصیت‌های اساطیری انجام شده است. به عنوان مثال، صورت فلکی «شکارچی» (اوریون) به شکل یک شکارچی در آسمان دیده می‌شود.
تاریخچه‌ی صورتهای فلکی به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. تمدن‌های باستانی مانند بابلی‌ها، یونانی‌ها و ایرانیان با مشاهده‌ی آسمان شب، این الگوها را شناسایی و نام‌گذاری کردند. این صورتهای فلکی در تعیین تقویم، فصول سال و جهت‌یابی نقش مهمی ایفا می‌کردند.
امروزه، اتحادیه‌ی بین‌المللی نجوم (IAU) ۸۸ صورت فلکی را به رسمیت شناخته است که کل آسمان را پوشش می‌دهند. این تقسیم‌بندی به منجمان کمک می‌کند تا موقعیت اجرام آسمانی را به دقت تعیین کنند.
صورتهای فلکی مرتبط با ماه‌های سال شمسی
در فرهنگ‌های مختلف، هر ماه از سال با یک یا چند صورت فلکی مرتبط است. این ارتباط‌ها بر اساس موقعیت ظاهری خورشید در دایره‌البروج و مشاهده‌ی صورتهای فلکی در آسمان شب تعیین می‌شوند. در ادامه، به معرفی صورتهای فلکی مرتبط با هر ماه شمسی می‌پردازیم:
فروردین: صورت فلکی حمل (بره)
صورت فلکی حمل، که در لاتین «آریس» (Aries) نامیده می‌شود، به شکل یک قوچ در آسمان دیده می‌شود. این صورت فلکی در اساطیر یونان به قوچی با شاخ‌های طلایی اشاره دارد که نقش مهمی در داستان جیسون و آرگونات‌ها ایفا می‌کند. در فرهنگ ایرانی، حمل با آغاز بهار و نوروز مرتبط است.
اردیبهشت: صورت فلکی ثور (گاو)
ثور (Taurus) به معنای گاو است و یکی از برجسته‌ترین صورتهای فلکی آسمان به شمار می‌رود. این صورت فلکی شامل خوشه‌ی پروین (ثریا) است که درخشان‌ترین بخش آن محسوب می‌شود. ثور در اساطیر یونان به گاوی اشاره دارد که زئوس برای ربودن اروپا به آن تبدیل شد.
خرداد: صورت فلکی جوزا (دوپیکر)
جوزا یا دوپیکر (Gemini) به دو برادر دوقلو، کاستور و پولوکس، اشاره دارد که در اساطیر یونان به عنوان فرزندان زئوس شناخته می‌شوند. این صورت فلکی در آسمان به شکل دو پیکر نزدیک به هم دیده می‌شود و ستارگان اصلی آن، کاستور و پولوکس، هستند.
تیر: صورت فلکی سرطان (خرچنگ)
سرطان (Cancer) به معنای خرچنگ است و در اساطیر یونان به موجودی اشاره دارد که توسط هرا برای مبارزه با هرکول فرستاده شد. این صورت فلکی از جمله کم‌نورترین صورتهای فلکی زودیاک است و یافتن آن در آسمان کمی دشوار می‌باشد.
مرداد: صورت فلکی اسد (شیر)
اسد (Leo) به شکل شیری در آسمان دیده می‌شود و یکی از قدیمی‌ترین صورتهای فلکی شناخته‌شده است. در اساطیر یونان، این شیر به عنوان اولین کار هرکول شناخته می‌شود که باید آن را شکست می‌داد. ستارهی درخشان این صورت فلکی، «قلب‌الاسد» یا «رگولوس» است.
شهریور: صورت فلکی سنبله (دوشیزه)
سنبله یا دوشیزه (Virgo) به شکل زنی با خوشه‌ی گندم در دست در آسمان ترسیم می‌شود. این صورت فلکی با الهه‌های کشاورزی مانند دمتر در یونان و سِرِس در روم مرتبط است. سنبله یکی از بزرگ‌ترین صورتهای فلکی آسمان است.
مهر: صورت فلکی میزان (ترازو)
میزان (Libra) تنها صورت فلکی زودیاک است که به یک شیء بی‌جان اشاره دارد. این صورت فلکی به شکل ترازو در آسمان دیده می‌شود و نماد عدالت و تعادل است. در اساطیر، میزان با الهه‌ی عدالت، تمیس، مرتبط است.
آبان: صورت فلکی عقرب (کژدم)
عقرب (Scorpius) به شکل کژدمی در آسمان دیده می‌شود و یکی از برجسته‌ترین صورتهای فلکی زودیاک است. در اساطیر یونان، این کژدم توسط هرا فرستاده شد تا شکارچی بزرگ، اوریون، را بکشد.
آذر: صورت فلکی قوس (کماندار)
قوس یا کماندار (Sagittarius) یکی از صورتهای فلکی زودیاک است که به شکل یک موجود نیمه‌انسان و نیمه‌اسب با کمان در دست دیده می‌شود. در اساطیر یونانی، این صورت فلکی با شخصیت کایرون، یک سنتور دانشمند و معلم قهرمانان اسطوره‌ای مرتبط است. ستارگان این صورت فلکی موقعیتی جالب دارند که به مرکز کهکشان راه شیری بسیار نزدیک هستند.
دی: صورت فلکی جدی (بزماهی)
جدی (Capricornus) به شکل یک بزماهی، موجودی اسطوره‌ای با سر بز و دم ماهی در آسمان دیده می‌شود. این صورت فلکی در اساطیر بین‌النهرین جایگاه ویژه‌ای دارد و بعدها در فرهنگ یونانی هم ظاهر شد. ستاره‌های این صورت فلکی کم‌نور هستند، اما شکل خاص آن باعث شده است به راحتی در شب‌های زمستان دیده شود.
بهمن: صورت فلکی دلو (آبریز)
دلو (Aquarius) به شکل مرد یا الهه‌ای است که آب از کوزه می‌ریزد. این صورت فلکی از دوران باستان با باران و رودها در ارتباط بوده است. در اساطیر یونان، این صورت فلکی با گانیمد، ساقی خدایان المپ‌نشین مرتبط است. دلو در آسمان زمستان به خوبی قابل مشاهده است.
اسفند: صورت فلکی حوت (ماهی‌ها)
حوت یا ماهی‌ها (Pisces) به دو ماهی اشاره دارد که با یک طناب به هم متصل شده‌اند. این صورت فلکی به روایت اساطیری آفرودیت و پسرش اروس مرتبط است که برای فرار از تایفون به شکل دو ماهی درآمدند. حوت یکی از صورتهای فلکی زودیاک است و معمولاً در انتهای زمستان دیده می‌شود.
صورتهای فلکی معروف
علاوه بر صورتهای فلکی مرتبط با ماه‌های سال، چند صورت فلکی دیگر به دلیل ویژگی‌های خاص و موقعیت‌شان در آسمان، در بین عموم مردم و منجمان شهرت دارند:
صورت فلکی شکارچی (اوریون)
شکارچی یا اوریون (Orion) یکی از مشهورترین صورتهای فلکی آسمان است که در هر دو نیمکره شمالی و جنوبی به خوبی دیده می‌شود. این صورت فلکی با سه ستارهی درخشان در کمربند شکارچی شناخته می‌شود. در اساطیر یونانی، اوریون شکارچی بزرگی بود که توسط عقرب کشته شد و هر دو به آسمان منتقل شدند.
صورت فلکی دب اکبر
دب اکبر (Ursa Major) یا خرس بزرگ، یکی از صورتهای فلکی مهم و راهنما در آسمان شب است. این صورت فلکی شامل هفت ستارهی معروف است که به “هفت برادران” یا “ملاقه‌ی بزرگ” معروف‌اند و برای یافتن ستارهی قطبی استفاده می‌شوند.
صورت فلکی ذات‌الکرسی
ذات‌الکرسی (Cassiopeia) به شکل حرف W یا M در آسمان دیده می‌شود. این صورت فلکی در اساطیر یونان با ملکه‌ای به نام کاسیوپیا مرتبط است که به دلیل غرور خود در آسمان مجازات شد.
صورت فلکی خوشه پروین
خوشه پروین (Pleiades) یک خوشه‌ی ستاره‌ای معروف در صورت فلکی ثور است. این خوشه با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است و در اساطیر به هفت خواهر مرتبط است که توسط زئوس به ستاره تبدیل شدند.
صورتهای فلکی در فرهنگ ایرانی باستان
در ایران باستان، صورتهای فلکی و نجوم نقشی حیاتی در زندگی روزمره و آیین‌های مذهبی داشتند. ایرانیان و دانشمند بزرگ عمر خیام، با تکیه بر دانش اخترشناسی و حرکت اجرام آسمانی، تقویم خورشیدی خود را بنا کردند که هنوز هم یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهانی به شمار می‌رود.
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این ارتباط، جشن‌های باستانی مانند نوروز و مهرگان بود که به موقعیت خورشید در میان صورتهای فلکی گره خورده بود. برای مثال، صورت فلکی ثور (گاو) با آغاز فصل بهار مرتبط بود و نماد باروری زمین و رویش گیاهان به شمار می‌رفت. در آیین زرتشتی، ستارگان به عنوان فرشتگان نگهبان شناخته می‌شدند و به آنها قدرت ماورایی و تأثیر در زندگی بشر نسبت داده می‌شد.
افسانه‌های ایرانی نیز سرشار از داستان‌هایی هستند که به ارتباط ستارگان و اسطوره‌های آسمانی اشاره دارند. یکی از این داستان‌ها، نبرد میان خیر و شر در کیهان است که در آن ستارگان به عنوان سپاهیان نور، در برابر تاریکی و اهریمن صف‌آرایی می‌کنند. در این دیدگاه، صورتهای فلکی درخشان به عنوان نمادی از پیروزی نور بر تاریکی شناخته می‌شدند.
همچنین، در اوستا و متون پهلوی، به ستارگان به عنوان موجوداتی با قدرت الهی اشاره شده است. ستارهی سهیل که در صورت فلکی شاه‌تخته (سگ بزرگ) قرار دارد، در باور ایرانیان به عنوان ستاره‌ای خوش‌یمن شناخته می‌شد و دیدن آن نویدبخش برکت و کامیابی بود.
در کارهای روزمره هم صورتهای فلکی نقش مهمی داشتند؛ کشاورزان با استفاده از ستاره‌های خاص، زمان کاشت و برداشت محصولات خود را تعیین می‌کردند. دریانوردان و مسافران بیابان‌ها نیز با کمک ستارگان و صورتهای فلکی مسیر خود را پیدا می‌کردند.
باورهای اساطیری درباره صورتهای فلکی
صورتهای فلکی از دیرباز در فرهنگ‌های مختلف با افسانه‌ها و داستان‌های اسطوره‌ای درآمیخته‌اند. هر تمدن با توجه به جهان‌بینی و قصه‌های رایج خود، معنایی ویژه به این الگوهای ستاره‌ای بخشیده است.
در اساطیر یونان، هر صورت فلکی داستانی منحصر به فرد دارد که اغلب به شخصیت‌های خدایان، قهرمانان یا موجودات افسانه‌ای مرتبط است. برای مثال:
- صورت فلکی شکارچی (اوریون): اوریون شکارچی بزرگی بود که به خاطر غرور بیش از حد خود خشم خدایان را برانگیخت. در نهایت، هرا عقربی را فرستاد تا او را بکشد. پس از مرگ، زئوس او را در آسمان قرار داد و صورت فلکی عقرب (اسکورپیوس) نیز به عنوان قاتل او در آسمان جاودانه شد. نکته‌ی جالب این است که این دو صورت فلکی هرگز هم‌زمان در آسمان دیده نمی‌شوند، گویی که عقرب هنوز هم شکارچی را تعقیب می‌کند.
- صورت فلکی ثور (گاو): در این داستان، زئوس برای ربودن شاهزاده اروپا به شکل گاوی سفید درآمد. اروپا که مسحور زیبایی گاو شده بود، بر پشت او سوار شد و زئوس او را به جزیره کرت برد. این گاو بعدها به صورت فلکی ثور تبدیل شد.
- صورت فلکی جوزا (دوپیکر): این صورت فلکی به برادران دوقلو کاستور و پولوکس اشاره دارد. این دو برادر به شدت به هم وفادار بودند و پس از مرگ کاستور، پولوکس از زئوس درخواست کرد تا آنها را به آسمان منتقل کند و بدین ترتیب جوزا جاودانه شد.
در اساطیر بین‌النهرین نیز صورتهای فلکی ارتباط نزدیکی با خدایان داشتند. برای مثال، صورت فلکی دلو (آبریز) به الهه‌ای مرتبط بود که وظیفه داشت آب‌های زندگی‌بخش را بر زمین جاری کند. این صورت فلکی نماد باران‌های حیاتی و سیلاب‌هایی بود که رودهای دجله و فرات را پرآب می‌کرد.
در فرهنگ‌های چینی و هندی، صورتهای فلکی به عنوان نقشه‌ای از سرنوشت انسان‌ها شناخته می‌شدند. هر فرد بر اساس زمان تولد خود، تحت تأثیر یک یا چند صورت فلکی خاص قرار می‌گرفت. این باورها به مرور در طالع‌بینی ریشه دواند و نقش مهمی در فرهنگ عامه پیدا کرد. این افسانه‌ها نشان می‌دهند که صورتهای فلکی تنها الگوهایی از ستارگان نیستند؛ بلکه آینه‌ای از داستان‌ها، تخیلات و باورهای انسان‌ها در طول تاریخ‌اند.
ستارگان معروف هر صورت فلکی
هر صورت فلکی از مجموعه‌ای از ستارگان تشکیل شده است که برخی از آنها به دلیل درخشش و موقعیت خاص خود در آسمان شهرت بیشتری دارند. این ستارگان، به عنوان راهنما برای شناسایی صورتهای فلکی به کار می‌روند و در بسیاری از فرهنگ‌ها نام‌های ویژه‌ای دارند.
در صورت فلکی شکارچی (اوریون)، ستاره‌های کمربند شکارچی که شامل التاک، المنطقه و النیتاک هستند، به‌راحتی قابل شناسایی‌اند. ستارهی درخشان ابط‌الجوزا (Betelgeuse) در شانه چپ شکارچی و رِجل الجبار (Rigel) در پای راست او قرار دارند و به دلیل درخشندگی زیاد، در بین ستارگان شناخته‌شده‌اند.
در صورت فلکی ثور (گاو)، ستارهی الدبران (Aldebaran) که به «چشم گاو» معروف است، یکی از روشن‌ترین ستارگان این صورت فلکی است. همچنین، خوشه‌ی ستاره‌ای پروین (ثریا) از مهم‌ترین و زیباترین بخش‌های این صورت فلکی محسوب می‌شود که با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود.
در صورت فلکی اسد (شیر)، ستارهی رگولوس (Regulus) که به «قلب‌الاسد» مشهور است، از درخشان‌ترین ستارگان آسمان است. این ستاره در اساطیر، نماد قدرت و پادشاهی به شمار می‌رفت. در صورت فلکی دلو (آبریز)، ستاره‌های این صورت فلکی کم‌نورتر هستند، اما خوشه‌های ستاره‌ای و اجرام عمقی مانند سحابی هلیکس (Helix)، از دیدگاه منجمان بسیار مشهورند.
علاوه بر این‌ها، در صورت فلکی عقرب (اسکورپیوس)، ستارهی آنتارس (Antares) به دلیل رنگ سرخ‌فام و درخشندگی‌اش به‌عنوان «قلب عقرب» شناخته می‌شود و در میان درخشان‌ترین ستارگان آسمان قرار دارد.
شناخت این ستارگان کمک می‌کند تا صورتهای فلکی به‌راحتی در آسمان شب رصد شوند. آنها نه‌تنها از نظر زیبایی‌شناختی جذاب هستند، بلکه در مطالعات نجومی و بررسی‌های علمی هم اهمیت فراوانی دارند.
نقش صورتهای فلکی در هدایت مسافران
صورتهای فلکی در دوران باستان نقش اساسی در هدایت و راهنمایی مسافران، دریانوردان و کاروان‌ها داشتند. پیش از اختراع قطب‌نما و گوشی برای پیدا کردن صور فلکی و دنتیجه پیدا کردن مسیر خود، مردم با نگاه به آسمان و شناسایی آنها مسیر خود را در شب‌های تاریک پیدا می‌کردند.
یکی از مهم‌ترین صورتهای فلکی برای هدایت، دب اکبر (Ursa Major) یا خرس بزرگ است. این صورت فلکی شامل ستاره‌های معروف ملاقه‌ی بزرگ است که به عنوان راهنمای یافتن ستارهی قطبی شناخته می‌شود. برای یافتن ستارهی قطبی، کافی است دو ستارهی انتهایی دب اکبر را به خط مستقیم ادامه داد تا به ستارهی قطبی (Polaris) در صورت فلکی دب اصغر رسید. این روش، یکی از قدیمی‌ترین تکنیک‌های جهت‌یابی در نیمکره شمالی بوده است.
در دریاها، ملوانان با استفاده از صورت فلکی جبار (شکارچی) و ستاره‌های پرنور آن مانند رِجل الجبار جهت حرکت خود را مشخص می‌کردند. کمربند شکارچی به‌راحتی در آسمان قابل مشاهده است و راهنمای خوبی برای مسیریابی محسوب می‌شود. همچنین، کاروان‌های بیابان‌گرد در صحرای عربستان و فلات ایران با استفاده از صورت فلکی عقرب (اسکورپیوس) و دلو (آبریز) مسیرهای خود را در شب‌های تابستان و پاییز پیدا می‌کردند. در ماه‌های سردتر، صورت فلکی ذات‌الکرسی (Cassiopeia) با شکل خاص W خود به عنوان راهنما در آسمان شب عمل می‌کرد. در نیمکره جنوبی، صورت فلکی صلیب جنوبی (Crux) یکی از ابزارهای اصلی جهت‌یابی بود. موقعیت این صورت فلکی در آسمان به مسافران کمک می‌کرد تا جهت جنوب را پیدا کنند.
این کاربردهای صورتهای فلکی نشان می‌دهد که چگونه انسان‌ها با تکیه بر طبیعت و آسمان، زندگی خود را سامان داده و سفرهای خود را ایمن‌تر کرده‌اند. امروزه هم، با وجود ابزارهای مدرن، ستاره‌ها و صورتهای فلکی هنوز به عنوان راهنما برای علاقه‌مندان به نجوم و مسافران ماجراجو در آسمان شب می‌درخشند.
ابزارها و تکنیک‌های رصد صورتهای فلکی
برای مشاهده‌ی صورتهای فلکی، ابزارهای متنوعی از گذشته تا امروز استفاده شده‌اند:
- چشم غیرمسلح: در آسمان صاف و تاریک، بسیاری از صورتهای فلکی مانند دب اکبر و جبار بدون ابزار خاصی قابل مشاهده‌اند.
- تلسکوپ‌ها: برای مشاهده جزئیات دقیق‌تر و ستاره‌های کم‌نورتر، تلسکوپ‌های نجومی کاربرد دارند.
- نرم‌افزارهای نجومی: اپلیکیشن‌های نجوم مثل Stellarium و SkyView به منجمان تازه‌کار کمک می‌کنند تا صورتهای فلکی را به راحتی در آسمان پیدا کنند.
سخن آخر
صورتهای فلکی نه تنها زیبایی آسمان شب را دوچندان کرده‌اند، بلکه هزاران سال است که انسان‌ها را در جهت‌یابی، کشاورزی و حتی داستان‌سرایی یاری می‌دهند. هر کدام از این الگوهای ستاره‌ای داستان و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند که در فرهنگ‌های مختلف معنا و مفهوم پیدا کرده‌اند. با نگاهی به آسمان شب، میتوان تاریخ، علم و هنر را در کنار هم مشاهده کرد و لذت برد.
در این مقاله تلاش کردیم صورتهای فلکی معروف را بر اساس ماه‌های سال شمسی و ویژگی‌های خاص آنها معرفی کنیم. امیدواریم که این اطلاعات شما را به کشف بیشتر دنیای نجوم و زیبایی‌های بی‌پایان آسمان ترغیب کند.
منبع: دیجی‌کالا مگ
