در آسمان آخرین شب یلدای قرن چه روی می‌دهد؟
یلدا طولانی‌ترین شب سال را رقم می‌زند یا طولانی‌ترین شب سال یلدا را؟ این مفهوم زیبای باستانی هم مثل بسیاری دیگر از جشن‌های ایرانی با نجوم پیوندی عمیق دارد و برای انسان امروز هم فرصتی است که همراه با شب‌زنده‌داری و دورهم‌نشینی یلدا، در این شب نگاهی هم به آسمان بالای سر داشته باشد. فرصتی که امسال برای آخرین بار در قرن روی می‌دهد.
موقعیت فضایی زمین در شب یلدا
شب یلدا پایان پاییز است و وقوع انقلاب زمستانی فرا رسیدن فصل سرما را خبر می‌دهد. از دید مکانیک سماوی، «انقلاب زمستانی» (Winter Solstice) زمانی است که خورشید، هنگام ظهر در نیمکره‌ی جنوبی، دقیقا بالای مدار رأس الجدی (با عرض جغرافیایی منفی ۲۳٫۵ درجه) قرار می‌گیرد. این کم‌ترین عرض جغرافیایی است که در طول سال خورشید امکان تابش عمود بر آن را دارد و همه‌ی این‌ها به دلیل انحراف ۲۳٫۵ درجه‌ای محور زمین است.
زمین دور خودش و البته دور خورشید می‌گردد و به ترتیب روز و سال را شکل می‌دهد اما در این میان یک ویژگی جالب باعث شکل‌گیری فصل‌های رنگارنگ هم می‌شود و آن انحراف محور چرخش زمین به دور خودش است.
محور چرخش سیاره‌ی ما به دور خودش نسبت به صفحه‌ی مداری آن به دور خورشید، ۲۳٫۵ درجه انحراف دارد و این انحراف در طول سال (با دقت بالایی) همواره رو به یک جهت است. بدین ترتیب در بخشی از سال خورشید بیشتر به نیمکره‌ی شمالی می‌تابد و فصل گرم سال را شکل می‌دهد و در بخشی از سال هم خورشید بیشتر در آسمان نیمکره‌ی جنوبی دیده می‌شود و در نیمکره‌ی شمالی، به دلیل تابش کمتر خورشید فصل سرد شکل خواهد گرفت. در زمان‌هایی از سال هم میزان این تابش در هر دو نیمکره تقریبا برابر می‌شود و فصل‌های معتدل‌تر را شکل می‌دهد.
این تغییر جایگاه زمین در آسمان، روی زمین به‌خوبی احساس می‌شود. هر چه از اول پاییز (اعتدال پاییزی) به زمستان نزدیک‌تر شویم، طول روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شوند تا جایی که درست در شب یلدا و لحظه‌ی انقلاب زمستانی زمین به نقطه‌ای می‌رسد که این روند را معکوس می‌کند و پس از آن به‌تدریج طول روزها بلندتر می‌شود و از طول شب کاسته می‌شود.
همه‌ی این تغییرات در نیمکره‌ی جنوبی اما برعکس است و لحظه‌ی انقلاب زمستانی در نیمکره‌ی شمالی برابر با انقلاب تابستانی در نیمکره‌ی جنوبی خواهد بود اما چون بیشتر ساکنان زمین در نیمکره‌ی شمالی هستند، وزن آیین‌ها و گفت‌وگوها به سود این نیمکره شکل گرفته است.
درست مانند سال تحویل و آغاز عید نوروز که در لحظه‌ی مشخصی روی می‌دهد، انقلاب زمستانی هم هر سال در هر کجای زمین، زمان یکسانی دارد چون به جایگاه سماوی سیاره‌ی ما وابسته است. امسال در ساعت ۱۹:۲۹ دقیقه‌ی روز ۳۰ آذر شاهد حضور زمین در این نقطه‌ی خاص هستیم تا به زیبایی تمام با شب یلدا هماهنگ باشد.
آسمان شب یلدای ۱۴۰۰
آخرین شب یلدای قرن ۱۴ هجری خورشیدی هم در نوع خودش می‌تواند هیجان‌انگیز باشد. علاوه بر گفت‌وگوهای شبانه، آسمان شب یلدای امسال هم میزبان رویدادهایی تماشایی است که نباید از دست داد و حتی می‌توان با عکاسی آن‌ها را ماندگار کرد.
غروب خورشید
غروب خورشید در سیاره‌ی ماه همیشه زیبا و پرمفهوم است. حالا اگر با شب یلدا و پایان قرن هم گره بخورد، لحظه‌ای ژرف‌تر را شکل می‌دهد. خورشید جایی میان غرب و جنوب غربی و بیشتر متمایل به جنوب غربی غروب خواهد کرد و ساعت این رویداد در ایران بسته به منطقه‌ی جغرافیایی که حضور دارید، حدود ۱۶:۱۵ تا ۱۷:۱۵ خواهد بود.
سیارات
اما از هنگامه‌ی غروب تا چند ساعت آینده فرصت تماشای رویداد درخشانی را دارید که به نوعی در سراسر آذر هم میهمان آسمان شب بود. سه سیاره‌ی تماشایی ناهید، زحل و مشتری به ترتیب در یک راستا قرار گرفته‌اند و پس از غروب در افق جنوب غربی به‌خوبی قابل دیدن هستند.
چیدمان خطی زهره، زحل و مشتری در جنوب غربی آسمان شب یلدا ۱۴۰۰
Credit: Stellarium
اگر دوربین دوچشمی هم داشته باشید، می‌توانید جزئیات بیشتری از آن‌ها را ببینید و حتی با تاریک شدن کامل آسمان، در جست‌وجوی نپتون هم که در همین راستا پس از مشتری قرار گرفته است، باشید. اورانوس اما فاصله‌ی بیشتری دارد و چند ساعت پس از غروب خورشید، در آسمان بین جنوب و جنوب شرقی با ابزار رصدی قابل مشاهده است.
رویدادهای جذاب دیگری هم اما شامگاه یلدا را آذین می‌کنند. اگر می‌خواهید دست‌ساخته‌های فضایی بشر را ببینید دو فضاپیمای معروف در آسمان شب یلدا می‌درخشند.
فضاپیماها
به جز ماهواره‌های گوناگون که گهگاه در آسمان عبور می‌کنند، ساکنان ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) شب یلدا در موقعیتی درخشان از روی ایران می‌گذرند و بسته به موقعیت جغرافیایی می‌توانید از حدود ساعت ۱۷:۳۰ تا ۱۷:۴۰ گذر آن را که از جنوب شرقی آغاز می‌شود و به شمال شرقی پایان می‌یابد نظاره کنید. برای نمونه حداکثر قدر ایستگاه در تهران ۳.۸- و در سرسو (بالای سر) خواهد بود که ساعت ۱۷:۳۴:۵۵ روی می‌دهد.
ساعاتی پس از آن هم گذر پرنور مهم‌ترین تلسکوپ فضایی فعلی صورت می‌گیرد. «تلسکوپ فضایی هابل» (Hubble Space Telescope) که منتظر پرواز همکار خود «تلسکوپ فضایی جیمز وب» (James Webb Space Telescope) است، بسته به موقعیت جغرافیایی ناظر، دو بار به ترتیب در حدود ساعت ۱۷:۳۵ تا ۱۷:۴۵ و سپس ساعت ۱۹:۱۵ تا ۱۹:۲۵ گذر درخشان آن با قدر ۲ تا ۳ در نزدیکی سه سیاره‌ی ناهید، زحل و مشتری که در جنوب غربی در حال غروب هستند، قابل تماشاست.
ماه هم که تنها دو روز از قرص کامل آن گذشته است، حدود ساعت ۱۸:۳۰ جایی میان شرق و شمال شرقی طلوع می‌کند و تا بامداد و حدود ساعت ۰۵:۱۵ در آسمان خواهد بود. از بهترین اجرام برای رصد و لذت بردن از آسمان شب یلدا هم می‌توان به صورت معروف «جبار» (Orion) اشاره کرد که هم‌زمان با طلوع ماه از آسمان شرق سر برآورده است و به سوی غرب می‌رود.
ستارگان
هم‌زمان که ارتفاع ستاره‌های مثلث تابستانی در سمت غرب کاهش می‌یابد، ستارگان زمستانی اما به‌خوبی در آسمان دیده می‌شوند و هوای شفاف آغاز زمستان یکی از بهترین فرصت‌های رصد آن‌هاست.
«ابط الجوزا» (Betelgeuse)، «شباهنگ» (Sirius) و «شعرای شامی» (Procyon) که مثلث زمستانی را شکل می‌دهند به ترتیب با قدر ۰٫۵، ۱٫۴۶- و ۰٫۴ می‌درخشند. کمی آن‌سوتر و در سمت راست جبار، در صورت فلکی «گاو» (Taurus) غول سرخ «دبران» (Aldebaran) با قدر حدود ۰٫۸ دیده می‌شود و در نزدیکی آن هم خوشه‌ی ستاره‌ای «پروین» (Pleiades) یا «هفت خواهران» به زیبایی تمام رخ‌نمایی می‌کند.
ستاره‌های مثلث زمستانی
Credit: Bob King
شب یلدا همچنین در بازه‌ی فعالیت بارش شهابی «دُبّی» (Ursids) با حداکثر نرخ ۱۵ شهاب در ساعت قرار دارد که کانون آن در نزدیکی ستاره‌ی قطبی و در صورت فلکی «دب اصغر» (خرس کوچک) است. بنابراین اگر در این شب شهاب هم ببینید، موقعیتی تماشایی را شکار کرده‌اید! با رفتن به سمت صبحگاه اجرام تماشایی کم‌کم غروب می‌کنند اما همچنان دو رویداد درخشان دیگر در انتظار چشم ناظران است.
آسمان بامداد
تک سیاره‌ی سرخ منظومه‌ی شمسی، مریخ، حالا صبحگاهی شده است و حدود ۴۵ دقیقه پیش طلوع خورشید سر بر می‌آورد. این سیاره هم‌اکنون میزبان چندین مأموریت علمی از جمله مریخ‌نورد پشتکار ناسا و مریخ‌نورد ژورونگ چین است. بسته به موقعیت جغرافیایی، از حدود ساعت ۰۵:۰۰ تا طلوع آفتاب می‌توانید این سیاره‌ی سرخ را در سمت جنوب شرق و نزدیکی ستاره‌ی سرخ قلب‌العقرب مشاهده کنید.
طلوع خورشید
اما پایان‌بخش تماشایی رویدادهای آسمانی یلدا، همان چیزی است که سراسر شب به امید آن بیدار مانده‌اید: طلوع.
طلوع خورشید پس از انقلاب زمستانی یکی از برجسته‌ترین رویدادهای نجومی هر سال است که نباید آن را از دست داد. سپیده‌دم پس از طولانی‌ترین شب سال برای ایرانیان با مفاهیم عمیقی درهم آمیخته است. بنابراین تلاش کنید پگاه ۱ دی ۱۴۰۰ بیدار باشید و آخرین طلوع پس از انقلاب زمستانی قرن را، البته ضمن پرهیز از نگاه مستقیم و بدون ابزار به خورشید، تماشا و عکاسی کنید.
طلوع خورشید اول زمستان مبنای بسیاری از محاسبات نجومی گذشتگان هم بوده است و لحظه‌ی باشکوه رخ‌نمایی خورشید، در مهندسی بناها درنظر گرفته شده است. پس اگر فرصت و امکانات فراهم بود، با همراه داشتن لباس گرم کافی می‌توانید در کنار این بناهای نجومی طلوع خورشید را تماشا کنید.
بناهای نجومی ایران
رویدادهای نجومی مهم در طراحی و ساخت چندین بنای تاریخی ایران لحاظ شده است اما برخی از آن‌ها شاخص‌ترند و به‌ویژه تماشای رویدادهای نجومی در کنار آن‌ها جذابیت زیادی برای منجمان آماتور دارد و می‌توانند سوژه‌های زمینی خوبی برای عکاسی با مناظر آسمانی باشند.
چهارتاقی نیاسر
چهارتاقی‌ها از معروف‌ترین بناها با کاربری نجومی در ایران هستند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به چهارتاقی نیاسر اشاره کرد. این بنا که بخشی از یک آتشکده‌ی ساسانی است، در گذشته به‌عنوان تقویم آفتابی کاربرد داشته است. با اضلاع حدود ۱۲ متر با تناسب با رویدادهای نجومی ساخته شده است و امکان تماشای خورشید در مناسبت‌های مختلف سال تحت زاویه‌ی خاصی در آن وجود دارد.
طلوع خورشید انقلاب زمستانی در برج رادکان
Credit: Majid Abdollahi/Neda-Chenaran
کعبه زرتشت
این بنا که در نزدیکی تخت جمشید قرار گرفته است، در حقیقت یک گاه‌شمار آفتابی محسوب می‌شود. با ضلع ۷ متر و ارتفاع ۱۲٫۵ متر به دقت مهندسی شده است. در سه سمت کعبه‌ی زرتشت با توجه به موقعیت جغرافیایی آفتاب‌سنج‌هایی به‌کار رفته است که با تغییرات طلوع خورشید در آغاز ماه‌های سال برابری می‌کند. نکته‌ی جالب توجه پله‌های قرار گرفته در شمال بنا است که به‌عنوان صفحه‌ای مدرج هم برای تعیین زمان بر اساس ارتفاع خورشید استفاده می‌شده‌اند.
زیگورات چغازنبیل
این بنای شاخص خوزستان که ثبت جهانی هم شده است، در نزدیکی شوش قرار گرفته و از بزرگ‌ترین بناهای باستانی ایران است. در چهار سمت زیگورات چغازنبیل چهار آفتاب‌سنج آجری قرار دارد که برای تعیین زمان بر پایه‌ی آفتاب استفاده می‌شده است.
برج طغرل
بنای تاریخی برج طغرل در شهر ری و جنوب تهران هم بنا بر برخی گفته‌ها از جنبه‌های محاسباتی نجومی به دور نیست. کنگره‌های پیرامون نمای بیرونی این برج نوعی ساعت آفتابی محسوب می‌شوند و با گذشت زمان در هر مرحله بخشی از آن‌ها روشن می‌شود.
برج رادکان
برج رادکان یکی از دقیق‌ترین بناهایی محسوب می‌شود که کاربرد نجومی آن شناخته شده است. این برج توسط خواجه نصیر الدین طوسی طراحی شده است و در سال‌های اخیر برخی از جنبه‌های نجومی آن مجددا مورد توجه قرار گرفته است. از جمله در روز نخست زمستان که طلوع خورشید به زیبایی از میان آن قابل رؤیت است.
شب یلدا و نجوم پیوندی به بلندای تاریخ دارند و چه زیباتر که در کنار آثار تاریخی مرتبط پاس داشته شوند. در هر صورت چه در خانه باشید و از حیاط یا بام گنبد آسمان را نظاره کنید و چه در کنار بناهای تاریخی نجومی، آسمان شب یلدا رویدادهای تماشایی زیادی دارد که می‌تواند به خاطره‌انگیزتر شدن این شب باستانی کمک کند.
عکس کاور: در آستانه‌ی شب یلدا ۲۰۱۸ (۱۳۹۷ خورشیدی) زیر آسمان شب کویر مرنجاب
Credit: Nima Asadzadeh/Sky and Telescope
منابع: Heavens-Above, TimeandDate, EarthSky, ماهنامه دانش‌نما
