۱۰ فیلم رفع توقیفی سینمای ایران که ماندگار شدند
۲۱ شهریور روز ملی سینما بود و فردایش اختتامیه‌ی جشنواره‌ی ونیز ۲۰۲۰ که فیلم «خورشید» مجیدی هم در بخش مسابقه‌ی آن حضور داشت اما نتوانست به شیر طلا برسد. تنها شیر طلای سینمای ایران متعلق به فیلم «دایره» ساخته‌ی جعفر پناهی است که جزو فیلم‌های توقیفی است که هیچ‌وقت اکران نشد اما یک سری از فیلم‌های توقیفی سینمای ایران بعد از نمایش تبدیل به جزیی از تاریخ سینما و حافظه‌ی تماشاگران شدند.
تقریبا در کارنامه‌ی همه‌ی فیلمسازان بزرگ از بیضایی گرفته تا مهرجویی یک فیلم توقیفی به چشم می‌خورد که اکثرا هم با اعمال نظر شخصی توقیف شده بودند. بعد هم که اکران شدند یا به شبکه‌ی نمایش خانگی آمدند همه متوجه شدند که این فیلم‌ها هیچ مشکلی نداشتند و می‌توانستند حتی به لحاظ مثبت در جامعه‌ی ایرانی تاثیرگذار و در جامعه‌ی جهانی سینما موفق باشند.
۱. حاجی واشنگتن
کارگردان: علی حاتمی
سال تولید: 1361
اکران: اواخر دهه‌ی ۷۰
این اولین فیلم توقیفی سینمای ایران است که بعدتر مجوز نمایش پیدا کرد و البته کمی هم قلع و قمع شد. فیلم داستان تراژیک اولین سفیر ایران در آمریکا را روایت می‌کند. حسینقلی خان صدرالسلطنه با بازی عزت‌الله انتظامی از سمت ناصرالدین شاه به همراه یک مترجم مسیر طولانی ایران تا آمریکا را طی می‌کند. در آمریکا حسینقلی خان هیجان‌زده است اما واقعیت این است که آن‌جا نه مراجعی دارد و نه کاری. مترجمش رهایش می‌کند و بعد از مدتی بودجه هم از ایران نمی‌رسد و مجبور می‌شود نیروهای سفارت را بیرون کند و خودش می‌ماند و خودش و کم‌کم به جنون می‌رسد. در نهایت حسینقلی خان بالاخره به وطن فراخوانده می‌شود.
دیالوگ مشهور «آیین چراغ خاموشی نیست» از این فیلم در ذهن مردم مانده که بعدها روی سنگ قبر علی حاتمی هم درج شد. فیلم در زمان حیات علی حاتمی اجازه‌ی اکران پیدا نکرد در حالی که به سختی می‌شود فهمید برای چه فیلم را در دهه‌ی شصت توقیف کرده‌اند. خرداد ۷۷ فیلم بدون هیچ مشکلی روی پرده رفت و اتفاق خاصی هم نیفتاد.
۲. باشو، غریبه‌ی کوچک
کارگردان: بهرام بیضایی
سال تولید: 1364
اکران: 1368
فیلمی که در جریان سال‌های جنگ ساخته شد و ایده‌اش وقتی به سر بیضایی زد که به شمال کشور رفته بود و پناهندگان و مهاجران جنوبی را آن‌جا دیده بود. فیلم بیضایی داستان پسرکی به نام باشو بود که در جریان جنگ خانه‌اش ویران می‌شود و خانواده‌اش را از دست می‌دهد. پسرک پشت کامیونی می‌پرد و وقتی بیدار می‌شود کامیون به شمال کشور رسیده است. آن‌جا زنی به نام نایی را می‌بیند که شوهرش در خانه نیست و خودش فعلا به تنهایی خانه را می‌گرداند. مهر مادری نایی باعث می‌شود باشو را نگهدارد در شرایطی که هیچ‌کدام زبان یکدیگر را متوجه نمی‌شوند.
فیلمی احساس‌برانگیز که از مصایب جنگ می‌گوید و آن‌قدر انسانی است که عجیب است مدتی توقیفش کردند. گویا فیلم در آن دوران حس و حال ضدجنگ به مسئولان داده بود و بعد از جنگ سال ۶۸ اکرانش کردند. فیلمی که تبدیل به یکی از خاطره‌انگیزترین فیلم‌های سینمای ایران شد و شمایل سوسن تسلیمی در نقش نایی جان به عنوان مادر در حافظه‌ی جمعی ایرانیان ثبت شد.
۳. آدم برفی
کارگردان: داوود میرباقری
سال تولید: 1373
اکران: 1376
مرد ایرانی به نام عباس خاکپور برای گرفتن ویزای آمریکا به ترکیه می‌رود اما علی‌رغم هزینه‌هایی که می‌کند موفق به گرفتن ویزا نمی‌شود. مردی که قرار است کارهایش را راه بندازد به او می‌گوید تنها راه رفتنش به آمریکا ازدواج با یک مرد آمریکایی است. از طرفی در همان هتل زنی است که در ترکیه زندگی می‌کند و در هتل کار می‌کند و نمی‌تواند به ایران برگردد. عباس دلباخته‌ی دنیا می‌شود و تصمیم می‌گیرد به شمایل مردانه‌اش برگردد.
طبعا در آن سال‌ها تصور فیلمی که مردی زن‌پوش در آن با آرایش جلوی دوربین برود عجیب بود. فیلم در دوران اصلاحات و با گشایش‌هایی که ایجاد شد اکران شد و فروش خوبی داشت اما حتی روزهای اکرانش هم دردسرساز بود و برخی نیروهای خودسر به سینما آفریقا محل اکران فیلم حمله کردند.
همین چند ماه پیش عزت‌الله ضرغامی که «آدم برفی» در دوران مدیریت او توقیف شد گفت که توقیف این فیلم کار اشتباهی بوده است.
بعد از اکران عمومی چیزی بیش از ۵ میلیون بلیت برای این فیلم فروخته شد.
۴. مارمولک
کارگردان: کمال تبریزی
سال تولید: 1382
اکران: 1383
کمال تبریزی بعد از فیلم «لیلی با من است» که در آن از خط قرمزها عبور کرد و با جنگ تحمیلی و رزمنده‌ها شوخی کرد این‌بار حتی پا را فراتر گذاشت و سر شوخی را با لباس روحانیت و روحانیون بازی کرد. پیمان قاسم‌خانی فیلم را با الگوی بینوایان و جا به جایی کاراکترها نوشت. رضا مارمولک دزدی است که برای فرار از دست زندانبانش لباس یک روحانی را می‌پوشد و به شهری مرزی می‌رود که او را با روحانی که منتظرش بودند اشتباه می‌گیرند. طبعا ادبیات رضا با روحانیون فاصله دارد اما منش او اتفاقا مردم زیادی را جلب می‌کند و او هم وجدانش تکان می‌خورد.
در عرض همان چند روز اکران فیلم صف‌های طولانی جلوی سینماها تشکیل شد. چون زمزمه‌ی توقیفش دائم شنیده می‌شد. در نهایت هم فیلم را از روی پرده پایین کشیدند اما بعدها دی‌وی‌دی فیلم به شبکه‌ی نمایش خانگی آمد و مردم از آن نسخه هم استقبال کردند و آب هم از آب تکان نخورد. دیالوگ‌های فیلم هم سر زبان مردم افتاد.
۵. خواب تلخ
کارگردان: محسن امیریوسفی
سال تولید: 1382
اکران: 1394
«خواب تلخ» در زمان ساخته شدنش روایتی آوانگارد و البته توام با شوخ‌طبعی داشت. داستان مرده‌شوری به نام اسفندیار که با عزرائیل روبه‌رو می‌شود. همه‌ی بازیگران فیلم نابازیگر بودند. فیلم در جشنواره‌های جهانی بسیار موفق ظاهر شد و حتی در بخش دو هفته کارگردانان کن پذیرفته شد اما در ایران به خاطر سوژه‌اش توقیف شد که البته خیلی هم معلوم نشد مشکل سوژه‌اش چه بود. سال‌ها بعد در گروه هنر و تجربه به نمایش درآمد و اما دیگر استقبال چندانی از آن نشد.
۶. به رنگ ارغوان
کارگردان: ابراهیم حاتمی‌کیا
سال تولید: 1383
اکران: 1388
شاید برایتان عجیب باشد که فیلمی از ابراهیم حاتمی‌کیا هم سال‌ها در توقیف مانده باشد. «به رنگ ارغوان» اولین چهره‌ی مهم سینمای ایران از یک مامور وزارت اطلاعات بود. هوشنگ یک مامور امنیتی است که دستور دارد در پوشش دانشجو حواسش به دختری به نام ارغوان باشد که پدرش جزو گروه‌های سیاسی است و سال‌ها قبل از ایران خارج شده و حالا می‌خواهد به شکل پنهانی برگردد و دخترش را ببیند. هوشنگ بعد از مدتی درگیر یک رابطه‌ی عاطفی با ارغوان می‌شود.
بعدتر که فیلم را دیدیم عجیب بود که توقیفش کردند. اتفاقا تصویر مامور امنیتی کاملا همدلی‌برانگیز بود. فیلم بعد از ۴ سال توقیف اول در آخرین دوره‌ی جشنواره‌ی فجر دولت نهم به نمایش درآمد و البته پیش از نمایش بارها توسط مقامات بازبینی شد. آن دوره از جشنواره جواد شمقدری به خیلی از فیلم‌ها مجوز نمایش داد. «به رنگ ارغوان» جزو فیلم‌های خوب حاتمی‌کیاست.
۷. سنتوری
کارگردان: داریوش مهرجویی
سال تولید: 1385
اکران: هرگز اکران نشد و به شبکه‌ی نمایش خانگی آمد.
دردی که اکران نشدن فیلم «سنتوری» روی دل مخاطبان سینما گذاشت گفتنی نیست. فیلم فقط در جشنواره‌ی فجر سال ۸۵ امکان نمایش پیدا کرد در حالی که خیل دوستداران داریوش مهرجویی ۱۲ ساعت در صف ایستادند تا فیلمی را ببینند که از همان موقع شایعه‌ی توقیفش پیچیده بود و از همان موقع هم معلوم نبود چرا قرار است توقیف شود.
علی نوازنده‌ی سنتور است که علی‌رغم میل خانواده‌ی مذهبی‌اش سمت موسیقی رفته. عمیقا عاشق همسرش هانیه است. علی معتاد می‌شود و هانیه رهایش می‌کند. علی کارتن‌خواب می‌شود. پدرش سراغش می‌آید و او را به مرکز ترک اعتیاد می‌برد. علی سنتوری یکی از محبوب‌ترین کاراکترهای سینمای ایران شد. بهترین بازی کارنامه‌ی بهرام رادان و آخرین فیلم قابل توجه داریوش مهرجویی. آخرین فیلمی که فرامرز فرازمند تهیه‌کننده‌اش بود و بعد از غصه‌ی اکران نشدنش دق کرد و از دنیا رفت. به خصوص که «سنتوری» قاچاق هم شد و تهیه‌کننده ضرر هنگفتی کرد.
فیلمی که اول به بهانه‌ی مجوز نداشتن چاوشی توقیف شد. چاوشی که تعدادی از بهترین قطعه‌هایش را با همراهی استاد بزرگ سنتور اردوان کامکار برای این فیلم ساخت. بعد اما صدای چاوشی را هم برداشتند و خود رادان قطعه‌ها را خواند و فیلم باز هم درواقع سر لج و لجبازی وزیر ارشاد وقت توقیف ماند.
مرداد ماه ۸۹ بدون هیچ توضیحی در نهایت نسخه‌ی ویدیویی آن به شبکه‌ی نمایش خانگی آمد. میلیون‌ها نفر آن را خریدند و دیدند و هیچ کس نفهمید چرا «سنتوری»، رنج‌نامه‌ی علی سنتوری اکران نشد.
۸. خانه پدری
کارگردان: کیانوش عیاری
سال تولید: 1389
اکران: 1398
فیلمی درباره‌ی یک قتل ناموسی که روزگاری در خانه‌ای رخ می‌دهد و نسل‌هایی که بعدتر در آن خانه زندگی می‌کنند. اول گفتند سکانس قتل خشن است. عیاری هم حاضر نبود کوتاه بیاید و فیلم را جرح و تعدیل کند. فیلم یک روز سال ۹۳ اکران شد و با فشار گروه‌های مختلف از پرده پایین کشیده شد. در نهایت عیاری راضی به اصلاحات جزیی شد و فیلم دوباره آبان سال ۹۸ روی پرده رفت و پنج روز بعد دادستانی توقیفش کرد. اواخر آبان با رایزنی‌ها دوباره فیلم به نمایش درآمد اما عملا با این اکران مثله بخش اعظمی از تاثیرگذاری آن از دست رفت.
فیلمی که اگر درست اکران می‌شد خیلی‌ها معتقد بودند می‌توانست روی خشونت جاری در جامعه موثر باشد و از شدت آن بکاهد.
۹. آشغال‌های دوست‌داشتنی
کارگردان: محسن امیریوسفی
سال تولید: 1391
اکران: 1397
فیلم درباره‌ی آشتی گروه‌های سیاسی به خاطر ایران است. مادری که یک فرزندش رزمنده‌ی اسلام بوده و یکی خارج رفته که درس بخواند. همسرش متعلق به یک گروه سیاسی بوده و برادرش چریک و چپ بوده است. بعد از وقایع انتخابات ۸۸ خواهرزاده‌اش به خانه‌ی او پناه می‌‌آورد و مادر که از اوضاع جدید ترسیده با همه‌ی عکس‌های خانواده‌اش که از او دورند حرف می‌زند و سعی می‌کند بین آن‌ها صلح برقرار کند.
این اتفاقا فیلمی بود که پیشنهادش آشتی ملی است اما فیلم را به خاطر صحنه‌های مربوط به انتخابات ۸۸ کوتاه کردند و انسجام تصویری آن از بین رفت. با این حال وقتی اکران شد مردم از آن استقبال زیادی کردند.
۱۰. عصبانی نیستم
کارگردان: رضا درمیشیان
سال تولید: 1392
اکران: 1397
فیلمی که در آن داستان عاشقانه‌ی میان یک دانشجوی ستاره‌دار و همکلاسی‌اش روایت می‌شد. اولین فیلمی که نوید محمدزاده را به سینما آورد اما آن‌قدر دیر دیده شد که محمدزاده پیش از اکرانش تبدیل به بازیگری مشهور شده بود. با این حال این جزو معدود فیلم‌هایی است که عصبیت نوید محمدزاده در آن بسیار طبیعی و دوست‌داشتنی جلوه می‌کند.
فیلم بارها تا مرحله‌ی اکران پیش رفت اما هر بار با فشار گروهی ارشاد عقب‌نشینی کرد. درنهایت فیلم سال ۹۷ بدون هیچ مشکلی به نمایش درآمد و هیچ اتفاقی هم نیفتاد و بحث و درگیری هم پیش نیامد. جزو آن توقیف‌هایی بود که هزینه‌اش بیشتر بود و اگر در زمان خودش اکران می‌شد فقط بیشتر قدر می‌دید ولی مشکل سیاسی-اجتماعی به وجود نمی‌آورد.
فیلم سگ کشی
خاک به سرشون که اون زمان توقیفشون کردند.
عالی، خسته نباشید.
واقعا چندتا از این فیلم‌ها دوست‌داشتنی هستن، اما به رنگ ارغوان یه رنگ و بوی دیگه داره… با اختلاف بهترین کار حاتمی‌کیاس برام.
ممنون بابت متن و ویدیو.