بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های رادیویی جهان
بررسی دقیق اجرام و رویدادهای نجومی نیازمند رصد آسمان در طول موج‌های مختلف طیف الکترومغناطیس است. رصد آسمان در هر کدام از این طیف‌ها اطلاعات خاصی را در اختیار اخترشناسان قرار می‌دهد. اطلاعاتی که در کنار هم به شناخت بهتر ما از اجرام آسمانی کمک می‌کند.
اخترشناسان از ابزارها و آشکارسازهای متفاوتی برای ثبت طیف‌های مختلف امواج الکترومغناطیس استفاده می‌کنند. در این میان دیش‌ها و آرایه‌های رادیویی بزرگ نقش بسیار مهمی در بررسی دقیق انواع مختلفی از پدیده‌ها و اجرام آسمانی دارند. از نقشه‌برداری و تصویربرداری راداری از سیارک‌های نزدیک به زمین گرفته تا ثبت اولین تصویر واقعی از یک سیاهچاله.
تلسکوپ رادیویی آرسیبو
تلسکوپ رادیویی آرسیبو (Arecibo) در پورتو ریکو یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دیش‌های رادیویی جهان است که چندی پیش و بر اثر حادثه‌ای از کار افتاد. بنیاد ملی علوم آمریکا مدیریت این رصدخانه رادیویی را بر عهده دارد. دیش غول‌پیکر ۳۰۵ متری این رصدخانه در کنار گیرنده‌های دقیق امواج رادیویی آرسیبو را به یکی از بهترین ابزارهای دانشمندان برای رصد آسمان در طیف رادیویی تبدیل می‌کرد.
ساخت رصدخانه آرسیبو در سال ۱۹۶۳ به پایان رسید و این تلسکوپ به مدت ۵۳ سال و تا پیش از افتتاح تلسکوپ رادیویی ۵۰۰ متری FAST در چین بزرگ‌ترین تلسکوپ رادیویی جهان بود.
اخترشناسان با استفاده از تلسکوپ آرسیبو پژوهش‌ها و اکتشافات مهمی را به انجام رساندند. از کشف و بررسی تپ‌اخترها و ستاره‌های نوترونی تا تصویربرداری راداری از سیارک‌ها و دنباله‌دارهای نزدیک به زمین.
علاوه بر این آرسیبو یکی از تلسکوپ‌های همکار در پروژه SETI بود که هدف آن جست‌وجوی نشانه‌های حیات هوشمند فرازمینی است.
آرسیبو به دلیل طراحی و موقعیت خاصش رصدخانه‌ای معروف و شناخته‌شده در میان مردم بود. تلسکوپی که از چشم سینماگران نیز دور نماند و فیلمبرداری بخش‌هایی از چند فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی در این رصدخانه انجام شد که از میان آن‌ها می‌توان به فیلم علمی-تخیلی تماس یا Contact و همچنین یکی از قسمت‌های فیلم جیمز باند اشاره کرد.
در ماه‌های گذشته دو کابل نگه‌دارنده این رصدخانه پاره شد و تلسکوپ به طور جدی آسیب دید. پس از بررسی ابعاد آسیب ایجادشده بنیاد ملی علوم آمریکا تصمیم گرفت فعالیت این رصدخانه را به طور کامل متوقف کند. اما در نهایت چندی پیش سازه معلق رصدخانه آرسیبو فروریخت و این تلسکوپ معروف و مهم به پایان راه رسید.
آسیب جدی دیش غول‌پیکر رصدخانه آرسیبو پس از سقوط سازه معلق.
Credit: RICARDO ARDUENGO/AFP VIA GETTY IMAGES
تلسکوپ رادیویی FAST
تلسکوپ رادیویی پانصد متری FAST در سال ۲۰۱۶ افتتاح شد و عنوان بزرگ‌ترین تلسکوپ رادیویی جهان را از آن خود کرد. آکادمی علوم چین مدیریت این رصدخانه رادیویی را بر عهده دارد. ایده ساخت این تلسکوپ برای اولین بار در سال ۱۹۹۴ مطرح شد و دولت چین در سال ۲۰۰۷ این پروژه را تصویب کرد. ساخت این دیش غول‌پیکر رادیویی در سال ۲۰۱۱ آغاز شد و در نهایت در سال ۲۰۱۶ تلسکوپ FAST فعالیت خود را آغاز کرد.
تلسکوپ FAST با رصد آسمان در طیف رادیویی نقش مهمی در بررسی تپ‌اخترهای کم‌نور، نقشه‌برداری از هیدروژن خنثی در کهکشان‌های دوردست و جست‌وجوی نشانه‌های حیات هوشمند فرازمینی ایفا خواهد کرد.
آرایه آلما
آرایه میلی‌متری/زیرمیلی‌متری بزرگ آتاکاما که به اختصار آلما (ALMA) نامیده می‌شود یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین پروژه‌های نجومی جهان است که در سال ۲۰۱۱ افتتاح شد. آرایه آلما از ۶۶ آنتن رادیویی بسیار دقیق تشکیل شده و در بیابان آتاکامای شیلی و در ارتفاع پنج هزارمتری از سطح دریا قرار دارد. آنتن‌های رادیویی آرایه آلما در کنار هم و با استفاده از روش تداخل‌سنجی همچون یک تلسکوپ غول‌پیکر عمل می‌کنند. فاصله این آنتن‌ها از ۱۵۰ متر تا ۱۶ کیلومتر متغیر است. به این ترتیب میدان دید آٰرایه آلما نیز بسته به چینش آنتن‌ها نسبت به یک‌دیگر تغییر می‌کند.
ارتفاع زیاد و آب و هوای خشک سایت رصدخانه آلما آن را به مکانی فوق‌العاده برای رصد امواج میلی‌متری و زیرمیلی‌متری تبدیل می‌کند. بخار آب موجود در جو بخش زیادی از امواج میلی‌متری و زیرمیلی‌متری که از اجرام آسمانی به زمین می‌رسند را به خود جذب می‌کند. به همین دلیل و برای حل این مشکل آرایه آلما در مکانی بسیار مرتفع و با آب و هوای خشک مستقر شده است.
طلوع بخش مرکزی راه شیری بر فراز تعدادی از آنتن‌های آرایه رادیویی آلما.
Credit: Y. Beletsky (LCO)/ESO
اخترشناسان در سال‌های اخیر با استفاده از آرایه آلما و دقت کم‌نظیر آن در رصد امواج میلی‌متری و زیرمیلی‌متری موفق به اکتشافات مهمی شده‌اند. تصویربرداری از دیسک‌های پیش‌سیاره‌ای و آشکارسازی مولکول‌های آلی پیچیده تنها بخشی از مهم‌ترین دستاوردهایی هستند که با کمک آرایه آلما ممکن شده‌اند. علاوه بر این آرایه آلما یکی از رصدخانه‌های همکار در پروژه تلسکوپ افق رویداد بود که منجر به ثبت اولین تصویر واقعی از یک سیاهچاله شد.
رصدخانه آلما حاصل یک همکاری بین‌المللی میان رصدخانه جنوبی اروپا، بنیاد ملی علوم آمریکا و موسسه ملی علوم طبیعی ژاپن است. کشورهای شیلی، کانادا، تایوان و کره نیز در این پروژه مشارکت دارند.
علاوه بر مواردی که به آن‌ها اشاره شد تلسکوپ‌های رادیویی پرشمار دیگری نیز در کشورهای مختلف و حتی در قطب جنوب مشغول رصد آسمان در طیف رادیویی هستند. از میان مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سایت‌های شبکه اعماق فضا، که مسئولیت برقراری ارتباط و دریافت اطلاعات ماهواره‌ها و فضاپیماها را برعهده دارند، و همچنین آرایه بسیار بزرگ یا VLA اشاره کرد. آرایه VLA از ۲۸ تلسکوپ رادیویی ۲۵ متری تشکیل شده و در آمریکا قرار دارد.
نجوم رادیویی به طور اتفاقی در اوایل قرن بیستم و با ثبت امواج رادیویی مرکز راه شیری آغاز شد. اکنون و حدود یک قرن پس از این اتفاق نجوم رادیویی یکی از مهم‌ترین ابزارهای اخترشناسان برای بررسی دامنه‌ی وسیعی از اجرام آسمانی است و تا به این جا رصد آسمان در این بخش از طیف الکترومغناطیس منجر به اکتشافات و دستاوردهای مهمی شده است.
