آثاری که ونجلیس برای علم به یادگار گذاشت

«ونجلیس» (Vangelis) شاید از معدود هنرمندان حوزه‌ی موسیقی بود که روحش پیوندی آشکار با علم، طبیعت، نجوم و فضا داشت و همین هم باعث فعالیت‌های او در زمینه‌ی علم و همکاری او با ناسا و برخی از مستندهای شاخص شد که نه تنها یادگارهایی همیشگی هستند، بلکه الگوی ساخت آثار هنری بسیار دیگری هم در حوزه‌ی علم شده‌اند.

• ونجلیس، آهنگساز برنده‌ی اسکار بر اثر کرونا درگذشت

«اوانگلوس اودیسئاس پاپاتاناسیو» (Evángelos Odysséas Papathanassíou) که بیشتر با نام هنری «ونجلیس» یا «ونگلیس» شناخته می‌شود، اعتقاد داشت که همه‌ی اهالی زمین به زبان موسیقی حرف می‌زنند و این در ذات بشر است زیرا موسیقی مستقیم با درون سخن می‌گوید. او که موسیقی را یک علم می‌دانست به همراهی فناوری و موسیقی باور داشت. توجه این موسیقیدان یونانی به علم و فناوری، نه تنها در خلق موسیقی، بلکه در انتخاب طرح جلد و شیوه‌ی معرفی آثارش هم دیده می‌شود.

شاهکارهای موسیقایی که ونجلیس خلق کرده به اندازه‌ای است که در چند نوشتار هم نمی‌گنجد و شاید بتوان در هر یک از آثار او ردی از تلاش برای فراتر رفتن از زمین و ماده را یافت. اما در این مطلب تلاش کرده‌ایم آثار او را که مستقیما با طبیعت، نجوم و فضا پیوند دارد معرفی کنیم.

زمین

آلبوم «زمین» (Earth) محصول سال ۱۹۷۳ نام نخستین آلبوم ونجلیس است که به‌طور مستقیم به سیاره‌ی ما که تا جای شناخته شده تنها سیاره‌ی دارای حیات است می‌پردازد. گفته می‌شود که آلبوم «زمین» از موسیقی یونان باستان پیش از مسیحیت یا دوری‌ها (یکی از چهار تیره‌ی مردمان یونان باستان) الهام گرفته شده است و عنوان آلبوم هم اشاره‌ای به ریشه‌های ابتدایی بشر دارد.

در همین سال مستند «آخرالزمان حیوانات» (L’Apocalypse des animaux) هم که تولید موسیقی آن را در سال ۱۹۷۰ انجام داده بود، منتشر شد. این مستند که به نگاهی به زندگی حیوانات در طبیعت دارد، نخستین همکاری او با «فردریک روسیف» (Frédéric Rossif) کارگردان فرانسوی محسوب می‌شد.

موسیقی «زمین آفتابی» (Sunny Earth) از آلبوم زمین

آلبدو

آلبوم «آلبدو ۰.۳۹» (Albedo 0.39) محصول سال ۱۹۷۶ میلادی نخستین اثر ونجلیس است که کاملا به فضا اختصاص دارد. این اثر در حقیقت بخشی از «بهشت و جهنم» (Heaven and Hell) محصول سال ۱۹۷۵ است و برخلاف آلبوم «بهشت و جهنم» او که با الهام از موسیقی کلاسیک و کرال تولید شده بود، آلبوم آلبدو دارای پس‌زمینه‌های جاز و بلوز است. قطعاتی از این آلبوم هم به‌عنوان موسیقی مستند تلویزیونی «کیهان» (Cosmos) اثر «کارل سیگن» (Carl Sagan) استفاده شد.

کاور آلبوم آلبدو ۰.۳۹ ونجلیس
Credit: Windham Hill Records

این آلبوم مفهومی با موضوع فیزیک فضاست و عنوان آن از آلبدوی یک سیاره گرفته شده است. یعنی نسبت نوری که دریافت می‌کند به میزان نوری که به فضا بازتاب می‌دهد. پشت کاور این آلبوم نوشته شده است: «توان بازتاب یک سیاره یا دیگر اجرام غیرنورانی. یک بازتابنده‌ی کامل آلبدوی ۱۰۰ درصد دارد. آلبدوی زمین 39 درصد یا ۰.۳۹ است.»

موسیقی «شمشیر جبار» (Sword of Orion) از آلبوم آلبدو ۰.۳۹

لانگ مارچ چین

اثر بعدی ونجلیس که در سال ۱۹۷۸ میلادی منتشر شد، شاید پیوند مستقیمی با فضا نداشته باشد اما می‌توان ارتباط آن را با سنت‌های چینی احساس کرد که به نوبه‌ی خود با فعالیت‌های فضایی رو به گسترش چین مرتبط است. عنوان این آلبوم «چین» (China) است و ونجلیس بدون سفر به چین و تنها با آشنایی دور با فرهنگ سنتی چین نوشته است.

نام یکی از قطعات با الهام از یک رویداد تاریخی چین «راهپیمایی طولانی» یا «لانگ مارچ» (Long March) گذاشته شده است. نکته‌ی جالب توجه آن است که هم‌اکنون مهم‌ترین خانواده‌ی موشک‌های فضایی چین هم «لانگ مارچ» یا به چینی «چانگ ژنگ» (长征) نام دارد.

موسیقی «لانگ مارچ» (Long March) از آلبوم چین

نوای آگاهی

«دختر کوچک دریا» یکی دیگر از آهنگ‌های شناخته شده‌ی ونجلیس است که هرچند مستقیما در راه یک پدیده یا رویداد علمی ساخته نشد اما همچنان همان احساس مفهومی اوج‌گیری از ماده را منتقل می‌کند و دست کم برای ایرانیان بسیار با «دانش و آگاهی» پیوندی نزدیک دارد چون بخش‌هایی از آن سال‌های زیادی، پیش از آغاز بخش‌های گوناگون خبری، ازجمله اخبار علمی و فرهنگی پخش می‌شد.

این اثر که آرامش زیادی را به شنونده انتقال می‌دهد، قطعه‌ای از آلبوم «من نمی‌ترسم» (Moi, je n’ai pas peur) محصول ۱۹۸۱ میلادی از میلوا خواننده‌ی ایتالیایی است که تصمیم گرفت آلبومی را بر اساس آهنگ‌های ونجلیس ارائه کند.

قطعه‌ی «دختر کوچک دریا» (La Petite Fille De La Mer) از آلبوم من نمی‌ترسم

چالش با آدم فضایی‌ها

«بلید رانر» (Blade Runner) محصول ۱۹۸۲ آمریکا، فیلمی آینده‌نگرانه به کارگردانی «ریدلی اسکات» (Ridley Scott) و با بازی «هریسون فورد» (Harrison Ford) و «روتخر هاور» (Harrison Ford) است. این فیلم به مقابله‌ی پلیس برای شناسایی و تعقیب آدم مصنوعی‌هایی می‌پردازد که حضورشان روی کره‌ی زمین ممنوع است. ونجلیس هم با موسیقی خود و ترکیب موسیقی کلاسیک و الکترونیک، تلاش کرده این هیجان ناشی از حضور فضایی‌ها را به‌خوبی خلق کند.

کاور قطعات موسیقی بلید رانر اثر ونجلیس
Credit: Atlantic Records

موسیقی «داستان آینده» (Tales of the Future) از موسیقی متن بلید رانر

موجودات نورانی شب

در همان سال ۱۹۸۲ میلادی، بی‌بی‌سی (BBC) مجموعه مستندی محبوب به نام «کیو.ای.دی» (Q.E.D) را آغاز کرد. که موسیقی یک اپیزود آن به نام «مخلوقات نورانی در شب» (Light Creatures Of The Night) توسط ونجلیس ساخته شد و او کوشید رازآمیز بودن این نورهای شبانه را با موسیقی خود به تصویر بکشد.

قطب جنوب

قطب جنوب از دهه‌های گذشته یکی از پایگاه‌های تحقیقاتی برجسته در زمینه‌ی گذشته‌ی زمین و علوم نجومی بوده است. «کوریوشی کوراهارا» (Koreyoshi Kurahara) کارگردان ژاپنی در سال ۱۹۸۳ میلادی مستندی را ساخت که به نماهای نفس‌گیر قطب جنوب، حیات وحش و تلاش برای بقا در آن می‌پردازد. موسیقی فیلم را ونجلیس با هنرمندی شکل داد و در نهایت آلبومی هم با نام «جنوبگان» (Antarctica) منتشر کرد.

موسیقی «بازتاب‌های جنوبگان» (Antarctica Echoes) از آلبوم جنوبگان

او در همین سال با «ادوین کونگ» (Edwin Kong) کارگردان مستند «شگفتی‌های زندگی» (Wonders Of Life) هم همکاری کرد.

جشن خاک

انتشار آلبوم «جشن‌های خاک» (Soil Festivities) در سال ۱۹۸۴ اولین نسخه از مجموعه‌ای بود که می‌توان آن را سه‌گانه‌ای از آلبوم‌های دهه‌ی ۱۹۸۰ ونجلیس دانست، دو آلبوم دیگر «پیوندهای ناپیدا» (Invisible Connections) و «ماسک» (Mask) هر دو در سال بعد ار آن (۱۹۸۵ میلادی) اراعرضه شدند.

این یک آلبوم مفهومی است که هنرمند در آن از عناصر طبیعی و فرآیندهای زیستی که در سطح زمین و زیر خاک روی می‌دهند، الهام گرفته است.

او این روند را با دو آلبوم دیگر خود هم پیش گرفت. در آلبوم «ماسک» (Mask) که سال ۱۹۸۵ میلادی منتشر شد، به هنرهای سبک قبیله‌ای می‌پردازد که با طبیعت در پیوند مستقیم هستند. در آلبوم «پیوندهای نادیدنی» (Invisible Connections) یا «ارتباط نامرئی» هم به پیوندهای ذاتی میان انسان‌ها اشاره دارد.

دنیای میکروب‌ها

در سال ۱۹۸۷ میلادی فردریک روسیف ساخت مستندی را به مناسبت صدمین سال تأسیس مؤسسه‌ی «لویی پاستور» (Louis Pasteur) کلید زد. موسیقی متن مستند «قرن پاستور» (Pasteur le Siècle) را ونجلیس نوشت و در آن به نمایش شنیداری موجودات ریز و دنیای میکروسکوپی پرداخت.

یکی از قطعات مستند لویی پاستور

دایرکت

آلبوم بعدی ونجلیس «دایرکت» (Direct) یا «مستقیم» نام دارد که به شیوه‌ی الهام گرفتن او برای تولید این اثر اشاره دارد. شاید دلباختگی شخصی او به جهان‌های دیگر در خلق این اثر محصول ۱۹۸۸ میلادی، بیش از همه نمود داشته باشد.

این نخستین آلبوم استودیویی او پس از نقل مکان از لندن به آتن یونان است و احساسات شخصی ونجلیس در آن دیده می‌شود. به همین دلیل است که نام بیشتر قطعات آن ازجمله «حرکت ستارگان»، «منطق چرخش»، «جایی دیگر»، «نخستین تقرب» و «ایستگاه رادیویی میان‌کهکشانی» پیوندی نزدیک با نجوم، فضا و مکانیک سماوی دارد.

موسیقی «حرکت ستارگان» (The Motion of Stars) از آلبوم دایرکت

وحشی و زیبا

«وحشی و زیبا» (Sauvage et Beau) نام مجموعه‌ی مستندی به کارگردانی فردریک روسیف است که در سال ۱۹۸۹ تولید شد و به حیات وحش کانادا و برخی مناطی آفریقا و آمریکای جنوبی می‌پردازد. برای نمایش چندجانبه‌ی ونجلیس ساخت موسیقی این مستند را بر عهده داشت.

این دو هنرمند در همین سال برای تولید مستند «حیوانات فردریک روسیف» ( Les Animaux De Frederic Rossif) نیز با هم همکاری کردند.

فتح بهشت

در دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی فعالیت ونجلیس بیشتر بر فرهنگ ملل متمرکز شد و ناگزیر از ساخت آثار مستقیم درباره‌ی طبیعت و فضا فاصله گرفت. آغاز آن با ساخت موسیقی انیمیشن معرفی آتن برای المپیک ۱۹۹۶ در ایالت جورجیا آمریکا بود.

دو سال بعد یعنی در ۱۹۹۲ میلادی، «ریدلی اسکات» فیلم «۱۴۹۲: فتح بهشت» (۱۴۹۲: Conquest of Paradise) را که به کشف قاره‌ی آمریکا توسط «کریستف کلمب» (Christophe Colomb) اشاره دارد، کارگردانی کرد. ونجلیس هم با ساخت موسیقی این فیلم که قطعات کامل آن در آلبومی به همین نام هم منتشر شد به باشکوه‌ترین شیوه کشف بخشی تازه از سیاره‌ی زمین توسط بشر مدرن را نشان داد. قطعه‌ای که برای بسیاری در جهان شناخته‌شده و شگفت‌انگیز است.

موسیقی معروف «فتح بهشت» (Conquest of Paradise) از آلبوم ۱۴۹۲: فتح بهشت

اجلاس زیست‌محیطی

یکی از مهم‌ترین اجلاس‌های محیط زیستی، اجلاس «ریو ۱۹۹۲» (Rio 1992) بود که با نام «اوج زمین» هم شناخته می‌شود و از ۳ تا ۱۴ ژوئن ۱۹۹۲ توسط یونسکو در ریو دو ژانیرو برگزار شد و میزبان ۱۷۲ دولت بود. موسیقی فیلم‌های مستند رسمی این اجلاس توسط ونجلیس اهمیت توجه به زیست‌بوم سیاره‌ی زمین را از دریاها گرفته تا خشکی‌ها به‌خوبی یادآور شد.

دیگر کار شاخص او در همین سال، ساخت موسیقی ترکیبی برای آگهی تبلیغاتی «سیتروئن زانتیا» (Citroen Xantia) به کارگردانی ریدلی اسکات بود که باز هم با نجوم و پدیده‌های طبیعی پیوند دارد.

دهه‌ی ۲۰۰۰

تمرکز او بر ساخت آثار متمرکز بر فرهنگ در دهه‌ی ۲۰۰۰ میلادی هم با ساخت موسیقی رسمی جابه‌جایی مشعل المپیک از المپیک سیدنی ۲۰۰۰ به مقصد آتن ۲۰۰۴ ادامه یافت. در سال ۲۰۰۲ هم موسیقی «سرود رسمی» (Anthem) جام جهانی فوتبال را ساخت.

اما علاوه بر این، فعالیت‌های او در این دهه با همکاری نزدیک با ناسا پیوندی نزدیک داشت.

ادیسه‌ی مریخ

نخستین اثر فضایی او در دهه‌ی ۲۰۰۰ میلادی، «اسطوره‌ای» (Mythodea) نام دارد که هرچند اولین ارائه‌ی آن در کنسرت سال ۱۹۹۳ میلادی انجام شد اما نسخه‌‌ی ضبط شده در سال ۲۰۰۱ و تحت لیبل «سونی کلاسیکال» (Sony Classical) منتشر شد که با پشتیبانی ناسا صورت گرفت و تحت نام «اسطوره‌ای ۲۰۰۱ ادیسه‌ی مریخ» در سراسر جهان عرضه شد. گفته می‌شود روح کیهانی ونجلیس در این اثر به خوبی نمایان است.

فضاپیمای «ادیسه‌ی مریخ ۲۰۰۱» (Mars Oddysey 2001) در همین سال راهی مریخ شد و با گردش در مدار مریخ، تا امروز همچنان به نقشه‌برداری و ثبت تصاویر از سیاره‌ی سرخ می‌پردازد.

در سال ۲۰۰۳ ونجلیس مجموعه‌ای از آهنگ‌های گذشته و دو آهنگ تازه‌ی خود را تحت نامی مشابه آلبوم قبلی و با طرحی از شفق قطبی منتشر کرد: «ادیسه: مجموعه‌ی معتبر» (Odyssey: The Definitive Collection). سال پس از آن هم ساخت موسیقی فیلم «اسکندر» (Alexander) اثر الیور استون را برعهده گرفت.

سه‌گانه‌ی بلید رانر

در سال ۲۰۰۷ سه‌گانه‌ی بلید رانر را منتشر کرد که شامل قطعات اصلی و چند ترک منتشر نشده از فیلم بلید رانر بود.

توجه به اثر زیست‌محیطی زباله

فعالیت ونجلیس در جهت حفظ محیط زیست همچنان ادامه داشت و به همین دلیل «کاندیدا بردی» (Candida Brady) از او برای ساخت موسیقی فیلم مستند «دورریخته‌شده» (Trashed) دعوت کرد.

بخشی از موسیقی مستند دورریخته‌شده

مستند پرتره

در سال ۲۰۱۳ مستندی از ونجلیس با نام «ونجلیس و راهش تا ایتاکا» (Vangelis And The Journey To Ithaka) ساخته شد که به نگاه نجومی او اشاره‌ای درونی داشت و این موضوع را به‌خوبی می‌توان از پوستر این فیلم درک کرد.

پوستر مستند پرتره‌ی ونجلیس
Credit: Tony Palmer

ماه و زمین از نگاه جونو

نام ونجلیس به نوعی به فضاپیمای «جونو» (Juno) گره خورده است. این فضاپیما که در سال ۲۰۱۱ راهی مشتری شد، در سال ۲۰۱۳ گذری نزدیک از کنار زمین و ماه داشت و به همین مناسبت ونجلیس با همکاری ناسا، موسیقی متن ویدیوی هیجان‌انگیز آموزشی/تحلیلی این گذر را تهیه کرد و یک شاهکار تماشایی خلق شد.

فضاپیمای رُزتا

آژانس فضایی اروپا از ونجلیس برای ساخت موسیقی مرتبط با مأموریت رزتا دعوت کرد و این باعث شکل‌گیری قطعات درخشانی در سال ۲۰۱۴ شد. «رسیدن» (Arrival)، «مسیر فیله» (Philae’s Journey) و «والس رزتا» (Rosetta’s Waltz) از جمله‌ی این آثار هستند.

او در سال ۲۰۱۶ آلبوم این مجموعه را با نام «رزتا» (Rosetta) منتشر کرد که سال بعد (۲۰۱۷) برای خلق آن نامزد جایزه‌ی گرمی شد.

ماده‌ی تاریک

او در سال ۲۰۱۶ با همکاری GZA خواننده‌ی حوزه‌ی رپ و هیپ هاپ، آلبوم «ماده‌ی تاریک» (Dark Matter) را کار کرد اما این اثر در سال ۲۰۲۲ منتشر شد. GZA هم فعالیت‌هایی در زمینه‌ی بیان فیزیک و نجوم در موزیک دارد و همین باعث مصاحبه‌ی «نیل دگراس تایسون» (Neil deGrasse Tyson) هم با او در برنامه‌ی معروف «استار تاک» (Star Talk) شد.

ملاقات با لکه‌ی سرخ بزرگ

در سال ۲۰۱۷ فضاپیمای جونو یک لحظه‌ی تاریخی را سپری کرد و ونجلیس بخشی مهم از ارائه‌ی آن بود. جونو که در سال ۲۰۱۶ به مدار مشتری رسید، نخستین گذر خود از کنار «لکه‌ی سرخ بزرگ» (Great Red Spot) را در ۱۱ جولای ۲۰۱۷ (۲۰ تیر ۱۳۹۶) انجام داد و موفق به ثبت داده‌هایی ارزشمند از آن شد.

موسیقی ونجلیس به درک و انتقال حس بیشتر از این ملاقات تماشایی کمک بسیاری کرد.

یادبود استیون هاوکینگ

پس از درگذشت «استیون هاوکینگ» (Stephen Hawking) مراسمی برای ادای احترام به او در ۱۵ ژوئن ۲۰۱۸ برگزار شد که ونجلیس با همکاری آژانس فضایی اروپا ساخت موسیقی آن را بر عهده گرفت.

کاور موسیقی یادبود استیون هاوکینگ اثر ونجلیس
Credit: ESA/Vangelis

هنگامی هم که خاکستر هاوکینگ در «وست‌مینستر» (Westminster) لندن دفن می‌شد، این موسیقی همراه با صدای هاوکینگ توسط ایستگاه زمینی «استرک» (ESTRACK) آژانس فضایی اروپا در اسپانیا به سوی فضا پخش شد. این پخش در جهت نزدیک‌ترین سیاهچاله به زمین 1A 0620–۰۰ انجام شد که در یک منظومه‌ی دوتایی در کنار یک ستاره‌ی کوتوله‌ی نارنجی قرار دارد.

قطعه‌ای که ونجلیس به یاد هاوکینگ ساخت و در فضا و به سوی نزدیک‌ترین سیاهچاله پخش شد:

قطب شمال مشتری

در سال ۲۰۱۸ کاوشگر جونو گذری از نزدیکی قطب شمال مشتری داشت تا عکس‌هایی از آن در طیف فروسرخ تهیه کند و به همین مناسبت توسط ناسا از موسیقی ونجلیس برای ویدیوهای ثبت شده از این گذر تاریخی، استفاده شد. این همکاری ویدیویی دیدنی و بی‌مانند از غول گازی زمین ایجاد کرد.

احساس شبانه

این آلبوم نگاه ونجلیس را به ماه و آرامش شب نشان می‌دهد. به همین دلیل هم در آن از ساز پیانو به زیبایی استفاده کرده است. قطعات این آلبوم را ساخته‌های قدیم و جدید او تشکیل می‌دهند.

کاور آلبوم شبانه اثر ونجلیس
Credit: Decca Records

همان‌طور که عنوان این آلبوم به‌خوبی نشان می‌دهد در آن از تم شب الهام گرفته شده است. برای این آلبوم همچنین وب‌سایتی اختصاصی درنظر گرفته شده بود تا مردم عکس‌های خود را از ماه، تنها قمر زمین، به آن ارسال کنند.

موسیقی «بازتاب مهتاب» (Moonlight Reflections) از آلبوم شبانه

رویدادهای مشتری

مأموریت فضاپیمای جونو ناسا در دهه‌ی ۲۰۲۰ هم به استفاده از آثار ونجلیس ادامه می‌دهد. این کار با ثبت «رعدوبرق در مشتری» (Shallow Lightning On Jupiter) و در سال ۲۰۲۰ آغاز شد. در همین سال ویدیوی تماشایی «گذر بر فراز مشتری» (Flight Over Jupiter) با موسیقی او، احساسی فراگیر از این مأموریت را نمایش می‌دهد.

طوفان مریخ

در سال ۲۰۲۱ بود که فضاپیمای جونو به کشف جالبی دست زد و دریافت که طوفان‌های مریخ در نقاط گوناگون منظومه‌ی شمسی پخش می‌شود. ناسا این یافته را با ارائه‌ای انجام داد که موسیقی آن توسط ونجلیس تولید شد.

قمر گانیمد

پرواز نزدیک جونو بر فراز گانیمد و مشتری در سال ۲۰۲۱ هم با موسیقی ترکیبی ونجلیس همراه شد تا به‌خوبی بیانگر اهداف مأموریت باشد.

جونو به مشتری

همه‌ی فعالیت‌های ونجلیس در مأموریت فضاپیمای جونو در نهایت به عرضه‌ی آلبوم موسیقی «جونو به ژوپیتر» (Juno to Jupiter) انجامید.

کاور آلبوم جونو به مشتری اثر ونجلیس
Credit: Decca Records

این اثر در ۲۴ سپتامبر ۲۰۲۱ (۲ مهر ۱۴۰۰) منتشر شد و هرچند هنوز قطعا آثار منتشر نشده‌ای از او وجود دارد، اما شاید بتوان این آلبوم را آخرین اثر هنری مدون او دانست.

موسیقی «بیرون در فضا» (Out in Space) از آلبوم جونو به مشتری

می‌توان گفت هرچند ونجلیس برای اهالی هنر نامی کاملا آشنا و یکی از برجسته‌ترین چهره‌ها به‌ویژه در زمینه‌ی موسیقی الکترونیک به‌شمار می‌رود، اما فعالیت‌های او سهم بسزایی در پیشرفت‌های علمی هم داشته است. تا کنون چهره‌های علمی بسیاری هم از او تقدیر کرده‌اند تا جایی که در سال ۱۹۹۵ نام او بر یک سیارک هم قرار گرفت: «۶۳۵۴ ونجلیس» (۶۳۵۴ Vangelis). جایگاهش به بلندای فتح بهشت.

عکس کاور: ونجلیس و پس‌زمینه‌ای از سیاره‌ی زحل
Credit: Stathis Zalidis/Decca

منابع: Vangelis Movements, ESA, NASA, Classic FM