۱۰ سفر خیالی برتر دنیای ادبیات
وقتی در آفریقای جنوبی بزرگ می‌شدم، به نظر می‌رسید که بیشتر کتاب‌هایی که در دسترس‌ام هستند، در بریتانیا منتشر شده‌اند. معمولاً زمینه‌ی داستانی آن‌ها یا عمارت‌های گوتیک بود یا خیابان‌های لندن و این کتاب‌ها تصویری واضح (هرچند جزءنگرانه و خیالی) از این شهر در ذهنم ایجاد کردند. (نویسنده‌ی مطلب، کریستی ادوال (Christy Edwall، نویسنده‌ی اهل آفریقای جنوبی است.) وقتی به بریتانیا مهاجرت کردم، چند روز را در لندن سپری کردم و حس دژاووی عجیبی به من دست داد: یک حس آشنایی توام با آشنایی‌زدایی که انگار از همگراشدن مکان‌های واقعی و خیالی نشات گرفته است.
البته ادبیات همیشه حول محور مکان‌های خیالی می‌چرخیده است: تلاش اودیسیوس برای بازگشت به ایتاکایی (Ithaca) که دیگر وجود ندارد و سفر دانته در منظره‌هایی تمثیلی برای رسیدن به بهشت. نمایش‌نامه‌های شکسپیر در بوهم، سیراکوز، ونیز و رم واقع شده‌اند، شهرهایی که با وجود واقعی بودن، شکسپیر فقط از راه خواندن کتاب‌ها آن‌ها را می‌شناخت. گمان می‌کنم مکان‌های خیالی همیشه تحریف یا تفسیری از مناظر آشنا باشند.
در عصر فعلی، افراد بسیار زیادی می‌توانند در مقایسه با اجدادشان، راحت‌تر از دریاها و قاره‌ها عبور کنند. به‌لطف سهولت سفر، و همچنین به‌خاطر گسترش این تصور که برای نوشتن داستان ادبی باید آن را تجربه کرد، بسیاری از نویسندگان برای اعتبار بخشیدن به داستان خود، سفری را که می‌خواهند درباره‌اش بنویسند با گوشت و پوست و استخوان تجربه می‌کنند.
ولی خواه از روی کج‌فکری، خواه از روی بودجه نداشتن، به‌شخصه جذب نوشته‌هایی درباره‌ی مکان‌ها می‌شوم که نویسنده‌شان با محدودیت بیشتری روبرو بوده است؛ به رمان‌نویس‌هایی که درباره‌ی ورطه‌ای در قوه‌ی تخیل خود می‌نویسند، بدون هدف یا مسئولیت خاصی سفر می‌کنند، به‌قدر کافی پژوهش انجام نمی‌دهند یا در نوشته‌شان مناظر در ظاهر بی‌ربط در هم ادغام می‌شوند. در ادامه تعدادی از چنین کتاب‌هایی معرفی شده‌اند.
۱. دراکولا اثر برام استوکر (Dracula by Bram Stoker)
سال انتشار: ۱۸۹۷
در رمان معروف استوکر، او دو سفر را به‌شکلی گمانه‌زنانه در داستانش استفاده می‌کند. در مورد اول، او از مناطق کوهستانی اسکاتلند به‌عنوان جایگزینی برای مکان خیالی ترنسلوانیا، واقع در رومانی، استفاده می‌کند. مورد دوم داخل خود قلعه‌ی دراکولا اتفاق می‌افتد. در آنجا وقتی جاناتان هارکر (Jonathan Harker) کتابخانه‌ی میزبانش دراکولا را کشف می‌کند، کلکسیون بزرگی از کتاب‌ها را می‌بیند که همه «توصیف‌گر انگلستان و زندگی مردم انگلیسی» هستند. با این‌که کونت دراکولا موفق نشده که «لحن عجیب» لهجه‌اش را از بین ببرد، او پیش از آغاز حکومت هراس‌انگیزش به انگلستان، مشغول خواندن درباره‌ی خیابان‌های لندن بوده است.
۲. بیراه اثر ژوریس کارل هویسمانس (À Rebours (Against the Grain) by JK Huysmans)
سال انتشار: ۱۸۸۴
اگر شما هم جزو مسافران صندلی‌راحتی‌نشین هستید (Armchair Traveller = کسی که با مشاهده‌ی برنامه‌های تلویزیونی درباره‌ی سفر، مشاهده‌ی ویدیوی سفر دیگران در اینترنت یا خواندن کتاب‌های مسافرتی میلش به سفر کردن را ارضا می‌کند) و دنبال رویکردی خیال‌انگیزتر برای ارضا کردن خود هستید، راه‌وروش هنر منحط را توصیه می‌کنم. (جنبش هنری منحط (Decadent Movement) جنبشی هنری در اواخر قرن نوزدهم بود که آثارش حول محور اسراف، گزاف بودن و مصنوعی بودن می‌چرخیدند). این کتاب درباره‌ی اشراف‌زاده‌ای به نام ژان دو اسانت (Jean Des Esseintes) است که از زندگی خسته شده و تحت تاثیر چارلز دیکنز، تصمیم می‌گیرد زندگی‌اش را در حومه‌ی شهر فرانسه تعطیل کند، یک کتاب راهنمای سفر بدکر (Baedecker Guide) به لندن را تهیه کند و آماده شود تا از کانال مانش (English Channel) عبور کند تا به انگلستان برسد. در طول تلاشش او اتفاقات زیادی را تجربه می‌کند: باران سنگین، راندن در گل و لای، نوشیدن شراب شری (Sherry) در سردابی نزدیک خیابان ریوولی (Rue de Rivoli) و نگاه کردن به چهره‌های نه‌چندان دوستانه‌ی مردم انگلیس از آن سوی اتاق. تا موقعی‌که قطار او آماده‌ی رفتن می‌شود، دو اسانت به این نتیجه می‌رسد که پس از «سرگردانی… در لندن خیالی خودش»، دیگر نیازی به سفر کردن حس نمی‌کند.
۳. دوبلینسک اثر انریکه ویلا-ماتاس (Dublinesque by Enrique Vilas-Matas)
سال انتشار: ۲۰۱۰
در رمان متافیکشن (Metafiction = خودارجاع‌دهنده) ویلا-ماتاس، وسوسه برای سفر کردن وارد سطحی جدید می‌شود. ساموئل ریبا (Samuel Riba)، ناشری بازنشسته و بی‌قرار که در بارسلونا زندگی می‌کند، درباره‌ی سفر به دوبلین در روز بلومزدی (Bloomsday) برای برگزاری مراسم ختم برای کتاب خیال‌پردازی می‌کند. (بلومزدی روز یادبود و گرامی‌داشتی برای جیمز جویس، نویسنده‌ی ایرلندی و کتاب معروفش اولیس (Ulysses) است که در آن وقایع کتاب از جانب مردم بازسازی می‌شوند.) با این‌که ریبا انگلیسی بلد نیست، ولی ایده‌ی رها کردن ارزش‌های ادبی قاره‌ای در ازای «جهش [به سمت ارزش‌های ادبی] انگلیسی» برای او جذاب‌تر و جذاب‌تر می‌شود.
۴. سفر به خارج اثر ویرجینیا وولف (The Voyage Out by Virginia Woolf)
سال انتشار: ۱۹۱۵
برای ریچل وینریس (Rache Vinrace)، شخصیت اصلی نخستین رمان وولف، واقعیتی که بر آمریکای جنوبی حاکم است، مرگبار است. او همراه با خاله و شوهرخاله‌اش، سوار بر کشتی یوفروزینی (Euphrosyne) به کشوری بدون اسم در آمریکای جنوبی رفته (در طول مسیر هم شاهد حضور افتخاری کلاریسا دالووی (Clarissa Dalloway)، شخصیت اصلی رمان «خانم دالووی» هستیم) و سفر ریچل همان‌قدر که ماهیتی وجودی دارد، از جنبه‌ی استعاری نیز برخودار است. وقتی مسافران انگلیسی به مقصد می‌رسند، منظر‌ه‌ی این کشور واقع در آمریکای جنوبی به کلیشه‌ای‌ترین شکل ممکن استوایی است؛ بعد از ظهرهای آن بسیار گرم است، خورشیدش پوست را می‌سوزاند و هوایش آدم را به‌شدت مریض می‌کند. این کشور دقیقاً همان منظره‌ای را دارد که انگار از توصیفات کتاب‌ها جمع‌آوری شده است. موضوع کتاب امپراتوری بریتانیا است. وولف «کرجی‌های دوره‌ی ملکه‌ی الیزابت» را تصور می‌کند که اکنون در «جایی که یوروزینی روی آن شناور بود» لنگر انداخته بودند. قسمت داخلی پر از «مردم بومی با سلاح‌های آغشته به زهر» و ساحل‌هایی پرشده از «اسپانیایی‌هایی کینه‌توز و پرتغالی‌های طمعکار» است.
۵. راهی در دنیا اثر وی.اس. نایپل (A Way in the World by VS Naipaul)
سال انتشار: ۱۹۹۴
وی.اس. نایپل در این رمان میراث استعماری را که وولف آن را زیر ذره‌بین قرار دارد، با احساسات متناقض و ظرافت‌مندانه‌ای از او وام می‌گیرد. این رمان درباره‌ی زندگی چند شخصیت تاریخی است که زندگی‌شان با تاریخ ترینداد و توباگو گره خورده است. یکی از این شخصیت‌ها والتر رالی (Walter Raleigh) است که چند ماه آخر زندگی‌اش در رمان تصور شده است: او مردی شکست‌خورده، بیمار و پدری عزادار است و می‌داند تنها چیزی که در خانه – یعنی بریتانیا – انتظارش را می‌کشد، طناب دار است. تلاش فریب‌کارانه‌ی رالی برای یافتن ال‌دورادو (El Dorado) – که جانش را سر آن قمار کرد – در ابتدا جواب داد، چون بر پایه‌ی سفر خیالی‌ای بنا شده بود که خواننده‌های الیزابتی‌اش عطش خواندن درباره‌یشان را داشتند.
۶. شهرهای نامریی اثر ایتالو کالوینو (Invisible Cities by Italo Calvino)
سال انتشار: ۱۹۷۲
در اثر متافیکشن کالوینو، مارکو پولو، مسافر ونیزی سفرهای خود را به امپراتور کوبلای خان، که تشنه‌ی شنیدن درباره‌ی ماهیت (و گستره‌ی) قلمروی وسیعش است، توصیف می‌کند. با این حال، طولی نمی‌کشد که امپراتور به فریب‌کاری پولو پی می‌برد و متوجه می‌شود که همه‌ی مکان‌هایی که توصیف می‌کند یکسان هستند. یا واقعاً اینطور است؟ ذهن امپراتور «خودش راهی سفری می‌شود و پس از تحلیل جزءبه‌جزء شهر، آن را به شکل‌های دیگر بازسازی» می‌کند. همه‌ی شهرها اسمی مشخصاً مونث دارند (هیپاتیا (Hypatia)، کلویی (Chloe)، تئودورا (Theodora))، بنابراین با این‌که رمان کالوینو ۵۰ سال پس از انتشارش همچنان در عین احساسی بودن، رمانی آزمایشی است، تصویرسازی از «قلمرو» به‌عنوان مفهومی مونث – که باید فتح شود، اکتشاف شود و به تصاحب دربیاید – بسیار آشنا به نظر می‌رسد.
۷. یوسف و برادرانش اثر توماس مان (Joseph and His Brothers by Thomas Mann)
سال انتشار: ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۳
وقتی مان نوشتن اولین رمان از چهارگانه‌ی یوسف – قصه‌های مربوط به یعقوب – را به پایان رساند ، هنوز پا به خاورمیانه نگذاشته بود. همان‌طور که او در موخره‌ی رمان در سال ۱۹۴۸ نوشت، بازدیدش از خاورمیانه در سال ۱۹۳۰ «صرفاً تاییدیه‌ای مشاهداتی از مطالعات مربوطه بود که از فاصله‌ی دور خود را در آن‌ها غرق کرده بودم.» طبق تجربه‌ی شخصی من، رمان‌سازی‌های قصه‌های کتاب مقدس به‌ندرت خوب از آب درمی‌آیند، ولی رمان‌های مان اغلب تفسیری قدرتمند و پرتنش از اساطیری آشنا هستند. برداشت آزاد او از منبع اقتباس، در کنار حاشیه‌گویی‌های او درباره‌ی ماهیت زمان و خاطره و روابط انسان، باعث شده‌اند که خواندن این چهارگانه ارزش وقت شما را داشته باشد.
۸. کتاب دلواپسی اثر فرناندو پسوا (The Book of Disquiet by Fernando Pessoa)
سال انتشار: ۱۹۸۲
در «کتاب دلواپسی»، شاهکار کامل‌نشده‌ی فرناندو پسوا، شخصیتی به نام برناردو سوارز (Bernardo Soares) وجود دارد که کارش وارد کردن اسامی مسافران در دفتر ثبت‌نام شرکت مسافربری واسکز و شرکا (Vasques & Co) است. سوارز تجربه‌ای عجیب را پشت‌سر می‌گذارد: او صرفاً با وارد کردن «نام مکان‌های ناآشنا» در دفترش، «درهای هندوستان و سمرقند» را به روی خود باز می‌بیند. این هندوستان تصورشده‌ای که در دفتر کارش به آن برخورد می‌کند، واقعیتی خاص را شکل می‌دهد: واقعیتی گزاف، قابل‌مصرف و غرق در کلیشه‌های شرقی. خانه ماندن خطرهای خاص خود را دارد. ولی پسوا به‌خاطر آشنایی‌زدایی مثال‌زدنی‌اش از عناصر آشنا و درون‌نگری سرگیجه‌آور او به‌هنگام توصیف سفرهای نیابتی ارزش خوانده شدن دارد.
۹. اینلند اثر جرالد مورنین (Inland by Gerald Murnane)
سال انتشار: ۱۹۸۸
جرالد مورنین، نویسنده‌ی استرالیایی، مثل پسوا عمر خود را صرف تعمق درباره‌ی چیزهای آشنا کرده است. اینلند با عمل ترجمه آغاز می‌شود: راوی یک زمین‌دار مجارستانی افسرده است که روی دشت بزرگ مجارستان (Great Hungarian Plain) (دشتی که ۵۶ درصد خاک مجارستان را تشکیل می‌دهد) زندگی می‌کند و خطاب به زنی جوان که در مرغزارهای غرب میانه‌ی آمریکا زندگی می‌کند، می‌نویسد. (مورنین شاعری بزرگ در وصف زمین‌های صاف است). مورنین خودش اعتراف کرده است که هیچ‌گاه از استرالیا – و در واقع ایالت ویکتوریا – خارج نشده است و در نظر من اختصاص دادن یک رمان به دو منظره‌ای واقعی که مورنین هیچ‌گاه از نزدیک ندیده است، هیجان‌انگیز است. طولی نمی‌کشد که یکی از منظره‌ها در واقعیتی دیگر بازسازی می‌شود و خواننده آنچه را که آشناست، در آنچه غریب و خارجی به نظر می‌رسد، ادغام‌شده می‌بیند.
۱۰. قتل‌های ایالت اوهایو اثر ادرین کندی (Ohio State Murders by Adrienne Kennedy)
سال انتشار: ۱۹۹۱
این نمایشنامه که اخیراً در برادوی به اجرا درآمده است، به‌شکل یک سخنرانی نوشته شده که نویسنده‌ای سرشناس به نام سوزان الکساندر (Suzanne Alexander) درباره‌ی خاستگاه تصویرسازی‌های خشونت‌بار در آثارش آن را ارائه می‌کند. در سخنرانی‌اش، او به دانشگاه ایالت اوهایو در سال ۱۹۴۹ برمی‌گردد، دوره‌ی زمانی‌ای که تصور می‌شد دانشجویان سیاه‌پوست توانایی ذهنی برای کسب مدرک ادبیات انگیسی را ندارند. در این دانشگاه، استادی جوان به او « تس دوربرویل» (Tess of the d’Urbervilles)، رمان توماس هاردی را آموزش می‌دهد. سوزان که به‌خاطر قوانین نژادپرستانه‌ای که بر شهر دانشگاهی‌اش حاکم است احساس محدودیت می‌کند، در وسکس (Wessex) توصیف‌شده در رمان هاردی مرهمی برای آزادی سلب‌شده از خودش را پیدا می‌کند. وقتی او به‌خاطر باردار بودن از دانشگاه اخراج می‌شود، از جمله مدارکی که علیه او استفاده می‌شود نقشه‌هایی است که در آن‌ها «ماندنم در دانشگاه را به زندگی تس در دشت بلک‌مور تشبیه کردم». سوزان هم مثل تس یک غریبه است که سابقه‌ی جنسی او، علیه او استفاده می‌شود. او هم مثل تس بچه‌ای را از دست می‌دهد. دقیقاً مثل رمان هاردی، رابطه‌ی جنسی‌ای که به بارداری او منجر شد، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و خشونت مربوط به آن تا مکاشفات نهایی نمایشنامه مبهم باقی می‌ماند.
منبع: Guardian
