کتاب «سفر نویسنده»؛ اثری که جریان فیلمنامه‌نویسی هالیوود را متحول کرد
کتاب «سفر نویسنده» (The Writers Journey: Mythic Structure for Writers) یک کتاب آموزش فیلمنامه‌نویسی شناخته شده و محبوب است که توسط کریستوفر وگلر به رشته‌ی تحریر در آمده است. این اثر بر این نظریه تمرکز دارد که بیشتر داستانها را میتوان در قالب مجموعه‌ای از ساختارهای روایی و کهن الگوهای شخصیتی خلاصه کرد که از طریق تمثیل‌های اسطوره‌ای توصیف می‌شوند.
این کتاب پس از انتشار با استقبال بسیار خوبی روبرو شد و اغلب در فهرست‌های آثار توصیه شده برای مطالعه‌ی فیلمنامه‌نویسان قرار می‌گیرد. کتاب «سفر نویسنده» در واقع راهنمای الگوهای اسطوره‌شناسی است که در تمامی آثار روایی نهفته است و تکرار میشود. نویسنده در این کتاب بر اساس نظریات جوزف کمبل، مجموعه‌ای از پارادایم‌های کاربردی در حوزه‌ی داستانسرایی که الهام‌گرفته از کهن‌الگوهای اساطیری هستند را به همراه دستورالعمل‌های گام به گامی برای طرح و توسعه شخصیت‌ها به خواننده ارائه میکند.
در حقیقت کتاب «سفر نویسنده»، چرخه‌ای دوازده مرحله‌ای و الهام گرفته از کهن‌الگوهای اساطیری را شرح میدهد که الگوی داستان‌گویی سینمایی هالیوود را به شدت تغیرر داده و آن را تقویت کرده است. در همین راستا یکی از مدیران ارشد استودیو هالیوود، مطالعه‌ی این کتاب را برای کارکنان ارشد اجرایی خود اجباری کرده است. باید گفت بدون شک این کتاب در ۲۵ سال گذشته چهره فیلمنامه‌نویسی را در سراسر جهان تغییر داده است و این روند همچنان ادامه دارد.
در واقع پس از مطالعه این کتاب، دو اتفاق برایتان رخ میدهد. یکی اینکه شما دیگر نمی‌توانید فیلم یا کتابی را به همان شیوه سابق مطالعه کنید، زیرا اکنون در جریان روایت اثر به دنبال مراحلی هستید که در نظریه‌ی کمپبل و ووگلر آمده است. دوم، متوجه می‌شوید که به عنوان یک نویسنده، هر کتاب یا فیلم‌نامه‌ای که فرایند نگارش آن را شروع می‌کنید به خودی خود یک سفر است و لحظات متناظری با کهن‌الگوهای اساطیری در طول فرایند نگارش اثر مذکور وجود دارد.
نظریه‌ی «سفر نویسنده» چیست؟
یک تئوری و روش بسیار رایج در داستان سرایی به نام «سفر قهرمان» وجود دارد. این روش توسط اسطوره‌شناس برجسته و شناخته‌شده جوزف کمپبل ابداع شده است. او چندین دهه را صرف تحقیق درباره‌ی چگونگی داستان‌گویی فرهنگ‌های مختلف کرد و یک الگوی مشترک قابل تعمیم برای همه آنها پیدا کرد که خلاصه‌اش این است؛ هر داستانی یک قهرمان دارد و آن قهرمان به سفری می‌رود. کریستوفر ووگلر این نظریه را در راستای داستانسرایی عملی گسترش داد و آن را به کتابی عالی تبدیل کرد که در قفسه کتاب‌های هر نویسنده یا فیلمنامه‌نویسی در جهان یافت میشود.
در واقع سفر قهرمان مفهومی است که اولین بار توسط جوزف کمبل در کتاب «قهرمان هزار چهره» در دهه ۱۹۴۰ مطرح شد. ایده اصلی مطرح شده در این نظریه این است که اکثر داستانها (اگر نگوییم همه) دارای یک الگوی مشترک قابل تشخیص هستند (و این الگو از روان‌پریشی‌های ریشه‌دار انسانی ناشی میشود که به شدت بر تفسیر یونگ از آن تکیه دارد). از اسطورههای باستانی گرفته تا فیلمهای مدرن، داستانهای بزرگ (داستان‌هایی که با مردم طنین‌انداز می‌شوند) دارای تعدادی مؤلفه، ساختار و مراحل مشترک هستند. در سفر قهرمان کمپبل، هفده مرحله وجود دارد که البته همه‌ی آنها در هر داستانی وجود ندارد. نظریات کمپبل از زمان ارائه آنها بارها مورد اصلاح و البته گسترش قرار گرفت و در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ بین اهالی ادبیات و داستان‌نویسان بسیار محبوب شد.
در میان این طرفداران (مانند باب دیلن و جروج لوکاس) فردی به نام کریستوفر ووگلر نیز وجود داشت. در واقع زمانی که کریستوفر ووگلر یادداشتی کوتاه به نام «راهنمای عملی برای سفر قهرمان» برای کارگران‌های دیزنی منتشر کرد، به عنوان تهیه کننده و فیلمنامه‌نویس در هالیوود مشغول به کار بود. این یادداشت که بر اساس نظریات کمپبل و سفر قهرمان بود، زندگی ووگلر، رویکرد او به نویسندگی و احتمالاً حتی صنعت سینما را تغییر داد، به طوری که او آن را به طور قابل توجهی در اولین نسخه از کتابش به نام «سفر نویسنده» گسترش داد. او که یکی از حامیان کمپبل بود به سرعت پس از انتشار کتابش به یک سخنران و یک مشاور عالی فیلمنامه‌نویسی تبدیل شد و باعث بروز تغییراتی شگرفت در جریان فیلمنامه‌نویسی هالیوود و ادبیات آمریکا شد.
ووگلر همچنین با دیدگاه کمپبل موافق است که سفر قهرمان از روان انسان نشات می‌گیرد. او در واقع یک قدم فراتر می‌رود و ادعا میکند که از سفر قهرمان میتوان برای هدایت زندگی واقعی و احساسات و انگیزه‌های واقعی ما استفاده کرد. کتاب او عمدتاً آغازگر صحنه‌ها و کهن الگوهای سفر قهرمان است، با نمونه‌های فراوان. ووگلر در پایان به موضوعاتی چون نقش خواننده در تفسیر داستان، قطبیت به عنوان مضمون، کاتارسیس به عنوان یک مفهوم و یک ضرورت و اعتماد به سفر نوشتن میپردازد.
ووگلر در این کتاب به شما پیشنهاد نمی‌کند که به سادگی عناصر روایی داستان را به یک ساختار از پیش تعیین شده متصل کنید و مسیر روایت را طبق نظر او شکل دهید (در واقع برعکس است). او می‌خواهد شما را به‌عنوان یک نویسنده آگاه کند که داستان چیست و چگونه ساختار، طرح داستان و شخصیت‌ها بخشی از این فرآیند تکان‌دهنده و متحول کننده زندگی هستند. مخصوصاً برای نویسندگانی که در بحران هستند (که برای همه ما حداقل چند بار اتفاق افتاده است، درست است؟)، این کتاب میتواند در رهایی از این بحران‌ها مفید باشد.
درباره‌ی نویسنده
کریستوفر ووگلر قبل از تحصیل در زمینه فیلمسازی در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی، به عنوان افسر نیروی هوایی، برای ارتش فیلمهای مستند می‌ساخت. او بعد از ورود به دانشگاه با ایده‌های اسطوره‌شناس معروف جوزف کمبل آشنا شد و مشاهده کرد که چگونه این نظریات بر طراحی داستان قسمت اول فیلم «جنگ ستارگان» تأثیر گذاشته است.
او پس از فارغ‌التحصیلی به‌عنوان مشاور طرح داستان در استودیوهای فیلمسازی فاکس قرن بیستم، والت دیزنی پیکچرز و انیمیشن و پارامونت پیکچرز کار کرد و یادداشتی تأثیرگذار درباره‌ی مفهوم «سفر قهرمان» کمپبل نوشت که منجر به مشارکت او در طراحی روایت فیلمهای «علاءالدین»، «شیر شاه» و «هرکول» در استودیو دیزنی شد.
پس از انتشار کتاب «سفر نویسنده»، او نقشی گسترده در توسعه ساخت روایی فیلم‌نامه‌ی بسیاری از تولیدات سینمایی داشت، از جمله بازسازی دیزنی از آثار «۱۰۱ سگ خالدار»، «باشگاه مشت‌زنی»، «شجاعت زیر آتش»، «آتشفشان»، «خط قرمز باریک» و بسیاری از آثار دیگر. ووگلر هم اکنون در لس آنجلس، کالیفرنیا زندگی میکند.
در مورد تاریخچه‌ی این کتاب هم باید گفت که این اثر در ابتدا از یک یادداشت هفت صفحه‌ای که برای استودیوهای هالیوودی تهیه شده بود نشات گرفته و تبدیل به یک کتاب کامل شده است. نام این جزوه‌ی کوچک هم «راهنمای عملی کتاب قهرمان هزار چهره» بود که خود ووگلر آن را به رشته‌ی تحریر در آورده بود.
نسخه اولیه کتاب «سفر نویسنده: ساختار اسطوره برای داستان نویسان و فیلمنامه نویسان»، در سال ۱۹۹۲ منتشر شد. ووگلر این کتاب را برای انتشار دوم در سال ۱۹۹۸ اصلاح کرد و عنوان آن را به «سفر نویسنده: ساختار اسطوره برای نویسندگان» تغییر داد. ویرایش سوم، که در سال ۲۰۰۷ منتشر شد، شامل مقدمه‌ای جدید، آثار تصویرسازی جدید و تحلیل انیمیشن‌های محبوب اخیر بود. در جولای ۲۰۲۰، نیز نسخه ۲۵ سالگی انتشار این کتاب نیز منتشر شد که بخش‌ها و موضوعات جدیدی را شامل میشود.
طرح کلی «سفر نویسنده»؛ مراحل دوازده‌گانه
۱- دنیای عادی: قهرمان خطر را به جان می‌خرد و از دنیای زندگی روزمره وارد منطقه‌ی شگفتی‌های فراطبیعی میشود.
۲- دعوت به ماجراجویی: قهرمان در برابر مشکل، چالش یا ماجرایی قرار می‌گیرد که باید با آن مقابله کند. وقتی قهرمان با دعوت به ماجرا روبرو شد، دیگر نمی‌تواند مثل همیشه در آسایش دنیای عادی باقی بماند.
۳- رد دعوت: این مورد درباره‌ی ترس است. در این نقطه غالباً قهرمان در آستانه‌ی ماجرا درنگ میکند، دعوت را رد میکند یا بی‌میلی خود را اعلام می‌نماید. در این مرحله نیاز به تشویق یک استاد است تا وی را از نقطه‌ی عطف ترس عبور دهد.
۴- ملاقات با استاد: گاهی برای آمادگی نیاز به رد دعوت است. که این آمادگی ممکن است به کمک شخصیت دانا و حامی، یعنی استاد، کسب شود که خدمت متعدد او به قهرمان شامل حمایت، هدایت و تربیت قهرمان است، پراب در مطالعه‌ی خود درباره‌ی قصه‌های عامیانه روسی، این تیپ شخصیتی را اهدا کننده، یا فراهم کننده می‌نامد، زیرا کارکرد دقیق او این است که قهرمان را به چیزی که برای سفر نیاز دارد مجهز میکند.
۵- عبور از نخستین آستانه: قهرمان سرانجام متعهد به ماجراجویی میشود و با عبور از نخستین آستانه برای نخستین بار به طور کامل وارد دنیای ویژه‌ی داستان میگردد، او می‌پذیرد که با پیامدهای پرداختن به مسأله یا چالش مطرح شده در دعوت به ماجرا، روبه رو شود. لحظه‌ای آغاز داستان و شروع واقعی ماجرا همین جاست.
فیلم‌ها معمولاً سه پرده‌ای‌اند که مراحل آنها به ترتیب. ا- تعمیم قهرمان به کنش ۲- خود کنش ۳- پیامدهای کنش. عبور از نخستین آستانه معرف نقطه‌ی عطف بین پرده‌ی اول و دوم است.
۶- آزمون‌ها، متحدان و دشمنان: پس از عبور از نخستین آستانه، قهرمان طبیعتاً با چالشها و آزمون‌های جدید مواجه میشود، دوستان و دشمنانی می‌یابد، و شروع به فراگرفتن قوانین دنیای جدید میکند.
۷- راهیابی به ژرف‌ترین غار: قهرمان سر انجام به آستانه‌ی مکانی خطرناک می‌رسد، گاهی در اعماق زمین، جایی که مقصود وجود در آن پنهان شده است. این مکان غالباً در مرکز فرماندهی بزرگ‌ترین دشمن قهرمان، خطرناک‌ترین نقطه در دنیای ویژه، یا ژرف‌ترین غار است.
۸- آزمایش: در اینجا بخت و اقبال قهرمان، در برخورد مستقیم با بزرگ‌ترین ترس او به آخر می‌رسد. با احتمال مرگ روبه رو میشود و در بند با نیروی مخاصم در معرض خطر قرار می‌گیرد. آزمایش برای بیننده لحظه‌ی تاریک است، زیرا ما در حالت تنش و تعلیق قرار می‌گیریم، و نمی‌دانیم قهرمان زنده خواهد ماند یا نه. قهرمان مثل یونس پیامبر، در شکم نهنگ است.
۹- پاداش (ربودن شمشیر): قهرمان و بیننده پس از نجات از مرگ، غلبه بر اژدها، یا کشتن مینو تور دلیلی برای جشن گرفتن دارند. اکنون قهرمان گنجی را که جست و جو می‌کرده، یعنی پاداش خود را، به چنگ می‌آورد. این پاداش ممکن است سلاحی ویژه مثل شمشیری جادویی، یا نمادی مثل جام مقدس یا اکسیری باشد که میتواند افراد زخمی را مداوا کند و گاهی میتواند دانش و تجربه‌ای باشد که به درک بهتر و آشتی با نیروهای متخاصم می‌انجامد.
۱۰- مسیر بازگشت: این قسمت در حال ورود به پرده سوم است و حاکی از تعمیم برای بازگشت قهرمان به دنیای عادی است. قهرمان می‌فهمد دنیای ویژه را سرانجام باید پشت سرگذاشت و هنوز خطرها، و سوسه‌ها و آزمون‌های دیگر ی در پیش است.
۱۱- تجدید حیات: این مرحله غالباً دومین لحظه‌ی مرگ و زندگی است، تقریباً تکرار مرگ و تولد دوباره در مرحله‌ی آزمایش، مرگ و تاریکی، پیش از شکست نهایی، دست به آخرین تلاش بی‌نتیجه خود می‌زنند. این نوعی امتحان نهایی برای قهرمان است که باید بار دیگر آزموده شود تا معلوم گردد که حقیقتا درس‌های مرحله‌ی آزمایش را فراگرفته است.
قهرمان در این لحظات مرگ و زندگی، متحول و دگرگون میشود، از آن پس وی قادر است چونان موجودی جدید با نگرش جدید به زندگی عادی باز گردد.
۱۲- بازگشت با اکسیر: قهرمان به دنیای عادی باز میگردد، اما سفر بی‌معنی است مگر این که با خود اکسیر، گنج یا درسی از دنیای ویژه آورده باشد.
ووگلر درباره‌ی این الگو می‌گوید: سفر نویسنده چارچوبی کلی و شماتیک است که باید با جزییات و غافلگیری‌های هر داستان پر شود. ساختار نباید توجه را به خود جلب کند، و به علاوه، نباید این الگو مو به مو تکرار گردد. ترتیبی که در اینجا برای مراحل سفر ذکر شد، فقط یکی از چندین شکل ممکن است. مراحل را میتوان حذف، اضافه، یا کاملاً جا به جا کرد. بی‌آنکه به هیچ وجه از قدرتشان کاسته شود.
کهن‌الگوها
ووگلر همچنین تعدادی از کهن‌الگوهای شخصیتی را که در طول سفر نویسنده با آنها ملاقات می‌کنیم، شناسایی کرده است. کهن الگوها، الگوهای تکرار شونده‌ای از رفتار انسان هستند که با انواع استاندارد شخصیت‌ها در فیلم‌ها و داستانها نمادین می‌شوند.
- قهرمان: شخصیت‌های محوری در داستانها. هرکس قهرمان اسطوره‌ی خودش است.
- سایه: شروران و دشمنان، شاید دشمن درون. نیروی تاریکی، امکانات سرکوب شده‌ی قهرمان، پتانسیل او برای شر. همچنین میتواند انواع دیگری از سرکوب باشد، مانند غم و اندوه سرکوب شده، خشم، ناامیدی یا خلاقیت که اگر خروجی نداشته باشد خطرناک است.
- مربی: راهنمای قهرمان یا اصول راهنما. مثل یودا و مرلین.
- منادی: کسی که فراخوان را به ماجراجو ابلاغ میکند. میتواند یک شخص یا یک رویداد باشد.
- نگهبان آستانه: نیروهایی که در نقاط عطف مهم سد راه هستند، از جمله دشمنان حسود، دروازه‌بانان حرفه ای، یا ترس‌ها و تردیدهای شما.
- تغییر شکل‌دهنده: در داستان ها، موجوداتی مانند خون آشام‌ها یا گرگینه‌ها که تغییر شکل می‌دهند. در زندگی، شکل دهنده نشان دهنده‌ی تغییر است.
- حقه‌باز: دلقک‌ها و شیاطین، باگز بانی و دافی داک، ریچارد پرایور و ادی مورفی. ضمیر ناخودآگاه شیطانی خودمان، ما را ترغیب به تغییر میکند.
- هم پیمان: شخصیت‌هایی که به قهرمان در فرایند تغییر کمک میکنند. طرفداران، دوستانی که قهرمان را در فرایند تغییر راهنمایی میکنند.
