عجیب‌ترین چشمها در قلمروی حیوانات دنیا را چگونه می‌بینند؟
چشم یکی از پیچیده‌ترین ساختارهای طبیعت و حاصل میلیون‌ها سال تکامل است. عضوی که می‌تواند در لحظه میلیون‌ها برداشت متفاوت را دریافت کرده و صدها میلیون رنگ را از هم تشخیص دهد. چشم انسان با وضوح ۵۶۷ مگاپیکسلی قدرت تشخیص شعله‌ی کبریت از فاصله ۸۰ کیلومتری در شب را دارد؛ با این وجود ما از نظر قدرت بینایی حتی جزو ۱۰ جاندار برتر زمین هم نیستیم.
وقتی برای یک عمر جهان را با یک دید خاص ببینید، خیلی زود فراموش می‌کنید که انواع بسیار متفاوت دیگری از دید هم وجود دارد. در واقع موجودات مختلف به گونه‌ای تکامل پیدا کرده‌اند که بهترین دید را متناسب با شرایط محل زندگی داشته باشد.
- از لمس خورشید تا ملاقات مریخ؛ مهم‌ترین رویدادهای فضایی ۲۰۲۱
- پارکر چگونه از لمس خورشید جان سالم به در برد؟
حتما در طبیعت اشکال مختلفی از چشمها را دیده‌اید. مثلا گیاهخواران برخلاف ما مردمک خطی دارند که دیدی پانوراما به آن‌ها می‌بخشد تا حین چریدن اطراف را هم بپایند. یا شکارچیان شبگرد که با مردمک عمودی بهترین دید را در شب دارند.
هرچند این‌ها هم به نوبه‌ی خود جالب هستند اما مادر طبیعت چشم‌هایی به مراتب پیچیده‌تر تربیت کرده که هوش از سرتان می‌پراند. چشم‌هایی که می‌توانند سرطان را قبل از ظهور علائم تشخیص دهند، چشم‌هایی چند وجهی که هم‌زمان بالا و پایین آب را می‌بینند یا چیزهای دیگری که حتی درک توانایی‌‌های آن‌ها از درک ما خارج است. در ادامه به معرفی تعدادی از عجیب‌ترین چشمها می‌پردازیم که انگار از دل داستان‌های ژول ورن و آسیموف سر برآورده‌اند.
سپیداج
سپیداج یکی از عجیب موجودات آبزی است که جدای از داشتن ۱۰ پا چشم‌های W شکل عجیبی دارد. زیست شناسان پی برده‌اند که این ساختار چشم در متوان‌سازی میدان نوری زیر آب به جانور کمک می‌کند اما این فقط شروع ماجرا است.
سپیداج تنها یک گیرنده‌ی نوری دارد (انسان چهار گیرنده شامل ۳ نوع مخروطی و یک نوع استوانه‌ای دارد) و در نتیجه باید دید تک رنگ داشته باشد اما مردمک‌های عریض آن‌ها به گونه‌ای تکامل یافته که مثل منشور نور را تجزیه کرده و به شکلی دیگر رنگ‌ها را درک می‌کند. در نتیجه سیپداج‌ها احتمالا قادر به دیدن رنگ‌هایی هستند که ما چیزی درباره آن‌ها نمی‌دانیم.
چشم این جانوران برخلاف دیگر سَرپایان (Cephalopods) می‌تواند به اطراف بچرخد که دیدی سه بعدی به آن‌ها می‌بخشد. دانشمندان دریافته‌اند که این مزیت به آن‌ها بینایی استریوسکوپ برای برجسته بینی داده که به مهارت بیشتر در شکار کمک می‌کند.
پرندگان
چشمان کوچک و مهره مانند پرندگان دنیایی از عجایب است و به آن‌ها امکان دیدن چیزهایی می‌دهد که برای ما ممکن نیست.
همان‌طور که گفتیم ما با ۴ گیرنده نوری دید ۳ رنگی داریم. پرندگان ۶ گیرنده دارند که شامل ۴ گیرنده برای دید رنگی، یک گیرنده مخروطی برای دید در نور کم و یک گیرنده‌ی عجیب برای درک حرکت غیر رنگی است.
علاوه بر این پروتئینی در چشم پرندگان به آن‌ها امکان دیدن میدان مغناطیسی را می‌دهد. اینکه چطور پرنده‌ها با این دقت مهاجرت‌های طولانی می‌کنند برای همه عجیب بود اما محققان به‌تازگی این ویژگی را به کلاس خاصی از پروتئین‌ها به نام کریپتوکروم نسبت داده‌اند که نسبت به نور آبی حساسیت دارد.
ماهی چهار چشم
موجود عجیبی که ماهی چهار چشم (Anableps anableps) نامیده می‌شود، در واقع ۲ چشم دارد اما تکامل آن‌ها حیرت‌انگیز است. این ماهی نزدیک سطح آب زندگی می‌کند و غذای محبوبش حشراتی هستند که نزدیک سطح آب زندگی می‌کنند.
مردمک هر یک از چشمان این ماهی که بالای سرش قرار دارند، به ۲ قسمت تقسیم شده‌اند که یکی زیر آب و دیگری بالای آب را رصد می‌کند. بدین ترتیب ماهی در عین انتظار کشیدن برای شکار حشرات، مراقب مهاجمانی است که از زیر به آن حمله می‌کنند.
چون ضریب شکست نور در هوا و آب متفاوت است، ضخامت عدسی و اپیتلیوم قرنیه هر بخش هم متفاوت است تا دید یکسانی را به ماهی بدهد. دیگر نکته جالب متفاوت بودن پروتئین‌های موجود در سلول‌های گیرنده نور در هر بخش است که باعث شده بخش بالایی به نور سبز و پایینی به نور زرد حساس باشد؛ در نتیجه این تفاوت قدرت دید ماهی در آب‌های تیره تقویت می‌شود.
میگوی مانتیس
عجیب‌ترین چشمی که در قلمروی حیوانات می‌شناسیم متعلق به سخت پوستانی است که در صخره‌های اعماق دریا پنهان شده‌اند.
این جانداران که میگوی مانتیس یا آخوندکی نام دارند، ۴ برابر ما یعنی ۱۶ نوری گیرنده نوری دارند که دیدی خارق‌العاده را به آن‌ها بخشیده و عملا قادر به دیدن همه چیز هستند؛ پس فکر قایم موشک با میگوی آخوندکی را از سر به در کنید.
آن‌ها تنها موجوداتی هستند که توانایی مشاهده نور قطبی دایره‌ای را دارند، از توان دیدن ۵ طیف فرکانسی فرابنفش برخوردارند و حتی پیش از ظهور علائم سرطان می‌توانند آنرا تشخیص دهند. چشمان این جانور که روی پایه‌های قرار گرفته به طور مستقل از هم قادر به چرخش است و تنها با یک چشم می‌تواند عمق را از هم تشخیص دهد؛ مزیتی که اغلب جانداران از جمله ما از آن بی‌بهره‌ایم.
کیتون‌ها
چشمها از چه چیزی ساخته شده‌اند؟ بافت که خود آن هم از سلول‌ها تشکیل شده. البته اگر درباره یک جانور نرم‌تن دریایی به نام کیتون صحبت کنیم داستان فرق می‌کند. این جاندار نسبتا کوچک که روی صخره‌ها می‌خزد و هر چیزی که گیرش بیاید می‌خورد، با زرهی محکم از خود محافظت می‌کند.
چشمان این جانور که درون زره جا گرفته به جای بافت زنده از ماده معدنی به نام آراگونیت ساخته شده که نوعی کربنات کلسیم است. چشم‌های ساده کیتون توسط قرنیه و نوعی شبکیه پوشیده شده و می‌تواند تصاویر را ایجاد کند اما آنچه بیشتر مایه‌ی بهت دانشمندان است، چگونگی پردازش این تصاویر توسط مغز نه چندان پیشرفته این جاندار است.
مطالعه‌ی ساختار چشم کیتون‌ها برای درک بهتر مسیر تکامل اهمیت زیادی دارد چون شبیه به برخی جانداران نخستین مثل تریلوبیت‌ها است که آن‌ها هم چشمانی از جنس ماده‌ی معدنی با عدسی کلیست داشتند. تریلوبیت‌ها که مدت‌‌هاست منقرض شده‌اند، نخستین چشم‌های کاملا پیشرفته را داشتند از اینرو درک سازوکار آن‌ها اطلاعات بسیاری را درباره‌ی تکامل چشمها و بینایی جانداران به ارمغان خواهد آورد.
منبع: ScienceAlert
