چرا بعضی از جانداران بر روی بدن خود طرح چشم دارند؟

الهام سروری

۱۰ آبان ۱۴۰۱ | ۰۷:۴۴ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۵ دقیقه

مدت‌ها بود که بازدیدکنندگان موزه لوور گزارش می‌دادند که مشهورترین زن دنیا یعنی مونالیزا در نقاشی لئوناردو داوینچی چشمانی دارد که به نظر می‌رسد یکی را در اتاق دنبال می‌کند. بعد از این گزارش‌ها بود که یک مطالعه کوچک در سال ۲۰۱۹ نشان داد که این مساله عینیت دارد و به اثر مونالیزا «Mona Lisa effect» شناخته شد! درواقع همانطور که در آن گزارش بیان می‌شود، مونالیزا به سمت راست مخاطبانش نگاه می‌کند. در همین راستا جالب است بدانید که به نظر می‌رسد این اثر تنها به این تابلوی معروف ختم نمی‌شود و اثر مونالیزا نقش مهمی هم در قلمرو حیوانات (به ویژه در دفع شکارچیان بالقوه) بازی می‌کند.

اثر مونالیزا در طبیعت

از دهه ۱۹۶۰ بسیاری از روانشناسان ادراکی «perceptual psychologists» اذعان داشتند که ما در درک حس تحت تماشا بودن، بسیار خوب عمل می‌کنیم. طبیعتا چنین ادراکی شامل احساس وهم‌آورِ تماشا شدن توسط سوژه‌های نقاشی یا عکس‌ها هم هست. درواقع چنین اتفاقی زمانی رخ می‌دهد که سوژه مستقیماً به بیرون از تصویر، با زاویه بین ۰ تا ۵ درجه نگاه می‌کند. جالب است بدانید که تحقیقات جدید نشان می‌دهد که وجود لکه‌های چشم‌مانند با دایره‌های متحدالمرکز در بدن برخی از جان‌داران می‌تواند از جهات مختلف به شکارچیان بالقوه خیره شود و درست مانند پرتره‌‌ی مونالیزا تماس چشمی برقرار کند! بنابراین مطالعه بر روی اثر مونالیزا احتمالاً می‌تواند توضیح دهد که چرا در طبیعت، لکه‌های چشم به طور مستقل در حیوانات مختلف تکامل یافته‌ است.

اثر مونالیزا زمانی اتفاق می‌افتد که سوژه مستقیماً به بیرون از تصویر، با زاویه بین ۰ تا ۵ درجه نگاه می‌کند!

در همین راستا گونه‌های متعددی از ماهی‌ها، پروانه‌ها، شب پره‌ها، سوسک‌ها و آخوندک‌ها در طبیعت وجود دارند که دارای لکه‌های دایره‌ای بر روی بدن خود هستند که بسیار شبیه به چشم‌ است! از این رو اغلب به آن‌ها لکه‌های چشم‌سان «eyespots» می‌گویند. در حالت کلی اعتقاد بر این است که این لکه‌های چشم‌سان توجه شکارچیان را به قسمت‌های غیرحیاتی بدن جاندار منحرف می‌کند، یا به طور کامل حملات را مرعوب یا دفع می‌کند!

گواه این ادعا را می‌توان در پروژه‌ای به نام چشم «Eye-Cow Project» مشاهده کرد. داستان از این قرار است که گله‌های گاو در منطقه دلتای اوکاوانگو همواره در معرض حملات شیرها و دیگر شکارچیان قرار می‌گرفتند؛ از این رو گله‌داران بوتساوانا، مجبور به کشتن شیرها بودند! با توجه به چنین شرایطی در سال ۲۰۲۰ از گله‌داران خواسته شد که یک جفت چشم بر پشت گاوها بکشند! نتیجه شگفت‌انگیز بود، گاوهایی که در پشتشان چشم کشیده شده بود، به شکل قابل تاملی نسبت به نمونه‌های بدون چشم بیشتر زنده می‌مانند و به این ترتیب یک جایگزین غیر کشنده برای محافظت از گاوها ارائه شد.

زیست شناسانِ بوتسوانا چشم‌هایی را به منظور آزمایش فرض خود، مبنی بر اینکه اثر مونالیزا می‌تواند شکارچیان را از طعمه دور کند، بر پشت گاو کشیدند! نتیجه‌ی این آزمایش نشان داد که گاوهایی با چشمانی در پشت به‌طور قابل‌توجهی احتمال زنده ماندن بیشتری داشتند.

یکی از سوالاتی که حول این موضوع مطرح است این است که آیا وجود لکه‌های چشم‌مانند بر روی بال پروانه‌ها یا دیگر موجودات شکارچیان بالقوه را تنها به این دلیل که این لکه ها شبیه به چشم هستند، فراری می‌دهد یا اینکه این بازدارندگی صرف نظر از اینکه شبیه چشم هستند یا نه، شامل هرگونه الگوهای برجسته یا رنگ‌های روشن (مانند الگوهای قرمز و مشکی کفشدوزک) می‌شود؟

با کشیدن طرح‌هایی به شکل چشم بر پشت گاوها، احتمال زنده ماندن آن ها در زمان حمله‌ی شیرها نسبت به گاوهایی بدون چشم در پشت، بالاتر رفت!

بررسی اثر مونالیزا با کمک جوجه‌ها

برای پاسخ به این سوال محققان تصمیم گرفتند که فرضیه‌های خود را به بوته‌ی آزمایش ببرند و کار را با جوجه‌هایی که به تازگی از تخم بیرون آمده و به دنبال شکار بیدها یا پروانه‌ها می‌روند، آزمایش کنند. محققان فرض را بر این اساس گذاشتند که اگر بحث اول درست باشد، احتمالاً هم پیکربندی نقاطی به شکل چشم و هم جهتی که شکارچی به طعمه خود نزدیک می‌شود، بر بازدارندگی شکارچی از خوردن طعمه اثر دارد.

بنابراین ۱۲۶ جوجه اهلی را از یک جوجه‌کشی تجاری انتخاب کردند و به آن‌ها آموزش داد که چگونه به طعمه خود حمله کنند. سپس محققان پروژه سه نسخه‌ی مختلف از بیدهای مصنوعی را به منظور شکار توسط جوجه‌ها آماده کردند. بر پشت یک دسته از بیدهای مصنوعی چشم‌هایی با نقاشی شد که به سمت چپ نگاه می‌کرد. در دسته‌ی دوم چشم‌هایی با دایره‌هایی در درون آن کشیده شد که به سمت راست نگاه می‌کردند و سومین دسته شامل بیدهایی با دایره‌های کاملاً متحدالمرکز (که اثر مونالیزا را بازسازی می‌‌کرد!) بود که به نظر می‌رسید مستقیم به جلو یا هر سمت دیگری (بسته به زاویه‌ی قرارگیری!) نگاه می‌کند.

همچنین محققان سه راهروی کوچک برای عبور جوجه‌ها ساختند، تا به کمک آن، جوجه‌ها بتوانند بنا بر شرایط آزمایش از مسیری مستقیم یا مسیری رو به چپ یا رو به راست به طعمه‌ها نزدیک شوند. جوجه‌ها به شکل تصادفی به سه دسته تقسیم شدند و هر دسته در یکی از سه راهی‌ها قرار گرفتند. پس از این کار محققان یک طعمه‌ی مصنوعی در انتهای راهروهای مخصوص جوجه‌ها به مرکز دیوار چسباندند. سپس زمان‌بندی کردند که چقدر طول می‌کشد تا هر جوجه به طعمه مصنوعی نزدیک شود و به آن حمله کند.

در این آزمایش مشاهده شد که اگر جوجه‌ها از راهروی چپ به طعمه نزدیک می‌شدند و لکه‌های چشم‌مانند به سمت چپ نگاه می‌کردند، جوجه‌ها با احتیاط بیشتری به آن حمله می‌کردند. همچنین جوجه‌هایی که از سمت راست به لکه‌های چشمی‌ای که به سمت راست نگاه می‌کردند، نزدیک می‌شدند، احتیاط مشابهی از خود نشان می‌دادند.

با این حال، هنگامی که جوجه‌ها از جهت مخالف به طعمه‌ مصنوعی نزدیک می‌شدند، به سرعت به آن حمله می‌کردند و آن را می‌خوردند. از طرفی جوجه‌ها به طعمه‌هایی با چشم‌های دایره‌ای و متحدالمرکز هم از هر جهتی نزدیک می‌شدند اما هیچ‌گونه حرکت سریعی نداشتند و با احتیاط حمله می‌کردند!

جوجه‌ها در حمله به طعمه‌هایی که مستقیم به روبه‌رو نگاه می‌کردند بسیار محتاط بودند! همچنین اگر جوجه از سمت چپ یا راست به طعمه نزدیک می‌شد و طعمه نگاهش خلاف جهت مسیر بود، جوجه سریعا طعمه را می‌گرفت و نوش جان می‌کرد.

بنابراین، این نتیجه‌ها با فرضیه‌ی آزمایش مطابقت داشت که جوجه‌ها لکه‌های روی طعمه را به عنوان چشم درک می‌کنند و اگر لکه‌های چشمی متحدالمرکزی بر تن طعمه وجود داشته باشد، می‌تواند شکارچی را از خوردن آن منصرف کند!