اهمیت تاریخی زاگرس و داستان ثبت گوشه‌ای از آن در یونسکو
دره‌ی باستانی خرم‌آباد در میان جنگل‌های سرسبز زاگرس، داستانی شنیدنی از تاریخ باستان ایران دارد که قرار است سال ۲۰۲۴، به عنوان بیست و نهمین پرونده‌ی ایران در یونسکو ثبت جهانی شود، روایتی که از عصر حجر شروع میشود و به دوره قجر می‌رسد. درباره‌ی اهمیت تاریخی زاگرس بیشتر بدانید.
تاریخ پنهان در سایه سار بلوط‌ها
لرستان به مرکزیت خرم آباد، یکی از استان‌های زاگرنشین است. زاگرس یعنی دار و درخت و رود و چشمه. آب فقط جنگل نمی‌زاید، سرچشمه‌ی تمدن است. لرستان هم از هر دوره‌ی تمدنی پیش از تاریخ، دوره تاریخی و پسا تاریخ نشانه‌های قدرتمندی دارد که صدای آن کمتر از لابه‌لای درختان سبز زاگرس و از روی رودهای خروشان به گوش همگان رسیده است. جهانی شگرف که از غارهای هفتگانه شناخته شده و با انبوهی از غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای پارینه‌سنگی میانی و جدید، مفرغ لرستان، آثار دوره‌ی تمدن عیلامی و نو عیلامی (به طور مثال غار کلماکره)… شروع میشود و به دوره‌های تاریخی چون معبد مهری بابا عباس، قلعه فلک‌الافلاک، پل‌های عظیم ساسانی و… می‌رسد. تاریخی عجیب که باستان‌شناسان قدرتمندی و به‌نامی چون آندره گدار معمار، باستان‌شناس فرانسوی و رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی اوکراینی‌تبار وقتی به بت‌های (اشیای) مفرغی لرستان آن می‌رسند، دست تسلیم را در دانستن رموز کلی آنان بالا می‌برند.
آغاز داستان ثبت گوشه‌ای از زاگرس در یونسکو
داستان پرونده‌ی ثبت جهانی دره‌ی باستانی خرم‌آباد از غارهای پنج‌گانه شروع میشود. از انسان نئاندرتال و هوشمند. از مهد مفرغ جهان بودن. اینجا و در این گزارش، قصه غار کَلدَر شروع میشود. آنجا که کاوش‌های باستان‌شناسان به رد پای انسان هوشمند در ۵۴ هزار و ۴۰۰ سال پیش رسید و مطالعات پیشین دیرینه‌شناسان را برهم زد. تا پیش از آنکه پای کلنگ باستان‌شناسان در این غار به زمین برسد، کلدر کلدر مأمن شبانان رمیده از باد و باران بود یا خلوتگاه چند جوان بازیگوش برای ساعاتی در هفته.
باستان‌شناسان می‌گویند، تحقیقا حتی کسی تصور نمی‌کرد که همین دخمه تاریک سرانجام گمانه‌ی سرآغاز مهم‌ترین حرکت تاریخ بشر در زندگی‌زایی را در خود نهان داشته باشد و پیشتر از آن نقطه انشقاق قاره اروپا از آسیا باشد! تا پیش آنکه کلنگ باستان‌شناسان غار کَلدَر را کند و کاو کند، دیرینه شناسان گمان می‌‌بردند انسان هوشمند بین ۴۹ هزارسال پیش از غار «منوط» در فلسطین و ۴۸ هزارسال پیش از غار «کثار خلیل» لبنان به اروپا مهاجرت کرده اما آزمایش‌های کربن ۱۴ دانشگاه آکسفورد روی بقایای کشف شده در کلدر، چیز دیگری گفت تا ما بپرسیم انسان هوشمند کیست که نام زاگرس را یکبار دیگر هم بر سر زبان باستان‌شناسان انداخته است؟ انسانی که برای نخستین‌بار حیوانات و نباتات را اهلی می‌کند. نخستین دوران کشاورزی را رقم می‌زند. اولین محل‌های نگهداری آذوقه در سفال را می‌سازد. سپس با کشف منابع طبیعی مس به روش چکش‌کاری سرد، صنعت فلزکاری را برای بشریت رقم می‌زند. پس از آن هم موفق به ترکیب مس و قلع میشود تا عصر مفرغ شکل بگیرد. با دستیابی به علم افزایش حرارت کوره‌ها، موفق به ذوب آهن میشود و عصر آهن را شکل می‌دهد و لرستان را مهد باستان مفرغ جهان کند. او در نهایت با دستیابی به علوم و ابزارهای متفاوت، اولین روستاها و شهرها را شکل می‌دهد و بدین ترتیب بشر وارد دوران تاریخی و تمدنی میشود. به شهادت کاوش‌های باستان شناسان، دره خرم‌آباد، محل برخورد انسان‌های «نئاندرتال» (نخستین) و هوشمند (خردورز) هم بوده و انسان از این دره به اروپا مهاجرت می‌کند. مثلا در همین غار کلدر باستان شناسان ردپای هر دو را یافته‌اند.
آن‌ها از این دوره از مسیر زندگی، به مبهم‌ترین مقطع زندگی بشر که بی‌تردید سترگ‌ترین مقطع مهاجرت انسان خردورز در طول تاریخ بوده، یاد می‌کنند.
ششمین گنجینه‌ی تاریخی جهان
البته انسان هوشمند و نئاندرتال تنها دلیل ثبت پرونده دره باستانی خرم‌آباد به همراه قلعه فلک افلاک در تیرماه سال آینده نیست. غار کلدرهم تنها غاری نیست که تاریخ باستانی‌اش قرار است در یونسکو ثبت شود. غارهای لرستان از دوره‌ی پارینه‌سنگی حرف برای گفتن دارند.
باستان‌شناسان در غار قمری، به شواهدی از دوره پارینه‌سنگی دست یافتند که به لحاظ تاریخی همزمان و مصادف با سکونت انسان‌های نئاندرتال است. این هم دلیل دیگری است که باعث شده تا پرونده ثبت جهانی دره باستانی خرم آباد، سهمیه‌ی ایران در سال ۲۰۲۴ برای ثبت جهانی باشد.
نگارگری باستانی
غار هومیان، میر ملاس و دوشه هم قرار است نگارگری باستانی را در یونسکو به رخ بکشند. اصلا می‌گویند نگارگری از همین غارها و از لرستان شروع میشود و بعد به سنگ‌نگاره‌های آیینی پنج هزارساله در سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان رضوی می‌رسد. سنگ‌نگاره‌های لرستان ۱۲ هزار سال قدمت دارند.
غار میرملاس در کوهدشت لرستان نیز ردپایی ۱۲ هزار ساله از انسان‌های نخستین دارد. آنجایی که هنوز خط اختراع نشده و انسان به جای نوشتن، نقاشی می‌کشید و با تصاویر حرف می‌زد. پیش از آنکه کلام شکل بگیرد و سوتفاهم اختراع شود. متخصصانی چون مک بورنی استاد دانشگاه «کمبریج» می‌گویند هنر همین مردم در نهایت به ماندگاری «برنز لرستان» در جهان منجر شد.
راز یک گنجینه پنهان
پرونده ثبت جهانی دره خرم آباد به ۲۷۰۰ سال پیش که می‌رسد وارد غار کلماکره در کوهدشت لرستان میشود. مخفیگاه رازآورد ششمین گنجینه باستانی جهان است. گنجینه‌ای از زیباترین اشیای مفرغی جهان که در دهه‌ی ۶۰ به غارت رفت اما هنوز هم می‌توان اشیای نقره‌گون بازمانده از عصر «ایلام نو» را به جز خزانه‌ی موزه‌ی ایران باستان، در موزه‌ی خرم‌آباد، تبریز و ایلام، و موزه‌های بزرگ لوور پاریس، سن‌پترزبورگ، متروپولیتن، بریتیش میوزیم لندن و میهو ژاپن دید. دردمندانه باید گفت کسی نمی‌داند چه تعداد از این گنجینه دست قاچاقچیان است.
پل‌های تاریخی
زاگرس تولیدکننده چهل درصد منابع آب شیرین است. لرستان هم سرزمین آبشارها و آب‌های خروشان است که به ساخت ۱۰۰ پل در دوره‌های تاریخی، از هخامنشیان تا پهلوی، روی رودخانه‌های آن از جمله رودخانه کشکان منجر شده است. سه پل حاجی روی رودخانه گلال، گپ پل صفوی و پل ساسانی شکسته یا شاپوری روی کشکان، هم در پرونده ثبت جهانی قرار دارند که قرار است روی پیشانی یونسکو ثبت شود.
- ۴ روش که مردم محلی می‌توانند مانع از نابودی زاگرس شوند
- فیلم‌های مهمی که زاگرس و فرهنگ مردمش را تصویر کرده‌اند
پل شکسته بزرگترین پل سنگی ایران است که دستور ساخت آن را شاپور اول ساسانی می‌دهد تا همزمان با قلعه ۱۷۰۰ ساله، فلک افلاک ساخته شود.
بر فلک افلاک
فلک افلاک را ساسانیان در کمتر از ۲ هزار سال پیش می‌سازند. کاوش‌های باستان‌شناسان با هدف ثبت جهانی این معماری ارزش، سابقه سکونت در تپه قلعه فلک‌الافلاک را نیز به ۵۴۰۰ سال پیش برد.
فلک افلاک یکی از مهم‌ترین قلعه‌های تاریخی کشور است که در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه درآمد.
پرونده‌ی ثبت جهانی کارشناسان بین المللی یونسکو را بعد از چرخاندن در عصر حجر، دوره ایلامی، هخامنشی، ساسانی و… از دوره حجر تا قجر می‌برند. دره‌ی خرم‌آباد با ۴۱۴ هکتار عرصه و ۱۷ اثر از جمله غارهای هفتگانه خرم آباد، سه پل تاریخی قلعه و تپه فلک افلاک، باغ تاریخی گلستان، یکی از بزرگترین آثار کشور در پرونده‌ی ثبت جهانی خواهد بود.
