عید نوروز از چه زمانی شروع شد؟ (تاریخچه مختصر نوروز باستانی)
نوروز زیباترین و پرشورترین جشن ایریانیان و فارسی زبانان در سراسر ایران است. رسوم و آئین‌های این جشن باستانی تقریبا در همه جای دنیا به یک شکل اجرا می‌شود. چیدن هفت سین، خرید لباس نو، پخت شیرینی، سبز کردن سبزه، خرید عیدی و خرید سنبل و لاله کارهایی است که همه برای نوروز انجام می‌دهیم. در بعضی نقاط هم مثل کردستان از ۱۰۰ روز مانده به تحویل سال نو در تمام کوچه‌ها و محله‌ها جشن و پایکوبی برپا می‌شود. این اتفاق در کشور تاجیکستان از یکی دو هفته مانده به نوروز شروع می‌شود و گوشه گوشه‌ی شهر بساط شادی نوروز به چشم می‌خورد. اما این نوروز باستانی دوست داشتنی واقعا از کجا آمده و دلیل برگزاری این آئین‌ها چیست؟
اگر این سوالات در ذهن شما هم پیش آمده و دوست دارید واقعیت پشت آئین‌های نوروز باستانی را بدانید، این مطلب از دیجی‌کالا مگ را تا آخر بخوانید. البته قبل از اینکه به سراغ خواندن این مطلب بروید، پیشنهاد می‌کنیم موسیقی زیر را پخش کنید تا با حال و هوای نوروزی درباره‌ی این جشن باستانی زیبا بخوانید.
تاریخچه‌ی نوروز باستانی
کلمه‌ی نوروز از ترکیب دو کلمه تشکیل شده که در کنار هم معنای روز نو و آغاز مجدد را می‌دهند. این عبارت در پارسی میانه به شکل «نوک‌روچ» و «نوگ‌روز» تلفظ می‌شده اما در بین عامه‌ی مردم به دلیل راحتیِ تلفظ، بیشتر «نیروز» گفته می‌شد. عبارت نیروز هم به مرور زمان به نوروز تبدیل شده و تا همین الان که شما در حال خواندن این متن هستید، همچنان به آن نوروز گفته می‌شود.
نوروز باستانی بر اساس علم نجوم
داستان‌ها و مستندات زیادی درباره‌ی انتخاب روز اول فروردین به عنوان نوروز وجود دارد. همچنین دلایل نجومی و اساطیری مختلفی در این بین باعث شده که ساعتی خاص از فاصله‌ی بین روز پایانی اسفند و روز آغازین فروردین به عنوان نوروز شناخته شود. لحظه‌ی تحویل سال دقیقا همان لحظه‌ای است که زمین در وضعیت اعتدال بهاری قرار می‌گیرد. این لحظه در دوران باستان به کمک منجمان دربار مشخص می‌شده و این روزها با کمک نرم‌افزارهای نجومی با دقت بسیار بالا تعیین می‌شود. تعیین نوروز قبل از انتخاب لحظه‌ی ورود به اعتدال بهاری انجام شده و افسانه‌های زیادی درباره‌ی آن وجود دارد.
لحظه تحویل سال ۱۴۰۳
۶:۳۶:۲۶ بامداد
نوروز باستانی قبل از نوروز
در مستندات به دست آمده در حفاری‌های باستان شناسان سنگ‌نوشته‌هایی پیدا شده که منشا نوروز را به بابلیان نسبت می‌دهد. از لوحه‌های به دست آمده مشخص است که نوروز از سال ۲۳۴۰ قبل از میلاد در این منطقه جشن گرفته می‌شده است. این جشن در آن زمان ارتباط نزدیکی با آئین میترائیسم و پیروان دین میترا داشته است. همچنین
جمشید و تعیین نوروز باستانی
فردوسی هم در شاهنامه از نوروز صحبت کرده است. او ۳۳ بار از کلمه‌ی نوروز و چند بار هم از عباراتی مثل «ماه فروردین» و «سر سال نو» برای اشاره به نوروز استفاده کرده است. روایت شاهنامه از انتخاب نوروز به شکل شعر زیر است:
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه فرمان‌روا
جهان انجمن شد برِ تخت او
شگفتی فرو ماند از بخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین
برآسوده از رنج روی زمین
بزرگان به شاهی بیاراستند
می و رود و رامشگران خواستند
چنین جشن فرخ از آن روزگار
به ما ماند از آن خسروان یادگار
قصه از این قرار است که جمشید، پادشاه ایران، بر تختی از طلا نشسته، تاجی درخشان بر سر گذاشته و وارد منطقه‌ی آذربایجان شده است. در لحظه‌ی ورود جمشید به این منطقه نور خورشید به تاج او می‌تابد و سرزمین آریایی از بازتاب نور خورشید روشن می‌شود. مردم از این اتفاق هیجان زده شدند و این شادی را با شادی و رقص و هلهله بروز دادند. به همین دلیل جمشید این روز را که اتفاقا با روز رستاخیز طبیعت یکی بود نوروز نامید.
یک روایت دیگر با کمی تفاوت درباره‌ی ارتباط جمشید و نوروز وجود دارد. در این روایت جمشید سوار بر تخت زرین خود است و غول‌های پرنده تخت را در آسمان به حرکت در می‌آورند. وقتی جمشید به منطقه‌ی طبرستان (استان‌های مازندارن و گلستان امروزی) رسید مردم از دیدن پادشاه و تخت زرینش شروع به شادی و هلهله کردند. جمشید این شادمانی را به فال نیک گرفت و به همین دلیل اسم نوروز را برای این روز انتخاب کرد. به همین دلیل هر سال مردم لحظه‌ی ورود جمشید به سرزمین ایران را جشن می‌گیرند.
نوروز باستانی در افسانه‌های کُردی
اما کُردها ماجرای نوروز را متفاوت از قصه‌ی جمشید می‌دانند و معتقدند نوروز همان روزی بود که بالاخره کاوه توانست ضحاک ماردوش را شکست دهد و مردم این منطقه را از ظلم و ستم آزاد کند. درست مثل افسانه‌ی جمشید، این روز در افسانه‌هی کردی دقیقا با روز رستاخیز طبیعت هم‌زمان بوده است. جالب است بدانید که نوروز با روز تولد زرتشت هم یکی دانسته شده است.
نوروز باستانی از نگاه مهرداد بهار
مهرداد بهار (نویسنده و پژوهشگر اسطوره و تاریخ) درباره‌ی جشن سال نو ایرانی نوشته است: «از سه هزار سال پیش از میلاد، در آسیای غربی دو عید، رواج داشته‌است، عید آفرینش در اوایل پاییز و عید رستاخیزی که در آغاز بهار، برگزار می‌شده‌است. بعدها دو عید پاییزی و بهاری به یک عید تبدیل گردیده و سر بهار جشن گرفته شد.» بر همین اساس او معتقد است که احتمالاً نوروز، عیدِ رایج در میان بومیان نجد ایران پیش از مهاجرت آریایی‌ها بوده‌است.
آئین‌های نوروز باستانی
نوروز هم مثل هر جشن آئینی ایرانی مراسم خاصی دارد. البته مراسم مربوط به نوروز از چند هفته قبل تا چند هفته بعد از تحویل سال ادامه دارد و بسیار مفصل است.
خانه تکانی
این رسم از دوران خیلی قدیم وجود داشته و عمری به اندازه‌ی خود نوروز دارد. خانه تکانی در اصل برای تمیز کردن خانه از غبار و دوده‌های ذغال‌های سوزانده شده در طول زمستان برای گرم کردن خانه بوده است. همچنین شستن لباس‌ها، پرده‌ها، رختخواب‌ها و فرش‌ها هم برایی پاک کردن گرد و غباری بوده که طول فصل سرما روی آن‌ها نشسته است. تمیز کردن دیوارها و نصب پرده‌های تمیز، شکستن ظرف‌های سفالی که در طول سال استفاده می‌شده و خرید ظرف‌های نو، تمیز کردن شیشه‌ها و برق انداختن ظرف‌های فلزی همه از رسوم زیبای خانه تکانی بوده است که مردم برای ورود به فصل زایش و رستاخیز طبیعت انجام می‌داده‌اند.
برای خواندن همه چیز درباره‌ی خانه تکانی اینجا کلیک کن
چهارشنبه سوری
طبق یکی از افسانه‌ها ایرانیان باستان معتقد بودند که فروهرها (روان یا روح افراد مومنِ درگذشته) در روزهای پایانی اسفند به مدت ۱۰ روز به خانه‌ی خود بازمی‌گردند و برای اینکه راه خانه را گم نکنند، در این مدت در پشت‌بام برایشان آتش روشن می‌کردند. در طول این ۱۰ روز هم برای آتش دعا می‌خواندند و از آن طلب سلامتی و برکت می‌کردند. ظرف‌های سفالی قدیمی هم در همین شب از پشت بام به حیاط یا کوچه انداخته می‌شدند تا بشکنند و ظرف‌های جدید جایگزین آن‌ها شود. ایرانیان باستان معتقد بودند که نباید از ظرف‌های سفالی بیشتر از یک سال استفاده کرد چون باعث تنگدستی می شود. البته چهارشنبه سوری مراسم و قصه‌های جالب بیشتری دارد که می‌توانید آن‌ها را در مطلب زیر بخواند.
خوراکی‌های نوروزی
سمنو یکی از سنتی‌ترین و البته پرطرفدارترین غذاهایی است که برای نوروز می‌پزند. این غذای شیرین و خوشمزه معمولا در طول یک شب تا صبح پخته می‌شود و خانم‌ه در طول پخت برای سمنو آواز می‌خوانند. یکی از زیباترین آوازهای سمنو در افغانستان خوانده می‌شود و دختران با ریتم خاصی این شعر را برای سمنو می‌خوانند:
سمنک در جوش ما کفچه زنیم
دیگران در خواب ما دف چه زنیم
سبزی پلو با ماهی هم غذای آئینی مخصوص اولین وعده‌ی غذایی در سال جدید است. البته وقتی لحظه‌ی تحویل سال نیمه شب یا صبح باشد معمولا این غذای خوشمزه در وعده‌ی شام قبل از تحویل سال خورده می‌شود. پخت شیرینی‌های خانگی هم از رسوم قدیمی است که تا امروز ادامه پیدا کرده است. البته سنتی‌ترین شیرینی خانگی که برای نوروز پخته می‌شود شیرینی نخودچی است که شب عید همراه با چای خورده می‌شود.
نوروز خوانی
نوروز خوانی یا بهار خوانی نوعی آواز است که در وصف بهار و نوروز خوانده می‌شده اما این روزها رسم نوروز خوانی فقط در گیلان و مازندران باقی مانده و بقیه‌ی اقوام دیگر بهار خوانی نمی‌کنند. نوروز خوانان معمولا همراه با ساز و دهل به صورت گروهی در محله‌ها و روستاها می‌چرخند و به صورت بداهه اشعاری در وصف بهار و نوروز به زبان‌های طبری و گیلکی می‌خوانند.
نوروز خوانی مازندرانی را بشنوید
رسم عیدی دادن در نوروز باستانی
اگر فکر می‌کنید که عیدی دادن مربوط به عصر و دوران معاصر است سخت در اشتباه هستید. عیدی دادن به مناسبت فرا رسیدن نوروز از زمان هرمز دوم (پادشاه ایران و انیران در سال‌های ۳۰۲ تا ۳۰۹ میلادی) به مراسم نوروز اضافه شد. در آن زمان سکه به عنوان عیدی از طرف افراد بزرگتر فامیل به کوچکترها داده می‌شد. همچنین امیران و سرلشگران به سربازهایشان سکه عیدی می‌دادند.
دیگر آداب و رسوم نوروز باستانی
خرید لباس نو برای استقبال از نوروز، پخت انواع شیرینی‌ها، پاشیدن آب به یکدیگر در صبح اولین روز سال نو، اجرای مسابقات ورزشی در محله‌ها در جشن ۵ روزه‌ی آغاز بهار و همچنین گشت و گذار در طبیعت از دیگر رسوم نوروزی است که از دوران باستان تا همین امروز برگزار می‌شوند.
