چرا فیل‌ها کمتر به سرطان دچار می‌شوند؟ نگاهی به راه‌های درمان سرطان
شما به احتمال زیاد همین الان به‌واسطه‌ی تیتر این مقاله متوجه شده‌اید که فیل‌ها، این حیوانات دوست‌داشتنی کمتر به بیماری سرطان مبتلا می‌شوند. سوالی که در ذهن شما هم اکنون شکل گرفته احتمالا این است که چرا فیل‌ها کمتر با این بیماری دست و پنجه نرم می‌کنند؟ محققین در این رابطه به کشفیات جالبی رسیده‌اند؛ دستاوردی که شاید برای ما انسان‌ها ثمره‌ای به منظور ابداع راه حل‌های درمانی سرطان داشته باشد.
پیش از این‌که به بررسی راه حل درمان سرطان بپردازیم، در ابتدا اجازه دهید بیماری سرطان را از لحاظ علمی تعریف کرده و ساز و کار این بیماری خطرناک را تشریح کنیم.
سرطان چیست و چه بلایی سر بدن انسان می‌آورد؟
سرطان یک بیماری پیچیده است که سلولهای بدن انسان بنا به دلایل مختلفی دچار تکثیر و رشد غیر قابل کنترلی می‌شوند و سپس از محل استقرار خود به بخش‌های دیگر بدن مهاجرت می‌کنند. به این فرایند، یعنی انتقال سلولهای سرطانی از محل ابتدایی به سایر مکان‌های بدن موجود زنده «متاستاز» گفته می‌شود. با این حال جالب است بدانید که در بدن هر موجود زنده، در هر روز میلیون‌ها سلول سرطانی شکل می‌گیرد اما شاید بپرسید چرا به این بیماری دچار نمی‌شویم؟ جواب ساده است: دستگاه ایمنی بدن.
سلولهای بدن موجود زنده به صورت روتین پس از سپری کردن طول عمر مشخصی، وارد فرایند خودتخریبی می‌شوند. به این فرایند آپوپتوز می‌گویند. اگر سلول‌ها دچار نقص ژنتیکی شوند یا به هر نحوی یک سلول غیر طبیعی به نظر برسند، به احتمال زیاد وارد فرایند آپوپتوز شده تا سلول معیوب از چرخه‌ی تکثیر سلولی خارج شود. آپوپتوز به صورت روزمره در بدن تمامی موجودات زنده رخ می‌دهد تا روند رشد سلولی به درستی انجام شود. با این حال، این فرایند مهم ممکن است در برخی از سلولهای آسیب دیده به خوبی رخ ندهد.
تومورهای بدخیم؛ معضل اصلی در درمان سرطان
اگر سلول آسیب ببیند و بنابه‌دلایلی دچار آپوپتوز نشود، تکثیر یافته و از نسخه‌ی معیوب چنین سلولی، مجموعه‌‌ای از سلولهای غیر طبیعی تشکیل می‌شود. به مجموعه‌ی سلولهای آسیب دیده‌ی ژنتیکی در کنار یکدیگر تومور گفته می‌شود. به‌طور کلی دو نوع تومور در طبیعت وجود دارد. نوع اول که تومورهای خوش‌خیم نام دارند به دسته‌ای از سلول‌ها گفته می‌شود که در محل تکثیر باقی می‌مانند. تومورهای خوش‌خیم اغلب سرطانی نبوده و با روش‌های جراحی مختلف می‌توان ضایعه را از محل برداشت.
تومورهای بدخیم برخلاف نوع خوش‌خیم به سلولهای غیر طبیعی گفته می‌شود که پس از تکثیر، به سایر بخش‌های بدن مهاجرت کرده و به اصطلاح متاستاز می‌دهند. تومورهای بدخیم اغلب سرطانی هستند و پژوهشگران سالیان بسیار زیادی را صرف مطالعه‌ی ساز و کار سرطان در تومورهای بدخیم کرده‌اند. به جز لوکمیا که به سرطان سلولهای خونی مشهور است، سایر تومورهای بدخیم سرطانی اغلب جامد هستند. به همین دلیل اگر تومورهای مذکور تحت فشار یا هر گونه محرکه‌ی فیزیکی قرار گیرند، احتمال متاستاز افزایش می‌یابد.
چالش‌های درمانی به دلیل ویژگی‌های سلولهای سرطانی
سلولهای سرطانی بنا به دارا بودن یک سری خصیصه‌های مهم، چالش‌های فراوانی را برای سیستم ایمنی بدن به دنبال دارد. مهمترین ویژگی سلول سرطانی در رشد بی‌قاعده و بیش از اندازه است که بدون حضور فاکتورهای رشد قادر به تکثیر هستند. سلولهای طبیعی بدن تنها در حضور فاکتور و محرکه‌های رشد تکثیر می‌یابند.
سلولهای سالم بدن بر طبق برنامه‌ای که برایشان تعریف شده بدون هیچ دردسری وارد مرحله‌ی آپوپتوز می‌شوند، اما سلولهای سرطانی بر طبق برنامه‌ریزی یک سلول سالم رفتار نکرده و به همین سبب، آپوپتوز در سلولهای سرطانی به زحمت رخ می‌دهد. از طرفی دیگر، جالب است بدانید سلول سرطانی می‌تواند خود را از دید سیستم ایمنی بدن مخفی کند. این خصیصه هم یکی از بزرگترین چالش‌ها در حوزه‌ی درمان سرطان است.
چگونه فیل‌ها کمتر به سرطان مبتلا می‌شوند؟ آیا ما هم می‌توانیم؟
این یک اصل بدیهی است که موجود زنده هر چه پیرتر می‌شود، سلول‌ها بیشتر این شانس را دارند تا به سرطان مبتلا شوند. از طرفی طبیعی است که هر اندازه یک ارگانیسم یا موجود زنده از لحاظ سایز بزرگتر باشد، سلولهای بیشتری هم دارد و به همین دلیل شانس بیشتری برای جهش‌های ژنتیکی در سطح سلول‌ها وجود دارد. حال سوال جذاب اینجاست که چرا فیل‌ها کمتر به سرطان مبتلا می‌شوند؟ این دسته از حیوان‌ها چه ویژگی خاصی دارند که ما انسان‌ها از آن احتمالا بی‌بهره هستیم؟
سوال مطرح شده پیرامون فیل‌ها قبلا به ذهن اپیدمولوژیستی به اسم ریچارد پیتو (Richard Peto) هم رسید. این دانشمند با بررسی گونه‌های مختلف به این نتیجه رسید که افزایش اندازه و حجم بدن الزاما به افزایش ابتلا به سرطان ختم نمی‌شود. این مسئله تحت عنوان تناقض پیتو (Peto’s Paradox) شناخته می‌شود. فیل‌ها و وال‌ها دو نمونه‌ی بارز از تناقض پیتو به حساب می‌آیند.
هر گونه از موجودات زنده به شیوه‌ی منحصر به فرد خود، توانایی‌هایی به صورت ذاتی دارد تا سرطان را سرکوب کند. شاید این سوال برای‌تان ایجاد شده چرا محققین به مطالعه روی سیستم زیست‌شناسی فیل‌ها از خود علاقه نشان داده‌اند؟ فیل‌ها از جنبه‌ی مدت طول عمر تقریبا در حد و اندازه‌ی طول عمر انسان‌ها هستند. با این حال بسته به اندازه‌ی بسیار بزرگشان، نسبت به انسان کمتر درگیر سرطان می‌شوند. ابتلای فیل‌ها به این بیماری خطرناک تنها پنج درصد در سطح کلی گزارش شده، اما از آن سو، نزدیک به ۲۵ درصد از انسان‌ها با سرطان دست و پنجه نرم می‌کنند.
مطالعه‌ی جذابی پیرامون ژنتیک فیل‌ها انجام شد که بر اساس یافته‌های پژوهشگران، این گونه از حیوانات بیست نسخه‌ی متفاوت از ژن سرکوب‌کننده‌ی تومورها را دارد؛ ژن مشهوری به اسم p53 که در ایجاد آپوپتوز نقش کلیدی و به‌سزایی دارد.
ژن p53 چیست و در درمان سرطان چه نقشی دارد؟
ژن p53 عامل القای فرایند آپوپتوز در سلول‌ها است. بنابراین، هنگامی که ژن p53 به‌درستی فعالیت نمی‌کند، سلولهای آسیب‌دیده دچار تکثیر بی‌رویه شده و به تبع، بافت سرطانی بیشتر رشد می‌کند. از کار افتادن این ژن، نقش مهمی را در گسترش و تکثیر سلولهای سرطانی ایفا می‌کند. از بختِ بدِ ماجرا، ما انسان‌ها تنها یک نسخه از ژن p53 داریم. برخلاف فیل‌ها که بیست مدل متفاوت از این ژن در بدن‌شان وجود دارد. پژوهشگران به یافتن چرایی این داستان که فیل‌ها چند نسخه‌ی متفاوت از p53 پرداختند. جالب است بدانید که فعالیت p53 در سلول‌ها توسط یک ژن دیگر به اسم MDM2 کنترل می‌شود. ژن MDM2 در واقع پروتئینی را ایجاد می‌کند که وظیفه‌اش غیرفعال‌سازی پروتئین p53 است.
به زبان ساده‌تر می‌توان مسیر p53-MDM2 را این‌گونه تعریف کرد: ژن p53 سلامتی سلول را بررسی می‌کند. اگر سلول غیر طبیعی باشد امکان دارد p53 فعال شده و آپوپتوز رقم زده شود. ژن MDM2 به عنوان یک پشتیبان عمل کرده و اگر سلول سالم باشد، با جلوگیری از تحریک p53 جلوی مرگ سلولی را می‌گیرد. در پژوهش جدیدی که در ژورنال Molecular Biology and Evolution منتشر شده، نتایج حیرت‌انگیزی رویت شد. بر اساس یافته‌ها، فیل‌ها به دلیل داشتن ژن‌های مختلف p53 این قدرت را دارند تا اگر MDM2 غیر فعال شد، سطح بیان p53 نه تنها افت نکند، بلکه افزایش هم داشته باشد. قطعا افزایش سطح بیان p53 موجب القای هر چه بیشتر آپوپتوز در سلولهای سرطانی می‌شود.
یافته‌های پژوهشگران درباره‌ی فیل‌ها می‌تواند دریچه‌ی جدیدی برای درمان سرطان باز کند. این دسته از یافته‌ها ضمن ایجاد فرضیه‌های جدید، دغدغه و چالش‌های جدیدتری را هم به جامعه‌ی محققین حوزه‌ی سرطان معرفی می‌کند. برای مثال آیا ما انسان‌ها می‌توانیم به صورت مصنوعی نسخه‌های متفاوتی از ژن p53 را در بدن داشته باشیم؟ آیا ساز و کاری که در بدن فیل‌ها برای مقابله با بیماری سرطان وجود دارد، در داخل بدن انسان‌ها نیز به همین ترتیب انجام خواهد شد؟ پاسخ صریح و دقیق به این دسته از سوالات، نیازمند تحقیقات بیشتری در زمینه‌ی سرطان‌شناسی است.
جالب بود ممنون از مطالب مفیدتون.