۶ فیلم برتر ساموئل خاچیکیان؛ هیچکاک سینمای ایران
نام ساموئل خاچیکیان به عنوان کارگردان سینمای ایران شناخته می‌شود و حتی به او لقب هیچکاک ایران داده شده، اما در واقع این تنها فعالیتی نبود که او در سینما انجام می‌داد. خاچیکیان که از تئاتر وارد سینما شده‌بود، در سال‌های ابتدایی دهه سی، بدون هیچ امکانات فنی توانست ژانر وحشت و دلهره‌آور را وارد سینمایی کند که تا آن زمان تنها چند ملودرام عاشقانه و تاریخی در آن ساخته شده‌بود.
ساموئل خاچیکیان برای اولین بار تیزر تبلیغاتی را به سینمای ایران آورد و با امکانات محدود و از روی راش‌هایی که موجود داشت، آنونس می‌ساخت. شروع کار او در دورانی بود که چندان کارگردان نقش پر رنگی در تولید یک اثر نداشت و تهیه‌کننده‌ها و بعد از آن فیلمبردارها بودند که برای ساخت و پیشبرد یک پروژه‌ی سینمایی تصمیم می‌گرفتند. اما خاچیکیان به اهالی سینمای ایران آموزش داد که باید برای ساخت هر سکانس، از دکوپاژ مخصوص به خودش استفاده کرد. نورپردازی، صدابرداری و استفاده درست از موسیقی بر روی فیلم نیز جزو کارهایی است که او به صورت تجربی آموخته بود و در آثارش استفاده می‌کرد. اینها تنها بخشی از تاثیرات بی‌بدیل این کارگردان ارمنی بر سینمای ایران بود که هنوز پس از گذشت نزدیک به هفتاد سال، بسیاری با الگوبرداری از آثار او فیلم می‌سازند. آخرین روز مهرماه سالگرد این فیلمساز فقید است. به همین مناسبت سراغ کارنامه کاری او رفته‌ایم و با مروری بر شش اثر مهم خاچیکیان، به فراز و فرودهای ۵۰ سال فعالیت مستمر این کارگردان پرداخته‌ایم.
۱. چهارراه حوادث
- بازیگران: ناصر ملک‌مطیعی، آرمان هوسپیان و ویدا قهرمانی
- محصول: ۱۳۳۳
این فیلم سومین اثر کارنامه کارگردانی ساموئل خاچیکیان است. آثار قبلی او به نام‌های «بازگشت» و «دختری از شیراز» نیز مورد توجه قرار گرفته بودند، اما «چهارراه حوادث» که براساس فیلمنامه‌ای از خود خاچیکیان ساخته شده، آغازگر ژانر پلیسی در سینمای ایران است.
در این فیلم پسری به نام فرید که در راه رسیدن به عشقش شکست می‌خورد، تصمیم می‌گیرد از راه خلاف به ثروت برسد و ورود پلیس به ماجرا داستان را وارد فاز جنایی و تعقیب و گریز می‌کند. «چهارراه حوادث» هم مانند بسیاری از آثار آن دوران از فرمول‌های روابط عاشقانه بهره‌گرفته بود، اما حتی در همین زمینه هم به شکلی تابوشکنی کرد.
این فیلم ضعف‌های ساختاری دارد که نمی‌توان از کنار آنها گذشت، اما با توجه به امکانات زمانه‌ی خود از نظر منتقدان جهش بزرگی در سینمای ایران محسوب می‌شد و از سویی دیگر در گیشه نیز به موفیقت بسیار زیادی رسید. آرمان هوسپیان برای بازی در «چهارراه حوادث» در اولین فستیوال سینمایی ایران به نام «گلریزان»، توانست جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد را به‌دست آورد.
۲. طوفان در شهر ما
- بازیگران: حسین دانشور، آرمان هوسپیان، ماه جهان سلوکی
- محصول: ۱۳۳۷
خاچیکیان پس از «چهارراه حوادث» یک فیلم جنگی دیگر به نام «خون و شرف» را ساخت که نتوانست موفقیت‌های گذشته او را تکرار کند. پس از مدتی نیز برای تکمیل فیلم ناتمام «شب نشینی در جهنم» به آن پروژه پیوست که البته چندان در کارنامهی کاری او جایگاهی ندارد. اما در سال ۱۳۳۶ ساموئل خاچیکیان دفتر فیلمسازی خصوصی خود را به نام «آژیرفیلم» همراه دو تن از دوستانش به راه انداخت و اولین فیلم این دفتر را به نام «طوفان در شهرما» تولید کرد.
این فیلم از این جهت در کارنامه خاچیکیان اهمیت دارد که روز اول نمایش آن یعنی ۲۴ فروردین ۱۳۳۷ ، یکی از شلوغ‌ترین افتتاحیه‌های فیلم‌های سینمایی در ایران بوده که عکس‌های آن در اینترنت موجود است. این فیلم سبک ویژه‌ی این کارگردان را بیش از پیش به مخاطب و منتقدان معرفی کرد.
خاچیکیان در «طوفان در شهرما» بازهم با ستاره‌ی همیشگی فیلم‌هایش یعنی آرمان هوسپیان همکاری کرد و او در نقش یک دیوانه فراری در این فیلم حضور داشت. داستان «طوفان در شهرما» نیز جنایی و دلهره‌آور بود و عمده قصه‌ی آن در یک خانه عجیب و مرموز روایت می‌شد.
۳. یک قدم تا مرگ
- بازیگران: عبدالله بوتیمار، رضا بیک ایمانوردی و دلیله نمازی
- محصول: ۱۳۴۰
دهه ۴۰ با فراز و فرودهای بسیاری برای ساموئل خاچیکیان همراه بود. در سال‌های ابتدایی این دهه او با ساخت دو فیلم «فریاد نیمه شب» و «یک قدم تا مرگ» به اوج شهرت و محبوبیت خود رسید. در حدی که نام او باعث می‌شد مخاطب به سینماها بیاید، موضوعی که پیش از آن اصلا در سینمای ایران وجود داشت.
از طرفی ساخت فیلم‌های دلهره‌آور و جنایی با دز بسیار بالا، باعث شد که در آن سال‌ها لقب «هیچکاک ایران» به خاچیکیان تعلق بگیرد.
«یک قدم تا مرگ» جایگاه ویژه‌ای در کارنامهی این کارگردان دارد، چون توانست از سوی منتقدان به عنوان بهترین فیلم سال ۱۳۴۰ معرفی شود. این فیلم درباره یک باند دزدیو همه مسایل جنایی مربوط به آن بود. اما سال‌های پس از تولید «یک قدم تا مرگ» چندان برای خاچیکیان روزهای خوبی به همراه نداشت.
او پس از دو فیلم «دلهره» و «ضربت» تقریبا از ژانر همیشگی خود فاصله گرفت و به دلیل غالب شدن سلیقه سینمایی به نام فیلمفارسی در اواسط و اواخر دهه چهل و از سوی دیگر شروع موج نوی سینما با ظهور افرادی مانند داریوش مهرجویی، مسعود کیمیایی و بهرام بیضایی، کم‌کم خاچیکیان از روزهای اوج خود فاصله گرفت و با وجود ساخت ۶ فیلم تا پیش از پیروزی انقلاب، دیگر نتوانست موفقیت سال‌های گذشته خود را تکرار کند.
۴. عقاب‌ها
- بازیگران: سعید راد، جمشید هاشم‌پور، رضا رویگری
- محصول: ۱۳۶۳
خاچیکیان چند سالی پس از انقلاب ممنوع الکار بود و تنها با تدوین و مشاوره‌ی کارگردانی روزگار می‌گذارند. اما بلاخره سال ۶۳ با پا درمیانی علی مزینانی که در سال‌های پیش از انقلاب معمولا فیلمبردار آثار خاچیکیان بود، این کارگردان پس از مدتها با امکاناتی محدود تصمیم به ساخت فیلمی در ژانر دفاع مقدس گرفت.
«عقاب‌ها» یکی از مهم‌ترین آثار این کارگردان ارمنی در تمام طول سال‌های فعالیتش است. این فیلم روایتگر داستانی واقعی درباره‌ی حمله به یک هواپیمای ایرانی در عراق و نجات پیدا کردن خلبان آن است. ریتم تند و صحنه‌های منحصر به فرد پرواز و اکشن در این فیلم، باعث شد در دورانی که هنوز سینمای ایران پس از انقلاب نتوانسته بود چندان راه خود را به درستی پیدا کند، «عقاب‌ها» تبدیل به یک اتفاق ویژه شود و به فروش بسیار بالایی برسد.
میزان فروشی که با توجه به نرخ تورم و رشد جمعیت، هنوز هم پس از نزدیک به ۴۰ سال رکوردار است. اقبال فوق‌العاده فیلم قهرمان‌محوری مانند «عقاب‌ها» چندان به مذاق مسئولان سینمایی وقت خوش نیامد و پس از این فیلم، خاچیکیان مجبور شد مدام برای مجوز و تصویب فیلمنامه در جدال با سازمان سینمایی باشد و نتیجه آن شد دو فیلم «یوزپلنگ» و «چاووش» که خود خاچیکیان هم چندان آنها را دوست نداشت.
۵. مردی در آینه
- بازیگران: رضا رویگری، مهشید افشارزاده
- محصول: ۱۳۷۱
این کارگردان ارمنی پس از ۴۰ سال فعالیت مستمر در سینما و نزدیک شدن به ۷۰ سالگی، تصمیم گرفت به قالب همیشگی و موفقیت آمیز گذشته خود در فیلمسازی یعنی آثار مهیج و دلهره‌آور و نوعی خاص از نورپردازی و فیلم‌برداری برگردد.
نتیجه این تلاش ساخت فیلم «مردی در آینه» با فیلمنامه‌ای از خود خاچیکیان بود. تمام چارچوب‌های مورد نیاز برای ژانر معمایی در این فیلم رعایت شده بود و رضا رویگری نیز یکی از بهترین بازی‌های کارنامه بازیگری خود را در این فیلم ارائه داد.
داستان این فیلم درباره پسری از خانواده اشرافی بود که در پی یک توطئه با قتل مباشر خانواده روبرو می‌شود و باید گره از این موضوع باز کند. اما دهه هفتاد شده بود، نسلی که به سینما می‌رفت چندان با سینمای خاچیکیان آشنا نبود و ذایقه مخاطب سینما نیز پس از جنگ تا حد زیادی تغییر کرده بود. همه این عوامل دست به دست هم داده بودند که «مردی در آینه» گیشه‌ی موفقی نداشته باشد.
انتظاری در حد و اندازه «عقاب‌ها» از این فیلم نمی‌رفت، اما با وجود تمام تلاشی که خاچیکیان برای ساخت این فیلم به کار بست، چندان دیده نشد.
۶. بلوف
- بازیگران: خسرو شکیبایی، آتنه فقیه‌نصیری و رضا رویگری
- محصول: ۱۳۷۳
«بلوف» از این جهت در لیست کارهای مهم خاچیکیان قرار می‌گیرد که این فیلم، آخرین تلاش‌های این کارگردان سالخورده در جهت احیای سینمایی است که همیشه به آن علاقمند بود.
ساموئل خاچیکیان تصمیم گرفت در آخرین فیلم خود با بازیگران محبوب آن دوران مانند شکیبایی و چهره جوانی مثل فقیه نصیری همکاری کند تا شاید موفقیت و استقبال گذشته شامل فیلم «بلوف» نیز بشود.
یک درام اجتماعی_معمایی درباره‌ی مرد جوانی که متخصص بازکردن گاو صندوق است و پس از توبه کردن دوباره گرفتار یک ماجرای جدید می‌شود. این فیلم از «مردی در آینه» چند قدمی جلوتر بود و با وجود رقیبانی که در اکران داشت، توانست نظر مخاطب را تا حدودی جلب کند و در کارنامه کاری ساموئل خاچیکیان به عنوان آخرین فیلم ثبت شود. پس از این فیلم قرار بود خاچیکیان فیلم دیگری به نام «شک» را بسازد که به دلیل بیماری او نیمه تمام ماند و در نهایت پسرش آن را به اتمام رساند.
