سال چگونه تحویل می‌شود؟

ساعت‌ها و دقیقه‌ها می‌گذرند و به لحظه‌ی تحویل سال نزدیک می‌شویم. لحظه‌ای که در تقویم ایرانی آن را نقطه‌ی گذر به سال جدید می‌دانیم. جالب است که بر خلاف سال نوی بسیاری از کشورها و فرهنگ‌ها، شروع سال نوی ایرانی ریشه‌ی کاملا علمی دارد. ما درست زمانی را جشن می‌گیریم که یک پدیده‌ی جالب فضایی رخ می‌دهد. پدیده‌ای به نام رسیدن به نقطه‌ی «اعتدال بهاری» (Vernal Equinox). زمانی که زمستان تمام می‌شود و فصل رویش دوباره‌ی زمین فرا می‌رسد. ولی اعتدال بهاری چیست و سال چگونه تحویل می‌شود؟ برای فهمیدن آن با دیجی‌کالا مگ همراه باشید.

انسان‌ها از گذشته‌های خیلی دور، حرکت خورشید در گنبد آسمان را دنبال می‌کردند. آن‌ها به دقت تغییر طول روز و شب را زیر نظر داشتند. زندگی و در عصر مدرن‌تر کشاورزی آن‌ها وابستگی زیادی به همین زمان‌سنجی داشت. مردمان قدیم می‌دیدند که در روزهای مختلف سال، مدت زمان حضور خورشید در آسمان متفاوت است. انسان‌ها متوجه شده بودند زمان‌هایی که هوا گرم‌تر است، خورشید حضور بیشتری در آسمان دارد و زمان‌هایی که هوا سردتر است، مدت زمان حضور خورشید در آسمان کمتر است. به نوعی آن‌ها شاهد بودند که در ایام مختلف، خورشید قوس‌های بزرگتر یا کوچکتری را در آسمان می‌پیماید.

انسان‌ها توانسته بودند آن دو روزی که خورشید کمترین و بیشترین حضور در آسمان دارد را ثبت کنند. آن دو روز به ترتیب روزهای اول زمستان و تابستان هستند. در سال دو روز هم وجود داشت که زمان حضور خورشید در آسمان برابر با زمان نبودش بود. یعنی زمانی که طول شب و روز تقریبا برابر است. این دو، روزهای اول بهار و پاییز هستند. شروع بهار مصادف با پایان برف و یخبندان زمستان بود و مردمان قدیم (و البته جدید) می‌توانستند کار و بار کشاورزی خود را دوباره شروع کنند. به همین مناسبت در بسیاری از تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، روز اول بهار را جشن می‌گرفتند.

انسان‌ها از هزاران سال پیش متوجه شده بودند که خورشید در ایام مختلف سال قوس‌های بلندتر و کوتاه‌تری را در آسمان می‌پیماید. در این عکس، رد بالایی خورشید مربوط به روز اول تابستان، رد پایینی مربوط به روز اول زمستان و رد وسطی مربوط به روز اول بهار یا پاییز است.

البته انسان‌های هزاران سال پیش، از اتفاقی که واقعا در فضا رخ می‌داد خبر نداشتند، ولی بعدها با پیشرفت نجوم و پیدایش مدل کیهان‌شناسی زمین مرکزی، توانستند خیلی دقیق محاسبات مربوط به حرکت خورشید را انجام دهند. آن‌ها لحظه‌ی دقیقی که از نظر نجومی بهار آغاز می‌شود را «اعتدال بهاری»، لحظه‌ی دقیقی که از نظر نجومی تابستان آغاز می‌شود را «انقلاب تابستانی»، لحظه‌ی دقیقی که از نظر نجومی پاییز آغاز می‌شود را «اعتدال پاییزی» و لحظه‌ی دقیقی که از نظر نجومی زمستان آغاز می‌شود را «انقلاب زمستانی» نامیدند. مثلا اگر از دید زمین مرکزی منجمان قدیم بخواهیم نگاه کنیم، اعتدال بهاری درست زمانی رخ می‌دهد که خورشید استوای سماوی را در حرکت از سمت جنوب به شمال آن، قطع می‌کند. استوای سماوی دایره‌ی فرضی بزرگی بر کره‌ی آسمان و در راستای استوای زمین است که آسمان را به دو نیمکره‌ی شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. در ضمن انقلاب زمستانی زمانی است که ما شب یلدا را جشن می‌گیریم.

اکنون به‌خوبی می‌دانیم که زمین و دیگر سیاره‌ها به دور خورشید می‌چرخند. همه‌ی سیارات منظومه‌ی شمسی تقریبا در یک صفحه به دور خورشید گردش می‌کنند. یعنی اینکه اگر خورشید را در مرکز یک ساعت عقربه‌ای بگذاریم، سیارات منظومه‌ی شمسی نوک هر کدام از عقربه‌ها هستند و همه‌ی آن‌ها در یک صفحه می‌گردند. مثلا هیچ‌کدام از عقربه‌ها به یکباره با زاویه‌ی ۳۰، ۴۰ یا ۹۰ درجه نسبت به بقیه‌ی عقربه‌ها، دور مرکز ساعت نمی‌چرخد.

زمین به جز مدار خورشید، حول یک محور فرضی که از قطبینش رد می‌شود هم می‌چرخد. این محور فرضی نسبت به صفحه‌ی منظومه‌ی شمسی که به آن صفحه‌ی دایره‌البروج می‌گویند، ۲۳٫۵ درجه انحراف دارد. مثل این است که یک سیب بردارید و به صورت عمودی یک مداد در آن فرو کنید تا مداد از دو قسمت بالا و پایین سیب، یعنی جایی که ساقه‌ی آن بیرون زده و البته قسمت انتهایی سیب خارج شود. سپس آن را ۲۳٫۵ درجه نسبت به زاویه‌ی عمود کج و شروع به چرخاندن مداد کنید.

محور چرخش زمین به دور خودش ۲۳٫۵ درجه نسبت به خط عمود وارد بر صفحه‌ی دایره‌البروج انحراف دارد. این ویژگی بعلاوه‌ی امتداد همیشگی این محور به یک سو و البته چرخش زمین به دور خورشید باعث بوجود آمدن فصل‌ها می‌شود.

امتداد محور زمین یا همان کجی مداد همیشه به یک سمت فضا است (اکنون تقریبا به سمت ستاره‌ی قطبی) و با چرخش در مدار خورشید، سوی آن تغییر نمی‌کند. کج بودن محور زمین، سوی همیشگی آن به یک طرف و گردش به دور خورشید باعث به‌وجود آمدن فصل‌ها می‌شود. یعنی در زمانی از سال، نور خورشید با زاویه‌ی مستقیم به نیمکره‌ی شمالی و زاویه‌ی مایل به نیمکره‌ی جنوبی می‌تابد. این دقیقا زمانیست که در نیمکره‌ی شمالی تابستان و در نیمکره‌ی جنوبی زمستان است. مثلا در لحظه‌ی انقلاب تابستانی، نور خورشید با زاویه‌ی ۹۰ درجه به عرض جغرافیایی ۲۳٫۵ درجه‌ی شمالی می‌تابد. بالعکس این هم رخ می‌دهد. زمانی که نور خورشید مستقیم به نیمکره‌ی جنوبی و مایل به نیمکره‌ی شمالی می‌خورد، تابستان نیمکره‌ی جنوبی و زمستان نیمکره‌ی شمالی است. ولی حالت‌های میانه‌ای هم وجود دارد. در این حالت‌های میانی، نور خورشید با زاویه‌ی یکسان به نیمکره‌ی جنوبی و شمالی می‌خورد. در این موقع، نیمکره‌ی شمالی یا جنوبی در فصل بهار یا پاییز قرار دارند. در اعتدال ماه مارس (اعتدال بهاری نیمکره‌ی شمالی و اعتدال پاییزی نیمکره‌ی جنوبی)، خورشید با زاویه‌ی ۹۰ درجه به استوای زمین می‌تابد و تابش آن به عرض‌های جغرافیایی بالاتر و پایین‌تر مایل است. در لاتین به اعتدال، Equinox گفته می‌شود که به معنی Equal Nights یا شب‌های مساوی است.

در اعتدالین نور خورشید به طور مساوی به نیمکره‌های شمالی و جنوبی زمین می‌خورد.

اعتدال بهاری نیمکره‌ی شمالی، نشانگر شروع بهار در نیمکره‌ی شمالی و شروع پاییز در نیمکره‌ی جنوبی است. در این زمان زاویه‌ی هر دو نیمکره نسبت به خورشید برابر است و بنابراین به صورت یکسان نور خورشید را دریافت می‌کنند. دقیقا زمانی که ما در نیمکره‌ی شمالی آن را اعتدال بهاری می‌دانیم. زمانی که دیگر از سرمای زمستان خلاص می‌شویم و هوا گرم و مطبوع می‌شود. البته نه به آن گرمی که در انقلاب تابستانی و روزها و هفته‌های بعد از آن تجربه می‌کنیم. می‌توان گفت که این لحظه، بهترین زمان برای انتخاب به‌عنوان مبدأ تقویم سالیانه است. زمانی که زمین از خواب زمستانی بیدار می‌شود و طبیعت شروع به فعالیت دوباره می‌کند.

ویدیوی زیر که درباره‌ی اعتدالین و انقلابین زمین توضیح می‌دهد را حتما ببینید یا دانلود کنید.