راهنمای رصد آخرین کسوف سال ۱۴۰۱؛ وقت جلوه‌گری خورشید
سه‌شنبه ۳ آبان ۱۴۰۱ خورشید یک هم‌ترازی دیدنی را با ماه و سیاره‌ی ما رقم می‌زند و در میانه‌ی روز، خورشیدگرفتگی در مناطقی از سیاره‌ی زمین رصدگران را میهمان منظره‌ای تماشایی می‌کند.
خورشیدگرفتگی ۲۵ اکتبر (۳ آبان) که دومین و آخرین کسوف سال ۲۰۲۲ است، یک گرفت جزئی محسوب می‌شود. این رویداد از اروپا و بخش‌هایی از آسیا و آفریقا قابل مشاهده خواهد بود اما امکان تماشای آنلاین آن هم وجود دارد.
آشنایی با خورشیدگرفتگی
همان‌گونه که نام آن هم نشان می‌دهد، خورشیدگرفتگی به پدیده‌ای گفته می‌شود که طی آن قرص خورشید، توسط یک جرم میانی از نگاه ناظر پنهان می‌شود. برای ناظران زمینی این کار تنها از عهده‌ی یگانه قمر زمین یعنی ماه برمی‌آید. بنابراین زمانی که خورشید، ماه و زمین در یک راستا قرار بگیرند، سایه‌ی ماه روی زمین می‌افتد و گرفت شکل می‌گیرد.
با افتادن سایه‌ی ماه روی زمین، بسته به مکانیک مداری و دور و نزدیک بودن این سه جرم از هم، احتمال وقوع گرفت کلی، حلقوی و مرکب وجود دارد. در خورشیدگرفتگی کلی، ماه تمام قرص خورشید را می‌پوشاند اما در گرفت حلقوی قرص ماه از قرص خورشید کوچک‌تر دیده می‌شود و بنابراین حلقه‌ای از نور خورشید در اطراف آن دیده خواهد شد. در نوع مرکب هم، ابتدا و انتخاب مسیر گرفت به‌صورت حلقوی خواهد بود اما در مرکز مسیر، ناظران شاهد خورشیدگرفتگی کامل هستند.
طرحی گرافیکی از وضعیت خورشید، ماه و زمین هنگام وقوع انواع خورشیدگرفتگی
Credit: Roen Kelly
اما همه‌ی این‌ها در مواردی است که سایه‌ی ماه روی زمین بیفتد. مواردی هم وجود دارد که با توجه به موقعیت خورشید، ماه و زمین، سایه‌ی ماه روی زمین نمی‌افتد و فقط نیم‌سایه‌ی آن زمین را می‌پوشاند. در این حالت گرفت کلی در هیچ منطقه‌ای از زمین روی نمی‌دهد و همه شاهد خورشیدگرفتگی جزئی خواهند بود. در چنین شرایطی سایه‌ی ماه به قطب شمال یا جنوب نزدیک خواهد بود و بنابراین چنین مناطقی دارای بیشترین درصد گرفت جزئی هستند.
مسیر خورشیدگرفتگی ۳ آبان
Credit: EclipseWise
در این رویداد خورشیدگرفتگی جزئی ۳ آبان، هلال ظاهری خورشید رو به بالا دیده می‌شود. زمان دقیق گرفت به افق هر مکان و منطقه‌ی رصد بستگی دارد اما خود گرفت و افتادن نیم‌سایه روی زمین، از ۰۸:۵۸:۲۰ ساعت هماهنگ جهانی (۱۲:۲۸:۲۰ به وقت تهران) در اقیانوس اطلس آغاز می‌شود و در ساعت ۱۳:۰۱ ساعت هماهنگ جهانی (۱۶:۳۱ به وقت تهران) به پایان می‌رسد. اوج گرفت هم در ساعت ۱۱:۰۰:۰۹ ساعت هماهنگ جهانی (۱۴:۳۰:۰۹ به وقت تهران) روی می‌دهد.
درصد گرفت در مناطق مختلف زمین
Credit: NASA
در زمان اوج، این گرفت ۸۲ درصد از قرص خورشید را می‌پوشاند و با توجه به اینکه ماه و خورشید با زمین کاملا در یک راستا قرار ندارند، یک خورشیدگرفتگی کامل نخواهد بود. بنابراین در بهترین حالت و نقطه‌ی مرکزی کسوف، فقط بخشی از قرص خورشید تاریک می‌شود. این نقطه‌ی مرکزی در قطب شمال قرار دارد و عده‌ی کمی می‌توانند شاهد بیشترین میزان گرفتگی باشند.
با این وجود اگر آب و هوا اجازه دهد، میلیون‌ها آسمان‌نگر در سراسر اروپا و بخش‌های وسیعی از آفریقا، خاورمیانه و آسیا می‌توانند خورشیدگرفتگی را ببینند. برای رصدگران در این مناطق، خورشید بسته به میزان نزدیکی ناظر به مسیر مرکزی حرکت سایه، با درحات مختلفی می‌گیرد. برای نمونه نروژ و فنلاند درصد گرفت به ترتیب ۶۳ و ۶۲ درصد خواهد بود. در روسیه، حدود ۸۰ درصد از قرص خورشید توسط ماه پوشیده می‌شود و در غرب چین این درصد به ۷۰ می‌رسد.
کسوف بعدی برای سیاره‌ی زمین در ۲۰ آوریل ۲۰۲۳ (۳۰ فروردین ۱۴۰۲) روی خواهد داد که در بسیاری از نقاط مانند آسیا، اروپا و آمریکا دیده نمی‌شود اما در غرب استرالیا، تیمور شرقی و پابوا گینه نو قابل رصد خواهد بود. مرکز این گرفت در نزدیکی جزیره‌ی تیمور شرقی است که در آن خورشید به مدت حدود ۱ دقیقه و ۱۶ ثانیه به‌طور کامل می‌گیرد.
وضعیت خورشیدگرفتگی در ایران
در ساعت ۱۳:۲۳:۳۷ به وقت تهران، روستای مرزی بورآلان در استان آذربایجان غربی نخستین منطقه در خاک ایران است که خورشیدگرفتگی جزئی را تجربه می‌کند. بیشترین قدر گرفت در ساعت ۱۵:۰۰:۰۰ در روستای مرزی تلکه‌قوز در خراسان شمالی با ۶۹.۷ درصد گرفت روی می‌دهد و آخرین و کمترین گرفت در ایران را هم روستای مرزی پسابندر در استان سیستان و بلوچستان با ۵۰.۶ درصد شاهد خواهد بود تا نیم‌سایه در ساعت ۱۶:۲۸:۰۳ از کشور خارج شود.
نقشه‌ی درصد خورشیدگرفتگی ۳ آبان در شهرهای مختلف ایران
Credit: Ali Ebrahimi Seraji, Nojum Magazine
در تهران خورشیدگرفتگی ساعت ۱۳:۴۱:۰۲ آغاز می‌شود و در ساعت ۱۶:۰۸:۵۷ پایان می‌یابد. اوج گرفت جزئی هم با ۶۴.۲ درصد در ساعت ۱۴:۵۸:۱۵ روی می‌دهد که در این هنگام ارتفاع خورشید حدود ۲۴ درجه خواهد بود و در سمت جنوب غرب قرار دارد.
جدول زمان و جزئیات خورشیدگرفتگی ۳ آبان در شهرهای مختلف ایران
Credit: Ali Ebrahimi Seraji, Nojum Magazine
خورشیدگرفتگی جزئی بعدی در ایران ۱۱ مرداد ۱۴۰۶ روی می‌دهد بنابراین خورشیدگرفتگی ۳۰ آبان ۱۴۰۱ شاید یکی از معدود فرصت‌های رصد این پدیده در کشور باشد. اما تا آن زمان، سایه‌ی ماه همچنان بازی خود با زمین و خورشید را در دیگر مناطق سیاره‌ی ما ادامه می‌دهد.
پخش زنده‌ی اینترنتی
وب‌سایت «تایم‌انددیت» (TimeandDate) یک پخش زنده‌ی اینترنتی خواهد داشت که از ساعت ۰۸:۳۰ ساعت هماهنگ جهانی (۱۲:۰۰ به وقت تهران) شروع می‌شود و تا پایان رویداد خورشیدگرفتگی ادامه می‌یابد.
«پروژه‌ی تلسکوپ مجازی» (VTP) مستقر در «چکانو» (Ceccano) ایتالیا هم پخش اینترنتی خود را از ساعت ۰۹:۰۰ ساعت هماهنگ جهانی (۱۲:۳۰ به وقت تهران) آغاز می‌کند و رصدخانه‌ی سلطنتی گرینویچ از ساعت ۰۹:۰۵ به وقت گرینویچ (۱۲:۳۵ به وقت تهران) تفسیر زنده‌ی خود را با حضور منجمان حرفه‌ای ارائه خواهد کرد.
ابزار مناسب برای رصد خورشیدگرفتگی
اگر قصد تماشای خورشیدگرفتگی یا هر رویداد خورشیدی دیگری را دارید، باید مطمئن شوید که تجهیزات مناسبی دارید و توجه داشته باشید که اگر از محافظ چشم مناسب استفاده نکنید، نگاه به خورشید می‌تواند منجر به کوری و دیگر آسیب‌های دائمی به چشم شود.
بنابراین در ساده‌ترین حالت باید به دنبال عینک‌های مخصوص خورشیدگرفتگی باشید. این عینک‌ها با استاندارد «ایزو» (ISO) بیش از ۰.۰۰۰۳۲ درصد از نور خورشید را از خود عبور نمی‌دهند، ایرادهایی مانند خط و خش یا حباب ندارند و می‌توانند به‌طور کامل هر دو چشم را بپوشانند.
ایمن‌ترین راه برای رصد خورشیدگرفتگی اما استفاده از روش‌های غیرمستقیم مانند استفاده از یک کاغذ با سوراخ ریز و افتادن سایه‌ی خورشیدگرفتگی روی سطح دیگر است.
رصد غیرمستقیم با ساده‌ترین ابزارها
Credit: Pete Lawrence
همچنین اگر از دوربین برای ثبت تصاویر گرفت استفاده می‌کنید هم برخی شرکت‌ها فیلترهای مخصوص قابل استفاده برای دوربین‌های حرفه‌ای یا گوشی هوشمند تولید می‌کنند و بدون استفاده از فیلتر نه تنها تصویر مناسبی ثبت نمی‌شود بلکه تجهیزات عکاسی هم آسیب جدی خواهد دید.
عکس کاور: خورشیدگرفتگی جزئی ۱۰ ژوئن ۲۰۲۱ در هامبورگ آلمان
Credit: Kevin Kandlbinder, Usnplash
