چرا نام شخصیت‌های معروف روی جانداران گذاشته می‌شود؟

امیر نیک‌رو

۴ آذر ۱۴۰۰ | ۰۶:۴۲ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۷ دقیقه

در روزهای اخیر نام‌گذاری یک ماهی به نام علی دایی، فوتبالیست بنام کشور، خبرساز شده است. اما این نخستین باری نیست که نام شخصیت‌های برجسته‌ی ایرانی بر روی ماهی‌ها و دیگر جانوران و جانداران گذاشته می‌شود و این موضوع سابقه‌ای طولانی دارد.

گونه‌ی جدیدی که نام خود را از علی دایی وام گرفته است، توسط یک تیم پژوهشی به سرپرستی سید حامد موسوی عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان کشف شده است. این تیم متشکل از اعضای ایرانی و آلمانی، به دلیل فعالیت‌های انسان‌دوستانه‌ی علی دایی پس از زمین‌لرزه‌ی سال ۲۰۱۸ در غرب استان کرمانشاه که تنها زیستگاه این ماهی است، این نام‌گذاری را انجام داده است.

گونه‌ی جدید «سینه‌خراش علی‌دایی» یا «گلیپتوتوراکس علی دایی» (Glyptothorax Alidaeii) تاکنون تنها در رودهای سرچشمه‌ای در زهکشی کرخه‌ی بالا، رودخانه‌ی سیمره در جنوب غربی کرمانشاه یافت شده است. طی تحقیقات ۱۰ ساله، حدود ۵ گونه گربه‌ماهی کشف و معرفی شده است.

نام علمی گونه‌های جدید ماهی معمولا بر اساس نام مناطق، رویدادها یا اشخاص و موضوعات مهم گذاشته می‌شود و در کشف اخیر علاوه بر ماهی علی‌دایی، گونه‌های دیگر به ترتیب «حسین پناهی»، «گلکسیاس»، «پالنس» و «شاپوری» نام گرفته‌اند.

گونه‌ای از ماهی که به نام علی دایی نام گرفته است.
Credit: Hamed Mousavi-Sabet, Maryam Saemi-Komsari, Ignacio Doadrio, Jörg Freyhof

چرا نام علمی لازم است؟

در حالی که در میان مردم، اغلب مواقع نام‌های رایج گونه‌های جانوری کافی است اما این نام‌گذاری‌ها، محدودیت‌هایی هم دارد. ممکن است تفاوت‌های منطقه‌ای در نام‌های رایجی وجود داشته باشد که به یک گونه‌ی مشخص اطلاق می‌شود و حتی در کشورهای گوناگون، گونه‌های ماهی ممکن است نام‌های کاملا متفاوتی داشته باشند.

برای نمونه گونه‌ای از ماهی که با نام گرگ‌ماهی اقیانوس اطلس (Atlantic wolffish) شناخته می‌شود، نام‌های زیادی در سراسر بریتانیا دارد. این ماهی با نام‌های متفاوت گرگ مارماهی، گرگ دریایی، گربه‌ی دریایی، ماهی شیطان، ماهی پفی، گربه‌ماهی و گربه‌ماهی اقیانوس اطلس شناخته می‌شود. یا گونه‌ی دیگر که با نام «سگ‌ماهی کمتر خالدار» (Lesser-spotted dogfish) در انگلستان معروف است، در آمریکا با نام گربه‌کوسه‌ی کوچک خالدار (Small-spotted catshark) شناخته می‌شود.

با توجه به اینکه استانداردسازی برای نام‌های کاربردی و رایج وجود ندارد، با وجود نام مستعار، نام‌های غیررسمی و اصطلاحات منطقه‌ای شکل گرفته به مرور زمان و به‌آسانی می‌توانند باعث سردرگمی شوند.

اگرچه شاید این موضوع مشکلات زیادی را برای مردم محلی ایجاد نکند اما برای دانشمندان و پژوهشگران سیستم مناسبی برای استفاده نیست. زیرا آن‌ها به یک سیستم دقیق و ساماندهی‌شده نیاز دارند که به آن‌ها امکان شناسایی دقیق گونه‌های مختلف را بدهد. سیستم نام‌های علمی نه تنها برای گونه‌های ماهی بلکه برای نامگذاری همه‌ی جانداران روی سیاره‌ی زمین ایجاد شده است.

تاریخچه و توسعه

سیستم علمی نام‌گذاری جانوران با تلاش‌های دانشمند سوئدی «کارل لینه» (Carl Linnaeus) آغاز شد که در سال‌های ۱۷۰۷ میلادی تا ۱۷۷۸ زندگی می‌کرد. با درک اینکه نام‌های رایج برای فهرست کردن شمار زیادی از گونه‌های جانوری و گیاهی روی سیاره‌ی زمین، به اندازه‌ی کافی دقیق نیستند، او زندگی خود را وقف ساختن سیستمی کرد که امکان ثبت و طبقه‌بندی دقیق گونه‌هایی را که کشف کرده بود، فراهم کند.

او یک سیستم سلسله مراتبی ایجاد کرد که به موجب آن به هر یک از جانوران یک نام علمی دو جمله‌ای (دو بخشی) داده شد که هر موجود زنده را شناسایی می‌کرد و همچنین هر موجودی را در موقعیت خاص خود در یک طبقه‌بندی آرایه‌شناختی قرار می‌داد.

سلسله مراتب هشت طبقه آرایه‌شناختی اصلی در طبقه‌بندی زیستی

در سیستمی که لینه ایجاد کرد که تا حدی بر منطق و تا حدی بر زیست‌شناسی استوار است، سلسله یا فرمانرو (Kingdom) گسترده‌ترین دسته‌بندی‌های هستند. سپس بر اساس میزان واگرایی، شاخه (Phylum)، رده (Classe)، راسته (Order)، خانواده یا تیر (Family)، سرده (Genus) و گونه (Species) وجود دارد. گروه‌هایی از موجودات در هر یک از این طبقه‌بندی‌ها یک «آرایه» (Taxon) نامیده می‌شوند.

با این وجود، دانشمندان و انجمن‌های علمی، برای تطبیق و تغییر ایده‌هایی که ابتدا توسط لینه بیان شد، کوشیده‌اند تا اطمینان یابند که این سیستم نامگذاری همچنان با اکتشافات و پیشرفت‌های جدید، سازگار باشد. هم‌اکنون بالاترین طبقه‌ی آرایه‌شناختی جانوران دامنه (Domain) نام دارد.

این بدان معناست که هنگامی که به یک گونه نامی علمی داده شد، هیچ گونه‌ی دیگری نمی‌تواند همان نام را داشته باشد و بنابراین دانشمندان می‌توانند با اطمینان از این نام برای توصیف یک گونه بدون سوء برداشت یا اشتباه گرفتن آن با دیگر گونه‌ها، استفاده کنند.

در نهایت این روش نام‌گذاری توسط «کمیسیون بین‌المللی نامگذاری جانورشناسی» (International Commission on Zoological Nomenclature) یا به اختصار ICZN رسمی شد. نهادی که به گفته‌ی خودش با تولید و انتشار اطلاعات درباره‌ی استفاده‌ی صحیح از نام‌های علمی حیوانات، مشاور و داور جامعه‌ی جانورشناسی است. ICZN تضمین می‌کند که نام‌های علمی به درستی استفاده و استناد شوند و همچنین تضادها بر سر نام علمی صحیح برای اعمال بر یک گونه برطرف شود.

این کار با ایجاد «قوانین جهانی نامگذاری برای جانوران» (International Code of Zoological Nomenclature) انجام می‌شود که قوانین تولید نام علمی حیوانات را تعیین می‌کند و با پیشرفت‌ها و اکتشافات جدید به‌روز می‌شود. در حالی که این سیستم ممکن است پیچیده به‌نظر برسد، اما در واقع بسیار ساده است و این یکی از دلایلی است که سیستم نام‌های علمی لینه تا به امروز استفاده می‌شود.

در حقیقت با برآورد وجود ۸٫۷ میلیون گونه‌ی مختلف جانوری در سراسر جهان، به‌راحتی می‌توان دریافت که چرا یک سیستم یکپارچه و رسمی برای نام‌گذاری لازم است.

سیستم نام‌گذاری علمی چگونه کار می‌کند؟

نام‌های علمی (که به آن‌ها نام‌های دوتایی یا نام‌های لاتین هم گفته می‌شود) از دو بخش تشکیل شده‌اند. اولی یک نام عمومی بر اساس سرده‌ای است که گونه از آن آمده است و دومی نام اسم خاص است و فقط به همان گونه اشاره دارد. بنابراین دو گونه‌ی نزدیک به هم ممکن است نام‌های علمی مشابهی داشته باشند.

مثلا ماهی زغال‌سنگ و زغال‌ماهی پیوند نزدیکی با هم دارند و بنابراین هر دوی آن‌ها Pollocks را به‌عنوان نخستین بخش نام خود دارند و با بخش دوم نام خود از هم متمایز می‌شوند. بدین ترتیب زغال‌ماهی دارای نام علمی Pollachius pollachius است و نام علمی ماهی زغال‌سنگی Pollachius virens گذاشته شده است.

از سوی دیگر، نام‌های علمی لزوما ثابت نیستند و در صورت شناسایی اطلاعات و کشفیات تازه درباره‌ی گونه‌ها ممکن است تغییر کنند. در حقیقت، این یک اصل پایه‌گذاری ICZN بوده است که نسخه‌های قبلی کدهای نام‌گذاری با انتشار نسخه‌های جدید، جایگزین شوند.

Credit: Arcasapos

برای نمونه اعتقاد در گذشته بر این بود که یک گونه از «چارگوش‌ماهی» (Skate) در آب‌های بریتانیا وجود دارد: «چارگوش‌ماهی معمولی» (Dipturus batis). اما در سال ۲۰۰۹ شواهد جدیدی نشان داد که این گونه‌ی یکتا در واقع نه یکی، بلکه دو گونه‌ی جدا از هم است. بدین ترتیب نام علمی قبلی کنار گذاشته شد و اکنون از نام‌های Dipturus flossada و Dipturus intermedia برای توصیف دو گونه استفاده می‌شود.

افراد مشهور و نام‌های علمی

در حالی که بخش نخست یک نام علمی از سرده‌ی جانور متعلق به آن گرفته شده است، یافتن نام خاص منحصربه‌فرد برای بخش دوم برعهده‌ی دانشمندی است که حیوان را کشف کرده است. برای نمونه به گونه‌ای از ماهی‌های سربرهنه‌ی کشف شده توسط «اسپنسر فولترون بیرد» (Spencer Fullerton Baird) نام Alepocephalus bairdii داده شده است که قسمت اول نام سرده و قسمت دوم به نام خود بیرد را گرفته است.

گاهی اوقات هم این نام برای قدردانی از فردی انجام می‌شود که در یک زمینه‌ی خاص دستاوردهای بزرگی داشته است. برای نمونه، به دلیل تلاش‌های فراوان در زمینه‌ی طبیعت و حفاظت از آن که توسط طبیعت‌شناس و مستندساز بریتانیایی «سر دیوید اتنبرو» (Sir David Attenborough) صورت گرفته، شماری از گونه‌های جانوری به نام او نام‌گذاری شده‌اند.

از جمله می‌توان به Materpiscis attenboroughii که گونه‌ای ماهی زره‌پوش منقرض شده است اشاره کرد. همین‌طور یک نوع درخت گلدار Blakea attenboroughii، گونه‌ای از عنکبوت‌ها Prethopalpus Attenboroughi و یک نوع گیاه حشره‌خوار در معرض انقراض Nepenthes attenboroughii به افتخار او نام‌گذاری شده‌اند.

در برخی مواقع هم گونه‌های جانوران برای جلب توجه به نام افراد مشهور نام‌گذاری می‌شوند یا کاملا نام‌هایی طنزگونه دارند. مثلا گونه‌ای از سوسک‌های زمینی با نام «آرگا شوارتزنگری» (Agra schwarzeneggeri) شناخته می‌شوند که این نام‌گذاری به دلیل شباهت پاهای برجسته‌ی جلویی سوسک به عضلات دوسر بازو و معروف بودن عضلات آرنولد شوارتزنگر انجام شده است.

همچنین گونه‌ای از مگس صفراوی Preseucoila imallshookupis نام‌گذاری شده که برگرفته از یکی از آهنگ‌های «الویس پرسلی» (Elvis Presley) با نام I’m All Shook Up است.

علاوه بر این بسیاری از افراد مشهور دیگر مانند باراک اوباما، لو رید، پینک فلوید، جورج دبلیو بوش، جی. آر. آر. تالکین، بیل گیتس، کیت وینسلت، آنجلینا جولی و بسیاری دیگر هم گونه‌هایی از حیوانات و جانوران را به نام خود دارند.

در میان افراد برجسته‌ی ایرانی هم علاوه بر ماهی علی‌دایی، گونه‌های دیگری هم از روی نام شاعران بزرگی مانند فردوسی و حافظ و چهره‌هایی مانند امیرکبیر، مجید سمیعی، محمدرضا شجریان، مریم میرزاخانی، رئیسعلی دلواری و حتی محیط‌بانان شهید مانند سعید پرهام نام‌گذاری شده‌اند.

عنکبوت مریم میرزاخانی با نام علمی Pardosa mirzakhaniae
Credit: Shafaie, Sepideh;Mirshamsi, Omid;Aliabadian, Mansour;Moradmand, Majid;Marusik, Yuri M.

دشوار بودن کشف گونه‌های تازه

اگرچه هنوز شمار زیادی از گونه‌های جانوری زمین ناشناخته‌اند و طبق برخی بررسی‌ها این میزان به ۸۶ درصد می‌رسد اما کشف گونه‌های تازه بسیار دشوار، پیچیده و هزینه‌بر است. آنچه تاکنون کشف شده، آن‌هایی هستند که به‌راحتی یافت می‌شوند، آشکار و نسبتا بزرگ هستند.

تا کنون حدود ۱٫۲ میلیون گونه‌ی جانوری برای علم شناخته شده و هنوز گونه‌های بسیاری ناشناخته‌اند که برای هر یک نیاز به هزینه و سال‌ها پژوهش علمی است. اما شاید پیشرفت فناوری بتواند در این زمینه هم اثر بگذارد و عصری از اکتشافات پیش روی بشر باشد تا بتواند بیش از چیزی که تاکنون شناخته شده را کشف کند.