مناطق حفاظت شده در زاگرس؛ کشتی نوح ایران
شاید شبیه‌ترین تعریف به منطقه‌ی حفاظت شده، کشتی نوح باشد. کشتی نوح همان زیستگاه گونه‌های آندمیک گیاهی-جانوری است که ورود به آن قانون خاص دارد. جایی که باید گونه‌های گیاهی و جانوری اندمیک برای نسل‌های آینده بشری حفظ شود. بنابراین قوانین بین المللی بوجود آمد که هرگونه دخل و تصرف را در این سرمایه‌ی بشری–تجدیدناپذیر ممنوع کرده است. البته به معنای آن نیست که هیچ‌گونه دخل و تصرفی در مناطق حفاظت شده در ایران انجام نمی‌گیرد.
قوانین می‌گویند که نباید، اما فاصله‌ی باید و نباید با آنچه هست و نیست در کشور ما بسیار است. مناطق حفاظت شده در کنار «پارک ملی»، «اثر طبیعی ملی» و پناهگاه حیات وحش، مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور است؛ یعنی ۱۱ درصد کل وسعت ایران.
منطقه‌ی حفاظت شده از نگاه سازمان حفاظت محیط‌زیست، به محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل، مرتع ، دشت و آب و کوهستان اطلاق می‌شود که از لحاظ ضرورت حفظ و تکثیر نسل جانوران وحشی یا حفظ و احیای رستنی‌ها و وضع طبیعی آن‌ها دارای اهمیت خاصی بوده و تحت حفاظت قرار می‌گیرد.
آمارهای سازمان حفاظت محیط‌زیست تعداد مناطق حفاظت شده را ۳۰۹ منطقه اعلام می‌کند، البته تلاش برای آن است که تعداد مناطق حفاظت شده بیشتر شود. برای رسیدن به نرم جهانی وسعت مناطق حفاظت شده از ۱۱ درصد، باید به ۱۷ تا ۲۱ درصد مساحت کشور برسد.
حفاظت شده در زاگرس
زاگرس با تنوع بی‌نظیر زیستی سهم خاصی از مناطق حفاظت شده، دارد. ورود به مناطق حفاظت شده در زاگرس هم همان قوانین خاص را دارد که سایر مناطق حفاظت شده کشور. بازدید از مناطق حفاظت شده مثل مناطق چهارگانه زیر نظر سازمان محیط زیست انجام می‌شود. بنابراین از قبل باید اقدام به تهیه‌ی مجوز ورود به منطقه کرد. در این گزارش سعی شده از هر استانی که تمام وسعتش در زاگرس قرار دارد یک منطقه حفاظت شده، معرفی شود. اصفهان، فارس، بوشهر ، هرمزگان و… خارج از این مطلب قرار می‌گیرند. بخشی از این استان‌ها در جغرافیای پرچین و شکن زاگرس قرار دارد. بنابراین همه‌ی داشته‌های حفاظت شده‌ی زاگرس در این مطلب خلاصه نمی‌شود.
دریاچه‌ی گهر
احتمال اینکه خوانندگان این مطلب با منطقه حفاظت شده آشنا نباشند، کم نیست. مثلا شاید ندانید دریاچه گهر لرستان در منطقه حفاظت شده‌ی اشترانکوه قرارداد اما ممکن است مسافر این دریاچه زیبا شده باشید. آن زیبایی سحرآمیز اطراف این دریاچه را ۶۰۰ گونه گیاهی تشکیل می‌دهد که ۶۸ گونه از این تعداد از جمله بنه، انجیر وحشی، گلابی وحشی، آلبالوی وحشی، تمشک، زالزالک، درخت آزاد، بید، اُرس، محلب، بادام کوهی، آویشن، کما، جاشیر، انواع گون، کلاع میرحسن و… آندمیک(بومی) منطقه حفاظت شده است.
اشترانکوه مشهور به آلپ ایران (البته تنها کوهی در ایران نیست که به آلپ شبیه شده است. کوه دنا ( منطقه حفاظت شده دنا) را هم به همین اسم می‌خوانند) بلندترین نقطه‌ی لرستان و محل زندگی گونه‌هایی چون بز وحشی، گوسفند وحشی، پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، کفتار، گرگ، گربه وحشی،گربه جنگلی، دارکوب سبز، دارکوب سوری، و ده‌ها پرنده‌ی دیگر است. سفیدکوه در خرم‌آباد، قالیکوه، شادابکوه، از دیگر مناطق حفاظت شده لرستان است.
آمارهای سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید در ۶۰ سال گذشته، مناطق حفاظت شده دنیا حدود ۲/۶ برابر، اما در ایران ۴/۷ برابر شده است. در خاورمیانه به طور متوسط ۵.۳ درصد از سطح خشکی کشورها به مناطق حفاظت شده اختصاص یافته است اما این رقم در کشور ما ۱۰.۴ درصد و تقریبا ۲ برابر متوسط منطقه است. این تفاوت وسعت را تنوع زیستی بسیار گسترده‌تر ایران در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه ساخته است. این تنوع گسترده نتیجه چهار فصل بودن جغرافیای این گربه‌ی دوست داشتنی است.
زیستگاه امپراتور لرستان
منطقه حفاظت شده شادابکوه، زیستگاه سمندر لرستانی است که به امپراتور (قیصر) لرستان معروف است. این گونه‌ی در معرض انقراض نام‌های دیگری هم دارد؛ محلی‌ها به آن «حاجی باریک آو» هم می‌گویند. خوش خط و خال است و همین زیبایی بلای جان آن شده و چند سالی است که سر از سفره‌های هفت سین ایران درآورده است. صید امپراتور ممنوع است اما قاچاق تنها تهدید این گونه نیست. علاوه بر هموطنانی که هر موجود زنده‌ای را به آپارتمان می‌کشانند، سدسازی‌ها هم کیان این گونه بومی را تهدید می‌کند.
ترانه کوچ عشایر در شیمبار
منطقه حفاظت شده شیمبار یا شیرین بهار در خوزستان یکی دیگر از مناطق حفاظت شده است که در حوزه زاگرسی، ناحیه جنگل‌های ایرانی- تورانی قرار دارد. زندگی عشایری بختیاری‌ها در شیمبار این منطقه را در میان ترانه‌های بختیاری ماندگار کرده است. دشت شیمبار هم با چشمه‌های متعدد، آبشارهای زیبا، شط شیمبار و جنگل‌های پوشیده از درختان بلوط، بادام، بوته‌های وحشی، انگور کوهی، توت، انار و…تعریف می‌شود. دو هزار هکتار تالاب شیمبار در این منطقه حفاظت شده، میزبان پرندگانی چون چلنگر و چِلچِله است.
زیستگاه گوزن زرد ایرانی
خوزستان علاوه بر شیمبار باستانی، منطقه حفاظت شده‌ی دز و کرخه را هم در جغرافیای غنی خود دارد. پوشش درختی منطقه حفاظت شده دز شامل درختان پده، گز، سرین، جغ و استبرا و … به همراه جنگل های انبوه ومتراکم پناهگاه حیات وحش کرخه و دز و زیستگاه گوزن زرد ایرانی است. گوزن زرد ایرانی، یکبار تا مرز منقرض کامل رفت اما در شرایط محصور احیا شد.
حالا علاوه بر کرخه، دز، جزایر اشک و کبودان در دریاچه ارومیه، دشت ناز ساری، پناهگاه حیات وحش سمسکنده در ساری، میان‌کتل دشت ارژن و منطقه حفاظت‌شده پریشان (دشت برم کازرون) در استان فارس محل زیست محصور این گونه‌ی ارزشمند است.
هفت شهیدان، شالو – منگشت، کرائی و… از دیگر مناطق حفاظت شده خوزستان هستند.
شوکای اوراسیایی
کرمانشاه در زاگرس یکی از استان‌های زاگرسی با تنوع بالای بوم‌شناسی است. این تنوع بالا نتیجه‌ی پستی و بلندی‌ها، تنوع اقلیمی بسیار و گونه‌های جانوری متنوعی است. منطقه‌ی حفاظت شده‌ی بوزین و مرخیل زیستگاه شوکا یا گوزن مینیاتوری است. گوزنی به رنگ سربی یا سرخ است که علف می‌خورد و همین علف‌خوار بودن آن را ساکن مناطق جنگلی کرده است. منطقه حفاظت شده بیستون، بوزین و مرخیل، غار قوری قلعه، پراو و قلاجه از جمله مناطق حفاظت شده استان کرمانشاه هستند.
منطقه خلیجی- زاگرسی
ایلام در زاگرس ۴ منطقه حفاظت شده به نام کولگ، کبیرکوه، دینارکوه و مانشت و قلارنگ دارد. وجود ۱۵ رودخانه دائمی، ۱۹ تالاب طبیعی مصنوعی ایلام را به یکی از زیباترین استان‌های زاگرسی تبدیل کرده است.
منطقه حفاظت شده دینارکوه، غربی‌ترین بخش جنگل‌های زاگرس است که به جلگه‌های بین‌النهرین و عراق می‌رسد. دو هوا شدن در مرز ایران وعراق باعث شده تا دینارکوه رنگ دیگری به خود بگیرد. غنای زیستی بالای آن را نتیجه همین دو بوم و دو هوا می‌دانند. یعنی دما را از منطقه خلیجی و رطوبت را از منطقه زاگرسی می‌گیرند.
در پناه دنا
کهگیلویه و بویراحمد را با دنا می‌شناسند یا می‌گویند دنا شناسنامه کهگیلویه است. دنا تنها یک کوه یا منطقه حفاظت شده نیست، تاریخ و فرهنگ این منطقه را رقم زده است. منطقه حفاظت شده و پارک ملی دنا با ۸۰ کیلومتر طول، طولانی‌ترین بخش رشته کوه زاگرس است. دنا به‌عنوان بلندترین قله زاگرس و برفی بودن حائز اهمیت زیادی است. دنا هم منطقه حفاظت شده است، هم ذخیره‌گاه زیست کره. کهگیلویه و بویراحمد چهار فصل است هم منطقه گرمسیری دارد و هم سردسیری. این استان روی پستی و بلندی ها و چین خوردگی زاگرس هفت منطقه حفاظت شده دنا، دنای شرقی، خاییز سرخ، خامی، دیل، سولک و سیوک را در خود دارد.
عروس بوکان
از میان ۷ منطقه حفاظت شده آذربایجان غربی یعنی دریاچه ارومیه، دشت سوتاوو، مراکان، غار سهولان، کانی برازان، جنگل‌های سردشت و تالاب نوروزلو، معرفی گونه‌ی عروس بوکان در منطقه حفاظت شده سوتاوو را انتخاب شد. گونه‌ای در معرض انقراض به نام «میش مرغ» که به عروس بوکان هم معروف است. آخرین سرشماری ها تعداد آن را ۳۵ بال اعلام می‌کند. بومی‌ها میش مرغ را چیرک هم صدا می‌زنند. از خانواده هوبرگان است. از آن به سنگین‌وزن‌ترین پرنده‌ی پروازی جهان یاد می‌کنند. در دشت‌های وسیع بی درخت، زمین‌های استپی و علفزارها لانه می‌سازند. دشت سوتا، زیستگاه چیرک‌ها سال‌هاست که کشت می‌شود و کمباین کشاورزان، دشمن جان آن‌هاست. تا پیش از آنکه زندگی آن‌ها به دشت سوتاوو بوکان محدود شود، گستره‌ی زیست آن‌ها از آذربایجان غربی تا کردستان و همدان می‌رسید. حالا تعداد آن‌ها آنقدر کم است که در چاله‌ی ژنتیکی ازدواج فامیلی افتاده‌اند. سال‌هاست که محیط زیست برنامه واردات تخم میش مرغ را از کشورهایی که از نظر توالی ژنتیکی به عروس بودکان نزدیکند دارد اما هنوز اجرایی نشده است.
