راهنمای رصد بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۰ (با وجود نور ماه)

در نگاه نخست، امسال بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۰ که در ۲۲ و ۲۳ آذر به اوج می‌رسد، با وجود ماه درخشان، کم‌سو خواهد بود اما بررسی دقیق‌تر، یک بازه‌ی زمانی امیدوارکننده را برای رصد این رویداد در مناطق دارای آسمان تاریک نشان می‌دهد.

بارش شهابی تماشایی دیگری در راه است. در حالی که بارش شهابی جوزایی پربارترین بارش شهابی سال است، اما امسال زیر تابش خیره‌کننده‌ی قرص بزرگ ماه روی می‌دهد. به‌طور معمول این موضوع دیدن هر شهاب‌سنگی به جز درخشان‌ترین‌ها را غیرممکن می‌کند اما به لطف شب‌های طولانی زمستان، یک پنجره‌ی رصدی مناسب در ساعات اندکی پس از غروب ماه وجود خواهد داشت.

اوج بارش در دوشنبه شب تا صبح سه‌شنبه یعنی ۱۳ و ۱۴ دسامبر (۲۲ و ۲۳ آذر) خواهد بود که در مکان‌های کاملا بدون آلودگی نوری، تا ۱۲۰ شهاب در ساعت هم قابل مشاهده است. با رصد از مناطق نیمه-روستایی، معمولا حدود نیمی از این عدد دیده می‌شود. اکثر شهاب‌ها به تنهایی وارد جو زمین می‌شوند اما گاهی دو یا سه تیر شهاب پشت سر هم روی می‌دهند و به دنبال آن چند فعالیتی نخواهد بود. این بازه‌های آرامش، فقط زمان تعلیق را افزایش می‌دهند و به‌طرزی نامحسوس یک جلسه‌ی یک ساعته‌ی رصد شهاب را به دو برابر یا بیشتر افزایش می‌دهند.

وضعیت آسمان در شامگاه ۲۲ آذر
Credit: Gregg Dinderman / Sky & Telescope

در طول بخش شامگاهی بارش شهابی، ماه با فاز ۷۹ درصد و درخشش زیاد در صورت فلکی حوت (Pisces) باعث سخت شدن رصد شهاب‌های کم‌نور می‌شود. اما بارش شهابی جوزایی راهی برای مقابله با این چالش دارد؛ آذرگوی‌ها! این بارش شهابی از نظر تعداد شهاب‌های درخشان پس از بارش شهابی برساوشی در رتبه‌ی دوم قرار می‌گیرد، بنابراین انتظار می‌رود که با وجود نور ماه در ساعات شامگاهی، باز هم امکان تماشای بخشی از فعالیت بارش شهابی باشد.

منشأ بارش شهابی جوزایی

به نظر می‌رسد که شهاب‌های جوزایی، از کانون یا نقطه‌ای در آسمان می‌آیند که فقط چند درجه در جنوب غربی ستاره‌ی درخشان «سرپیشین» (Castor) در صورت فلکی «جوزا» (Gemini) یا «دوپیکر» قرار دارد و بر همین اساس هم جوزایی نام گرفته است.

هنگامی که زمین با سرعت ۱۰۷ هزار کیلومتر بر ساعت به دور خورشید می‌گردد، با انبوهی از بقایای جدا شده از سیارک «فایتون ۳۲۰۰» (۳۲۰۰ Phaethon) به‌عنوان مادر شهاب‌های جوزایی، مواجه می‌شود. بدین ترتیب مانند ماشینی که در شب از میان طوفان و برف می‌راند و پیش می‌رود، سیاره‌ی ما هم مستقیم به درون این مواد فرو می‌رود و این تصور را ایجاد می‌کند که همه از یک نقطه در آسمان سرچشمه می‌گیرند.

رد شهاب‌ها در بارش شهابی جوزایی به کانون بارش در صورت فلکی جوزا (دو پیکر) می‌رسد.
این عکس ترکیبی طی سه ساعت در بارش شهابی جوزایی ۲۰۲۱ تهیه شده است.
Credit: Jeff Dai

در واقعیت اما قطعات ریز این سیارک، در مسیرهای تقریبا موازی به جو زمین برخورد می‌کنند. سرعت نسبی میان زمین و مواد بارش شهابی، میانگین سرعت ورود شهاب‌ها را به ۱۲۷ هزار کیلومتر بر ساعت می‌رساند. به اندازه‌ای سریع که اصطکاک با هوا باعث داغ و تبخیر شدن ذرات می‌شود و یک دنباله‌ی نورانی به طول چندین کیلومتر از فلزات یونیزه شده (ازجمله آهن و مینزیم) و مولکول‌های جو ایجاد می‌کند. ترکیب گرمایش و یونیزاسیون، منظره‌ی آشنایی را ایجاد می‌کند که اکثر مردم آن را به‌عنوان تیر شهاب می‌شناسند.

آغاز تماشای بارش شهابی

فارغ از بودن یا نبودن ماه، می‌توانید به محض پایان گرگ‌ومیش پس از غروب در ۱۳ دسامبر (۲۲ آذر) و زمانی که کانون بارش کمی در آسمان شمال شرقی طلوع کرده است، تماشای بارش را شروع کنید. در این زمان می‌توان شهاب‌های زمین‌خراش را مشاهده کرد، این شهاب‌سنگ‌ها با یک شیب بسیار کم به جو برخورد می‌کنند و مسیرهای طولانی مدت و اغلب درخشان ایجاد می‌کنند که برای رصدگران خاطره‌ساز خواهند بود.

ارتفاع ورود (سفید) و پایان سوختن (نارنجی) شهاب‌ها در بارش جوزایی (واحد‌ها به مایل است.)
Credit: NASA

از حدود ساعت ۹ شب به وقت محلی، زمانی که کانون بارش تا ارتفاع حدود ۳۰ درجه بالا آمده است، می‌توانید به طور جدی تماشای بارش شهابی جوزایی را آغاز کنید. فقط به یاد داشته باشید که درخشش ماه تعداد شهاب‌های قابل مشاهده را کاهش می‌دهد. برای داشتن بهترین دید، بهتر است ماه را در پشت سر خود هنگام رصد قرار دهید تا بتوانید قدرت چشمان خود را در طول شب حفظ کنید.

امسال سازمان بین‌المللی شهاب‌سنگ برای تعیین تأثیر نور درخشان ماه بر فعالیت شهاب‌ها از رصدگران کمک خواسته است. رصدگران باید حداقل یک ساعت بارش شهابی را مشاهده کنند و حد قدر قابل رصد را با شمارش تعداد ستاره‌های قابل مشاهده در مناطق خاصی از آسمان تخمین بزنند. نمودارهایی برای این مناطق خاص در اینجا قابل دسترسی است که استفاده از بخش شماره ۷ در نمودار ۱ ساده‌ترین کاربری را دارد. برای فرستادن گزارش هم باید فرم نام‌نویسی رایگان تکمیل شود.

بهترین زمان رصد بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۰

بهترین زمان برای تماشای نمایش بارش شهابی جوزایی، حوالی غروب ماه، یعنی حدود ساعت ۳ بامداد ۱۴ دسامبر (۲۳ آذر) به وقت محلی آغاز می‌شود. برای چند ساعت پس از آن و پیش از سپیده‌دم، صورت فلکی دوپیکر در آسمان جنوب غربی بالا می‌آید و بارش هم به اوج می‌رسد.

وضعیت بارش شهابی جوزایی در آسمان بامدادی (حدود ۰۲:۰۰ صبح)
Credit: Sky & Telescope / Gregg Dinderman

همان‌طور که در اغلب سرگرمی‌های منجمان اتفاق می‌افتد، بهترین ساعات رصد با سردترین دماهای شب همراه است که بارش امسال را هم کمی چالش‌برانگیزتر از معمول می‌کند. بنابراین برای رصد حتما باید لباس گرم همراه داشت. در داخل چکمه‌ها و دستکش‌های خود از گرم‌کننده‌های شیمیایی استفاده کنید و یک نوشیدنی داغ را آماده نگه دارید. یک صندلی راحتی به گونه‌ای که بتوانید راحت در آن قرار بگیرید هم ضروری است. هیچ کس نگفته است که نجوم آماتوری الزاما سبک زندگی ساده و سختی دارد؛ برعکس، راحتی، ما را به رصدگران بهتری تبدیل می‌کند.

مانند بیشتر بارش‌های شهابی، اغلب شهاب‌های جوزایی کوچک هستند و از ذرات گردوغبار تا قطعات نخودی را شامل می‌شوند اما گاهی هم سنگ‌ریزه‌های بزرگ‌تری که توسط سیارک تولید شده‌اند، گلوله‌های آتشین درخشانی ایجاد می‌کنند؛ شهاب‌هایی که درخشش آن‌ها برابر یا فراتر از درخشندگی سیاره‌ی ناهید با قدر ۴- است.

سیارک فایتون ۳۲۰۰؛ مادر شهاب‌های بارش جوزایی
Credit: Arecibo Observatory / NASA / NSF

جریان بارشی جوزایی از دیگر بارش‌ها جداست، زیرا از سیارک فایتون ۳۲۰۰، یک سیارک ۵٫۸ کیلومتری با مداری دنباله‌دار-مانند سرچشمه می‌گیرد که گاهی دمی از گردوغبار بر جای می‌گذارد. در مقابل بیشتر بارش‌های شهابی از دنباله‌دارها نشأت می‌گیرند.

فایتون بیش از هر سیارک بزرگ دیگری به خورشید نزدیک می‌شود و اخترشناسان تصور می‌کنند که گرمای شدید خورشیدی باعث می‌شود سطح آن ترک بخورد و گردوغبار و سنگ‌هایی را آزاد کند که شهاب‌های جوزایی را ایجاد و تغذیه می‌کنند.

زمین در طول سه هفته‌ی اول دسامبر (سه هفته‌ی پایانی آذر) مدار سیارک فایتون را قطع می‌کند و ما در ۱۳ و ۱۴ دسامبر (۲۲ و ۲۳ آذر) از هسته‌ی این توده می‌گذریم و همین موضوع دلیل افزایش سرعت فعالیت شهاب‌ها در این تاریخ است.

مسیر گذر زمین از میان توده بقایای سیارک فایتون ۳۲۰۰
Credit: Data by Peter Jenniskens and visualization by Ian Webster

برای داشت بهترین جهت تماشای بارش، باید کانون بارش را در یک سمت دید خود نگه دارید. به این ترتیب، ترکیبی از شهاب‌های با رد کوتاه و شهاب‌های با رد بلند که ۹۰ درجه به طرفین کانون بارش دیده می‌شوند، قابل مشاهده خواهند بود.

برای تماشای یک رصد خوب باید به مناطقی با آسمان تاریک بروید. یک توصیه‌ی خوب برای رصد بهتر هم این است که در ساعات شامگاهی به سمت جنوب شرقی و در سپیده‌دم به سمت جنوب یا شمال نگاه کنید. اما در هر صورت نگران نباشید، قطعات سیارک فایتون، از همه‌ی جهات عبور خواهند کرد و شما می‌توانید نمایشی چشمگیر از بارش شهابی جوزایی ۲۰۲۱ را شاهد باشید و هر شهاب‌سنگی را با دنبال کردن دنباله‌ی آن به سمت عقب که به صورت فلکی جوزا می‌رسد، به‌عنوان شهاب جوزایی شناسایی کنید.

عکس کاور: بابک تفرشی، عکاس نشنال جئوگرافیک و رد درخشان یک آذرگوی در طول بارش شهابی جوزایی ۱۳۹۹
Credit: Babak Tafreshi

منبع: Sky&Telescope