اعتدال بهاری؛ رویدادی نجومی که آغازگر نوروز است

لحظه‌ی اعتدال بهاری از راه رسید و نوروز و سال نوی ایرانی که بر پایه‌ی دقیق‌ترین گاهشماری جهان است، همراه با آن آغاز شد.

اعتدال بهاری که با نام اعتدال مارس (March Equinox) هم شناخته می‌شود، نشان‌دهنده‌ی آغاز فصل بهار در نیمکره‌ی شمالی و فصل پاییز در نیمکره‌ی جنوبی است. این لحظه آغازگر سال نوی خورشیدی در گاهشماری ایرانی است که دقیق‌ترین گاهشماری جهان محسوب می‌شود.

امسال اعتدال بهاری در ۲۰ مارس ساعت ۱۵:۳۳:۲۶ ساعت هماهنگ جهانی (۱۹:۰۳:۲۶ در ایران) فرا می‌رسد. مهم نیست در کجای زمین هستید، اعتدال بهاری در همه جا در یک لحظه روی می‌دهد و برخی تغییرات فصلی را به همراه دارد که برای دوستداران طبیعت در سراسر جهان قابل توجه است.

مسیر خورشید در اعتدال بهاری و انقلاب تابستانی و زمستانی
Credit: Earth Science Picture of the Day/ Universities Space Research Association

برابری روز و شب

در اعتدال، دو نیمکره‌ی زمین به‌طور مساوی پرتوهای خورشید را دریافت می‌کنند. اغلب گفته می‌شود که طول روز و شب برابر است. در واقع واژه‌ی اعتدال (Equinox) از واژه‌ی لاتین Aequus به معنای «برابر» و Nox به معنای شب گرفته شده است. برای اجداد ما، که زمان‌سنجی آن‌ها دقت کمتری نسبت به دوران ما داشت، روز و شب احتمالا برابر به‌نظر می‌رسیدند امروزه می‌دانیم که این برابری وجود دارد اما کاملا دقیق نیست.

سریع‌ترین غروب خورشید در اعتدال

سریع‌ترین غروب و طلوع خورشید در سال، در هنگام اعتدال روی می‌دهد. یعنی مدت زمانی که طول می‌کشد تا کل خورشید به زیر افق برود.

اعتدال بهاری، رویدادی در مدار زمین به دور خورشید است.

طلوع دقیق از شرق و غروب دقیق از غرب

این یک پدیده‌ی دیگر اعتدال است. در اعتدال خورشید از شرق طلوع و از غرب غروب می‌کند. فرقی ندارد که در کجای زمین زندگی می‌کنید، این پدیده روی می‌دهد. همان‌طور که تصویر زیر نشان می‌دهد، در هنگام اعتدال (برابران) خورشید آن‌طور که از استوای زمین دیده می‌شود، هنگام ظهر بالای سر ظاهر می‌شود. این تصویر مکان خورشید را در استوای سماوی، در هر ساعت از روز اعتدال نشان می‌دهد.

مهم نیست در کجای زمین هستید، به جز در قطب شمال و قطب جنوب زمین، شما یک نقطه‌ شرقی و غربی در افق خود دارید. آن نقطه، نقطه‌ی تلاقی افق شما با استوای آسمانی، خط فرضی بالای استوای واقعی زمین است.

خورشید روی استوای سماوی قرار دارد و استوای سماوی افق را در نقاطی که به شرق و غرب می‌رسد قطع می‌کند و بدین ترتیب در هنگام اعتدال، خورشید دقیقا از شرق طلوع و دقیقا در غرب غروب می‌کند.

حرکت ظاهری خورشید در هنگام اعتدال
Credit: Tau’olunga/ Wikimedia Commons

اثرات دیگر اعتدال بهاری

اثرات دیگری هم در بازی پیرامون اعتدال بهاری وجود دارد که همه‌ی ما می‌توانیم متوجه آن‌ها شویم. در نیمکره‌ی شمالی، اعتدال بهاری طلوع زودتر، غروب دیرتر، بادهای ملایم‌تر و سبز شدن گیاهان را به دنبال دارد.

در همین حال، فصل مخالف در نیمکره‌ی جنوبی دیده می‌شود که با طلوع دیرتر، غروب زودتر، بادهای سردتر، خشکی و ریزش برگ‌ها همراه است.

اعتدال‌ها و انقلاب‌ها به دلیل انحراف محور زمین و حرکت پیوسته در مدار ایجاد می‌شوند. می‌توانید اعتدال را به‌عنوان رویدادی که در گنبد خیالی آسمان ما روی می‌دهد، یا رویدادی در مدار زمین به دور خورشید درنظر بگیرید.

دیدگاه زمین-محور

اگر از منظر زمین-محور به آن فکر کنید، می‌توانید استوای سماوی را به‌عنوان دایره‌ی بزرگی درنظر بگیرید که آسمان را به نیمکره‌ی شمالی و جنوبی آن تقسیم می‌کند. استوار آسمانی، خطی فرضی است که آسمان را مستقیما بالای استوای زمین به دو بخش تقسیم می‌کند. در هنگام اعتدال، خورشید از استوای سماوی می‌گذرد تا وارد نیمکره‌ی شمالی آسمان شود.

حرکت ظاهری خورشید از نگاه زمین در هنگام اعتدال
Credit: Tau’olunga/ Wikimedia Commons

دیدگاه زمین در فضا

اگر از منظر زمین در فضا به آن فکر کنید، باید زمین را در مداری به دور خورشید درنظر بگیرید و همه‌ی ما می‌دانیم که زمین به‌طور عمودی دور خود نمی‌چرخد، بلکه محور چرخش آن نسبت به صفحه‌ی مداری به دور خورشید، ۲۳.۵ درجه کج شده است. بنابراین نیمکره‌ی شمالی و جنوبی زمین به‌طور مستقیم نور و گرمای خورشید را دریافت می‌کنند.

ما دو بار در سال اعتدال داریم که شامل آغاز بهار و پاییز می‌شود. زمانی که انحراف محور زمین و مدار زمین به دور خورشید به گونه‌ای ترکیب می‌شوند که محور نه از خورشید دور و نه به آن نزدیک می‌شود.

نمای یک‌چهارم زمین از فضا در هنگام اعتدال بهاری و پاییزی و انقلاب تابستانی و زمستانی
Credit: Geosync

تغییر سریع پیرامون اعتدال

با توجه به اینکه حرکت زمین به دور خورشید هرگز متوقف نمی‌شود، موقعیت طلوع و غروب خورشید و روزهایی که نور خورشید و شب تقریبا برابر است، به سرعت تغییر می‌کند.

نشانه‌ی اعتدال بهاری در طبیعت

هر کجا، برای لحظه‌ای آب‌وهوا را فراموش کنید و فقط به نور روز فکر کنید. از نظر نور روز، آگاهی از اینکه بهار اینجاست و تابستان در راه است، در تمام طبیعت نیمکره‌ی شمالی زمین نفوذ می‌کند.

هر روز به قوس حرکت خورشید در آسمان توجه کنید، متوجه خواهید شد که به سمت شمال در حال تغییر است. در واکنش به تغییر نور روز، پرندگان و پروانه‌ها هم همراه با مسیر خورشید به سمت شمال مهاجرت می‌کنند.

روزهای طولانی‌تر هوای گرم‌تری را به همراه دارند. مردم لباس‌های زمستانی خود را در خانه رها می‌کنند، درختان جوانه می‌زنند و گیاهان، چرخه‌ی تازه‌ای از رشد را آغاز می‌کنند. در بسیاری از نقاط گل‌های بهاری شروع به شکوفه دادند می‌کنند.

جلوه‌ی اعتدال بهاری در طبیعت
Credit: Stephanie Becker

در همین حال در نیمکره‌ی جنوبی، روزها کوتاه‌تر و شب‌ها طولانی‌تر می‌شوند. سرمای هوا شکل می‌گیرد. پاییز فرا می‌رسد و زمستان در راه است.

فرا رسیدن سال نو

برای نیمکره‌ی شمالی ۲۰ مارس نخستین روز بهار است اما برای ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان، این آغاز سال نو هم هست. نوروز که از روز نو خبر می‌دهد به‌ویژه در ایران و طبق گاهشماری ایرانی، آغاز رسمی است و در طول هزاره‌ها در ایران پابرجا مانده است. تمرکز نوروز بر باروری و زندگی تازه است، بنابراین فرصتی مناسب برای بهره‌گیری از دانه‌ها است. خانواده‌ها سفره‌ی هفت‌سین می‌چینند که با هفت عنصر نمادین طبیعت همراه می‌شود.

در سال ۲۰۰۹ که سال جهانی نجوم نیز بود، یونسکو «نوروز» (Nowruz) را در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت قرار داد و اشاره کرد که این رسم کهن «ارزش‌های صلح و همبستگی میان نسل‌ها و درون خانواده‌ها و همچنین آشتی و همسایگی را ترویج می‌کند.» ۲۱ مارس، رسما به‌عنوان روز جهانی نوروز شناخته می‌شود، اگرچه بسته به تقویم‌ها و محاسبات اعتدال بهاری آغاز نوروز می‌تواند بین ۱۹ تا ۲۲ مارس جشن گرفته شود.

عکس کاور: لحظه‌ی اعتدال بهاری سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) از نگاه ماهواره‌ی GOES ناسا
Credit: NOAA/NASA

منابع: EarthSky, National Geographic