مولتی ویتامین‌ها؛ مفید یا کاملا بی‌فایده؟
مصرف مولتی ویتامین‌ها در چند دهه‌ی گذشته رشد قابل توجهی داشته است و بسیاری از مردم باور دارند که با مصرف مولتی ویتامین‌ها می‌توانند فواید بسیار خوبی را در بدن‌شان ایجاد کنند. به نظر می‌رسد مولتی ویتامین‌ها و داروهایی از این قبیل می‌توانند ریسک ابتلا به بیماری‌های مزمن را کاهش دهند. در این مقاله، به بررسی ماهیت کلی مولتی ویتامین‌ها پرداخته و همچنین رابطه‌ی این دسته از محصولات با بیماری‌های مختلف حاد و مزمن مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
مولتی ویتامین‌ها؛ محصولاتی باب پسند همه
مولتی ویتامین‌ها در واقع مکمل‌هایی هستند که از تعداد زیادی ویتامین و مواد معدنی تشکیل شده‌اند. البته هیچ تعریف استانداردی پیرامون مولتی ویتامین‌ها وجود ندارد که به‌واسطه‌ی آن، تعداد دقیق ویتامین‌ها در یک ترکیب ذکر شود. بسته به نوع شرکت و ترکیبات مواد معدنی می‌توان مولتی ویتامین‌ها را در محیط آزمایشگاهی تولید کرد.
مولتی ویتامین‌ها الزاما در قالب قرص در داروخانه‌ها به فروش نمی‌رسند. این دسته از محصولات به انواع و اقسام مختلف نظیر قرص، کپسول، آدامس‌های جویدنی، پودر و حتی فرم مایع در سطح بازار موجود هستند. برای هر نوع مولتی ویتامین دستور العمل خاصی نوشته شده اما به طور کلی اغلب مولتی ویتامین‌ها به صورت روزانه یک الی دو عدد باید مصرف شوند. در هر صورت، فرد می‌بایست دستورالعمل پشتِ جعبه‌ی دارو را با دقت مطالعه کند.
درون مولتی ویتامین‌ها چه چیزهایی وجود دارد؟
بر اساس مطالعاتی که تا به حال در محافل مختلف منتشر شده، وجود سیزده ویتامین و پانزده ماده‌ی معدنی برای سلامتی فرد ضروری است. به طور کلی، اغلب ویتامین‌ها و مواد معدنی، پیش‌سازهایی برای ترشح آنزیم و هورمون‌ها محسوب می‌شوند. همچنین تقویت دستگاه ایمنی بدن و فعالیت مطلوب دستگاه عصبی و اندام‌ها مدیون حضور ویتامین و مواد معدنی است. جدا از این موارد، بدن انسان به مواد معدنی و ویتامین‌ها به چشم مواد مغذی برای تکثیر، پایداری، رشد و تنظیم فعالیت‌های بدن نگاه می‌کند. بنابراین، فقدان ویتامین‌ها به هر دلیلی، چه ذاتی و چه اکتسابی می‌تواند اختلال‌های بسیار شدیدی را در بدن انسان رقم زند. داروسازان برای حل این بحران، محصولی را تحت عنوان مولتی ویتامین‌ها ابداع کرده‌اند؛ محصولی که در سراسر دنیا به یک محصول روتین برای مصرف تبدیل شده است.
برخی از مولتی ویتامین‌ها ممکن است ترکیباتی داشته باشند که در واقع یک نوع مداخله‌ی دارویی به حساب آیند
مولتی ویتامین‌ها ترکیباتی هستند که شامل تعداد زیادی ویتامین و مواد معدنی می‌شوند. با این حال، درون مولتی ویتامین‌ها ممکن است اسید چرب، مواد گیاهی و همچنین آمینو اسید، کوچک‌ترین واحد سازنده‌ی یک رشته‌ی پروتئینی هم وجود داشته باشد. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نسبت به محصولات مولتی ویتامین شبیه به داروهای شیمیایی و گیاهی دیگر سختگیری نمی‌کند. بنابراین، طیف بسیار وسیعی از مولتی ویتامین‌ها توسط مردم مصرف می‌شود. با این حال، این‌گونه نباید برداشت شود که مصرف مولتی ویتامین‌ها در هر مقداری برای سلامتی بدن مشکلی ایجاد نمی‌کند.
علاوه بر مواردی که ذکر شد، برخی از مولتی ویتامین‌ها ممکن است ترکیباتی داشته باشند که در واقع یک نوع مداخله‌ی دارویی به حساب آیند. بنابراین، اگر فرد با یک بیماری خاص یا مزمن دست و پنجه نرم می‌کند، بهتر است تا پیش از تهیه‌ی یک مولتی ویتامین خاص، با پزشک معالج خود درباره‌ی مصرفش مشورت کند. اگر محصول مورد نظر با پروسه‌ی درمانی بیماری مداخله داشته باشد، مصرف مولتی ویتامینِ مورد نظر ممکن است اثرات جانبی هولناک و چه بسا مرگ‌باری به دنبال داشته باشد.
برخی از مولتی ویتامین و مکمل‌های دارویی شامل ترکیباتی است که از خوراک طبیعی به دست می‌آید. به همین دلیل، هیچ الزامی وجود ندارد که مولتی ویتامین‌ها حتما در محیط آزمایشگاهی و به روش مصنوعی تولید شوند.
ارتباط مولتی ویتامین‌ها با بیماری‌های قلبی
یکی از مهم‌ترین دلایل مرگ انسان‌ها در سطح جهانی، بیماری‌های قلبی و عروقی است. برخی از پزشکان باور دارند که مصرف مولتی ویتامین‌ها به موازات داروهای شیمیایی اصلی می‌تواند جلوی ابتلا به بیماری قلبی را بگیرد. این باور در حالی رواج پیدا کرده که محققین در این رابطه یک نظر نیستند. برخی از مطالعات نشان می‌دهد مصرف مولتی ویتامین‌ها با کاهش ریسک بیماری‌های قلبی نظیر سکته در ارتباط است، در حالی‌که برخی مطالعات دیگر، هیچ اثری مفید و سودمندی را در این رابطه اثبات نکرده‌اند. در مطالعه‌ای که روی جامعه‌ی انسانی بسیار زیادی انجام شد، هیچ رابطه‌ای میان مصرف روزانه مولتی ویتامین و کاهش خطر سکته‌ی قلبی رویت نشد. اگرچه، به نظر می‌رسد زن‌هایی که حداقل سه سال مولتی ویتامین‌های خاصی را مصرف می‌کنند، کمتر در معرض خطر حملات قلبی هستند. نکته‌ی بحث برانگیز در اینجاست که چطور چنین نتیجه‌ای فقط در زن‌ها یافت شده است؟ در هر صورت، بر اساس اطلاعاتی که در حال حاضر موجود است، نمی‌توان حکم قطعی بر مفید بودن یا نبودن مولتی ویتامین‌ها پیرامون بیماری‌های قلبی صادر کرد.
مولتی ویتامین‌ها و درمان سرطان
اسناد و مدارک درباره‌ی میزان سودمندی مولتی ویتامین‌ها برای درمان سرطان‌های انسانی هم مشابه با بیماری‌های قلبی است؛ به این معنا که برخی از دانشمندان باور دارند مولتی ویتامین‌ها برای مبارزه با سرطان، ابزار بسیار خوبی تلقی می‌شوند و برخی دیگر دیدگاهی مخالف با این مسئله دارند. البته در این میان، یافته‌های دیگری هم وجود دارد که خبر خوبی برای هواداران پر و پا قرص مصرف مولتی ویتامین‌ها به هیچ وجه نیست.
در برخی مطالعات مشخص شده مولتی ویتامین‌ها می‌توانند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند. این یافته‌ها در تضاد با مطالعاتی است که بر اساس گفته‌ی محققین هیچ ارتباطی بین مولتی ویتامین‌ها و سرطان وجود ندارد. نکته‌ی بسیار بحث‌برانگیز پیرامون ارتباط مولتی ویتامین‌ها و سرطان در اینجاست که مولتی ویتامین‌ها در مردها و زن‌های مبتلا به سرطان به یک شکل اثر ندارند. در مطالعه‌ای که روی نزدیک به پنجاه هزار بیمار انجام شد، یافته‌های بسیار جالب و قابل تاملی به دست آمد. ۳۱ درصد کاهش ریسک ابتلا به سرطان در مردانی که مولتی ویتامین مصرف کرده‌اند رویت شد. این مسئله در حالی است که در زن‌های جامعه‌ی آماری این مطالعه هیچ اثر قابل توجهی از لحاظ آماری به دست نیامد. مطالعات دیگری هم برای بررسی اثر بلند مدت مولتی ویتامین‌ها وجود دارد که نشان می‌دهد در هر دو جنس، کاهش امراض مربوط به سرطان رویت می‌شود. هر چند، مطالعات بسیار زیاد دیگری هم در مجلات و ژورنال‌های معتبر موجود است که بر اساس یافته‌هایشان، هیچ ارتباطی بین بهبود وضعیت حال یک بیمار سرطانی و مصرف مولتی ویتامین‌ها به صورت کوتاه مدت و بلند مدت وجود ندارد.
فواید مصرف مولتی ویتامین‌ها
الزاما قرار نیست که مولتی ویتامین‌ها حتما برای درمان یک بیماری مورد استفاده قرار گیرند. دانشمندان اثر محافظتی مولتی ویتامین‌ها بر اندام‌های مختلف بدن را هم به صورت روتین در حال ارزیابی هستند؛ چراکه آنها به دنبال یافتن پاسخی برای این سوال بسیار مهم هستند: آیا مولتی ویتامین‌ها فواید دیگری هم برای سلامتی انسان دارند؟ یافتن یک پاسخ قاطعانه، دقیق، صریح و قابل استناد، محل بحثِ دانشمندان و پژوهشگران حوزه‌ی علوم تغذیه به شمار می‌رود. بر اساس مقالات بی‌شماری که در ژورنال‌ها منتشر شده، فوایدی از مصرف مولتی ویتامین‌ها در حیطه‌ی سلامت چشم و کارکرد مغز به دست آمده است.
عملکرد مغز
بر اساس مطالعات مختلفی که روی مدل‌های آزمایشگاهی مختلف انجام شد، مصرف مولتی ویتامین‌ها به نظر می‌رسد مزیت‌هایی در مغز ایجاد می‌کند. مولتی ویتامین‌ها می‌توانند به بهبود وضعیت حافظه در مغز انسان‌های مسن بینجامد. از طرفی دیگر، به نظر می‌رسد مولتی ویتامین‌ها روی خلق‌وخو و عواطف هم تاثیرات خوبی دارند. نه تنها خلق‌وخوی بد و سو تغذیه با یکدیگر در ارتباط است، بین مکمل‌های تغذیه‌ای و مولتی ویتامین‌ها با کاهش علائم مربوط به بیماری افسردگی و اضطراب هم یک رابطه‌ی خطی وجود دارد. اگرچه، بر اساس برخی از مطالعات، مولتی ویتامین‌ها هیچ تغییری را بر حالات روحی فرد مصرف‌کننده به دنبال ندارند.
سلامتی چشم
بیماری تخریب ماکولای چشمی وابسته به سن، یکی از مهم‌ترین دلایل برای نابینایی انسان در سطح جهانی قلمداد می‌شود. در یک مطالعه‌ای مشخص شده که ویتامین‌های آنتی اکسیدانی و مواد معدنی می‌توانند جلوی پیشرفت بیماری مذکور را گرفته و حتی جلوی ابتلا به این بیماری را بگیرند. همچنین، مصرف مولتی ویتامین‌ها این قدرت را به فرد می‌دهند تا در برابر سایر بیماری‌های متداول چشمی مثل آب مروارید (کاتاراکت) برای مدت بیشتری ایمن شود.
مضرات استفاده از مولتی ویتامین‌ها
مولتی ویتامین‌ها قرار نیست همیشه سودمند باشند! این نکته را باید همیشه به خاطر سپرد. میزان دوز مصرفی، یک فاکتور بسیار حیاتی برای مصرف مولتی ویتامین‌ها محسوب می‌شود. با وجود این‌که دوز بسیار بالای برخی ویتامین و مواد معدنی برای اغلب مردم قابل پذیرش است، دوز زیاد چنین محصولاتی ضرر و زیانی به دنبال دارد. شاید این سوال در حال حاضر در ذهن‌تان نقش بسته که چطور می‌توان دوز مطلوب برای یک محصول مولتی ویتامین را در نظر گرفت؟ در پاسخ به این سوال باید درباره‌ی یک پارامتر مهم صحبت کرد. دوز مطلوب می‌تواند به حلالیت ویتامین بستگی داشته باشد. به طور کلی ویتامین‌ها بر اساس این پارامتر به دو دسته‌ی کلی تقسیم می‌شوند:
- ویتامین‌های حلال در آب: بدن انسان مقادیر مازاد ویتامین‌ها را از طریق ادرار دفع می‌کند.
- ویتامین های حلال در چربی: از آنجایی که بدن انسان در حذف این ویتامین‌ها با چالش مواجه می‌شود، مقادیر مازاد ویتامین‌های محلول در چربی در اندام کبد جمع می‌شود.
زن‌های حامله باید در مصرف ویتامین A به شدت محتاطانه رفتار کنند؛ چراکه بر اساس مطالعات مختلف، به نظر می‌رسد میزان مازاد ویتامین A با اختلال‌های شناختی در ارتباط است. مسمومیت ویتامین D از سمتی دیگر به شدت نادر بوده و احتمال بسیار کمی وجود دارد که یک فرد تنها با مصرف مولتی ویتامین‌ها به این نوع مسمومیت دچار شود. هر چند، مسمومیت ویتامین A بیشتر در جوامع مختلف شایع است.
افراد سیگاری باید از مصرف مولتی ویتامین‌ها که حاوی مقادیر بسیار بالایی از بتا کاروتن یا ویتامین A دارند به شدت پرهیز کنند؛ چراکه خطر ابتلا به سرطان ریه در این دسته از افراد به مراتب بیشتر از سایرین خواهد بود. البته تنها ویتامین‌ها در مقادیر زیاد برای سلامتی بدن دردسرساز نیستند. مواد معدنی هم در دوز بسیار زیاد می‌توانند اختلال‌های شدیدی در بدن رقم زنند. برای مثال، دوز زیاد برخی از مواد معدنی مهم مثل آهن می‌تواند روی معده اثرات مخربی داشته و همچنین آثار سوء مثل یبوست، استفراغ و از حال رفتگی را برای فرد به دنبال داشته باشد. همچنین آهن می‌تواند توانایی بدن را در جذب ماده‌ی روی محدود کند. در هر صورت، باید نسبت به مصرف بهترین قرص آهن و مولتی ویتامین‌هایی که شامل این ماده هستند به صورت ویژه مراعات کرد. مردها نسبت به زن‌ها باید بیشتر حواسشان به مصرف آهن باشد؛ چراکه مرد به مراتب بیشتر از جنس زن می‌تواند ذخیره‌ی آهن داشته باشد. آهن در مقادیر بسیار زیاد می‌تواند عارضه‌ی هموکروماتوزیس را در فرد رقم زند. فرد مبتلا به این بیماری دچار مشکلات داخلی می‌شود. این بیماری می‌تواند مسمومیت ناشی از مقدار زیاد مواد معدنی را ایجاد کرده و به تبع، سیروز کبدی هم در فرد ایجاد شود. همچنین سرطان کبد و بیماری‌های قلبی هم ممکن است زندگی فرد را در ادامه تهدید کند. بیمارانی که چنین نشانه و علائمی را دارند باید از مصرف ویتامین C جدا پرهیز کنند.
یکی دیگر از مهم‌ترین مسائلی که دانشمندان حوزه‌ی علوم تغذیه روی آن به پژوهش می‌پردازند، پروسه‌ی پردازش و تولید ویتامین‌هاست. اگر ویتامین در حین پروسه دچار اختلال در ساخت و تولید شود، این نقص می‌تواند به صورت آبشاری روی موارد دیگر هم اثرات منفی به دنبال داشته باشد. بر همین اساس، مولتی ویتامین‌ها باید طبق یک پروتکل خاص به مرحله‌ی تولید برسد. اگر فردی در مصرف و بهره‌برداری از مولتی ویتامین‌ها با مشکلات جسمی و روحی مواجه شد، باید در این زمینه یک احتمال را در نظر گرفت که محصول مورد نظر به درستی پروسه‌ی تولید را سپری نکرده است.
آیا من باید مولتی ویتامین مصرف کنم؟
در مقالات مختلفی که در وب‌سایت‌های فارسی و حتی انگلیسی‌زبان منتشر می‌شود اغلب به فواید مولتی ویتامین‌ها اشاره می‌شود. تشویق عموم مردم به مصرف مکمل‌های غذایی، دارویی و مولتی ویتامین با بهره‌برداری از مقالات متنی و حتی تصویری، یکی از جذاب‌ترین و چه بسا چالش‌برانگیزترین متدها برای بازاریابی محصولات مولتی ویتامین محسوب می‌شود. چالش‌برانگیز از این نظر که نویسنده‌ها و کپی‌رایترها در تلاش هستند با دلیل و مدرک ثابت کنند که یک محصول مولتی ویتامینِ خاص می‌تواند جلوی ابتلا به یک سری بیماری یا حتی جلوی پیشرفت اختلال و بیماری‌های جسمانی را بگیرد. مشکل دقیقا اینجاست که نمی‌توان حکم قطعی برای مصرف اغلب مولتی ویتامین‌ها صادر کرد. برخی از موارد مثل آثار سوء ویتامین A ثابت شده، اما برخی دیگر از فواید و عوارض همچنان به صورت صد در صد مورد پذیرش عموم دانشمندان و پژوهشگران قرار نگرفته است. بنابراین اطلاعات علمی و قابل استناد نه تنها به صورت یکدست درباره‌ی مولتی ویتامین‌ها وجود ندارد، بلکه محققین همچنان در حال بررسی پارامترهای مختلف تاثیرگذار روی مولتی ویتامین‌ها هستند.
با تمامی این تفاسیر، مولتی ویتامین‌ها برای تمامی افراد یک جامعه قرار نیست مستمر ثمر باشد و همان‌طور که قبلا هم گفته شد، مولتی ویتامین‌ها می‌توانند زیان‌هایی هم داشته باشند. با این حال، دو گروه از افراد می‌توانند به راحتی مولتی ویتامین مصرف کنند. دو دسته از افرادی که بهتر است مولتی ویتامین‌ها را به صورت منظم در سبد غذایی خود قرار دهند:
- افراد مسن: به طور معمول، جذب ویتامین B12 با افزایش سن کاهش می‌یابد. همچنین، افراد مسن ممکن است به کلسیم و ویتامین D بیشتری نیاز داشته باشند.
- افراد وگان (گیاه‌خوار): ویتامین B12 تنها در غذاهای گوشت حیوانی یافت می‌شود. بنابراین، افرادی که با یک رژیم سفت و سخت کاملا گیاهی می‌خواهند مابقی عمرشان را سپری کنند، با یک چالش مهم در این زمینه مواجه می‌شوند. دانشمندان برای ارتقای سطح کیفی زندگی افراد گیاه‌خوار، مصرف مولتی ویتامین‌های حاوی ویتامین B12 را در دستور غذایی این بخش از افراد جامعه قرار داده‌اند. هر چند، نقص و کمبودهای غذایی افراد وگان تنها معطوف به کمبود ویتامین B12 نیست. آنها در بدن خود از فقدان کلسیم، آهن، روی، ویتامین D و صد البته اسید چرب امگا ۳ هم رنج خواهند برد. به همین دلیل، مصرف مولتی ویتامین‌ها برای افراد گیاه‌خوار امری به شدت حیاتی است. در غیر این صورت، سلامتی افرادی که به گیاه‌خواری روی آورده‌اند در بلند مدت به خطر می‌افتد.
- افرادی که یک عمل جراحی را پشت سر گذاشته‌اند: پس از انجام جراحی‌های مختلف، بیمار با خطر از دست دادن ویتامین‌های بسیار زیاد روبه‌رو می‌شود. اگر بیمار پس از عمل جراحی با یک کاهش وزن چشمگیر روبه‌رو شود، خطر کمبود ویتامین را باید به مراتب جدی‌تر از سناریوهای دیگر در نظر گرفت. در این حالت ضمن تقویت رژیم غذایی فرد، باید تا زمان متعادل شدن وضعیت خوراک و تغذیه‌ی فرد، به او مکمل غذایی و مولتی ویتامین داد تا میزان دریافت انرژی و ویتامین‌های فرد از یک سطحی پایین‌تر نیاید.
در هر صورت، بهره‌برداری از مولتی ویتامین باید یک گزینه‌ی کاملا انتخابی برای بسیاری از مردم باشد. هر چند، اکثر کارشناسان و متخصصین تغذیه باور دارند که مصرف یک غذای کامل می‌تواند اثربخشی به مراتب بیشتری نسبت به مصرف مداوم مکمل غذایی و مولتی ویتامین در بدن انسان داشته باشد.
منبع: Healthline
