زمینه‌های رشد کودک چیست؟
رشد کودک یک فرآیند چند وجهی است که از رشد، واپس‌روی (regression) و تغییر در حوزه‌های مختلف تشکیل می‌شود. این حوزه‌ها شامل رشد فیزیکی، شناختی، اجتماعی-عاطفی و زبانی است. کسب و تسلط بر مهارت‌ها در حوزه‌های خاص احتمالا در مراحل خاصی از زندگی برجسته‌تر به نظر می‌رسد. بااین‌حال، کودکان تقریبا همیشه هم‌زمان با رشد خود درجاتی از تغییر را در همه‌ی زمینه‌ها تجربه می‌کنند. در این مقاله، درباره‌ی زمینه‌های رشد کودک و انتظاراتی که در هر مرحله باید داشته باشید می‌خوانید.
منظور از زمینه‌های رشد کودک چیست؟
هنگام صحبت از رشد انسان و مراحل آن، کلمه‌ی «زمینه» به جنبه‌های خاصی از رشد و تغییر اشاره دارد. مهم‌ترین زمینه‌های رشد کودک عبارت‌اند از:
- فیزیکی (مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت)؛
- شناختی؛
- زبانی؛
- اجتماعی-عاطفی.
کودکان اغلب در هر بازه‌ی زمانی تغییر قابل توجه و آشکاری را فقط در یک زمینه تجربه می‌کنند. به عنوان مثال، اگر کودکی روی یادگیری راه رفتن تمرکز می‌کند که به زمینه‌ی رشد فیزیکی او مربوط می‌شود، ممکن است تا زمانی که نتوانسته بر مهارت راه رفتن تسلط پیدا کند، متوجه رشد مهارت زبانی او نشوید یا کلمات جدیدی از زبان او نشنوید.
ممکن است این‌طور به نظر برسد که کودک در دوره‌های مختلف زندگی تنها در یک زمینه رشد می‌کند. بااین‌حال، معمولا تغییرات رشد او در سایر زمینه‌ها هم رخ می‌دهد اما بسیار آهسته‌تر است و نمود کمتری دارد. به همین علت، اغلب متوجه آن‌ها نمی‌شوید.
زمینه‌ی رشد فیزیکی کودک
زمینه‌ی فیزیکی به تغییرات فیزیکی کودک و رشد او در مهارت‌های فیزیکی مربوط می‌شود. این تغییرات شامل موارد زیر می‌شوند:
- رشد در اندازه و قدرت کودک؛
- مهارت‌های حرکتی درشت؛
- مهارت‌های حرکتی ظریف؛
- رشد حواس.
مهارت‌های حرکتی ظریف
در دوران ابتدای طفولیت، کودکان یاد می‌گیرند که چگونه با انگشتان خود فعالیت‌های مختلفی را در هماهنگی با چشمان خود انجام دهند. این فعالیت‌ها که لازمه‌ی آن‌ها هماهنگی چشم و دست کودک است شامل کارهایی مانند گرفتن، رها کردن، رسیدن، نیشگون گرفتن و چرخاندن مچ دست می‌شوند. از آنجایی که این حرکات کوچک ماهیچه‌ای به زمان نیاز دارند تا توسعه پیدا کنند، ممکن است در ابتدا به راحتی انجام نشوند. مهارت‌های حرکتی ظریف به کودکان کمک می‌کند تا کارهای روزمره‌ی خود مانند بستن دکمه‌ها، برداشتن غذا با انگشتان، استفاده از چنگال، ریختن شیر، رفتن به دستشویی و شستن دست‌ها را انجام دهند.
از سنین پایین به کودکان فرصت استفاده از دست‌ها و انگشتان خود را بدهید. جغجغه‌ها، توپ‌های پارچه‌ای و سایر اسباب بازی‌ها را به کودک خود بدهید تا آن‌ها را در دست بگیرد.
پس از آن، اسباب‌بازی‌هایی که به آن‌ها این امکان را می‌دهند که چیزها را بردارند و در شکاف‌ها قرار دهند، برای توسعه‌ی مهارت‌های اولیه‌ی آن‌ها خوب هستند. همان‌طور که کودکان بزرگتر می شوند، به آن‌ها یاد دهید که چگونه دکمه‌ها را فشار دهند، از قیچی استفاده کنند، مداد را نگه دارند و کارهای دیگر را با انگشتان و دستان خود انجام دهند.
مهارت‌های حرکتی درشت
علاوه بر مهارت‌های حرکتی ظریف، کودکان کم‌کم یاد می‌گیرند که از عضلات بزرگتر خود مانند عضلات بازو، پا، پشت و شکم استفاده کنند. راه رفتن، دویدن، پرتاب کردن، بلند کردن، کشیدن، هل دادن و لگد زدن همگی مهارت‌های مهمی هستند که با آگاهی از بدن، تعادل و قدرت مرتبط هستند. این مهارت‌ها به کودک شما امکان می‌دهند تا بدن خود را به روش‌های مختلف کنترل و حرکت دهد.
والدین می‌توانند با فراهم آوردن فرصت‌هایی برای فعالیت‌های متناسب با سن، به رشد جسمانی فرزندشان کمک کنند. به عنوان مثال، نوزادان را باید به صورت منظم روی شکم بخوابانید تا قدرت گردن و بالاتنه‌ی خود را تقویت کنند. کودکان پیش‌دبستانی و کودکان در سن مدرسه هم به فرصت‌های بسیاری برای دویدن و بازی نیاز دارند. حتی نوجوانان نیز به فرصت‌های منظم برای فعالیت بدنی نیاز دارند.
رشد جسمانی کودک ممکن است تحت تأثیر تغذیه و ابتلای او به بیماری هم قرار بگیرد. بنابراین، مطمئن شوید که فرزندانتان یک رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و چک‌آپ سالانه‌ی سلامتی برای رشد مناسب دارند.
زمینه‌ی رشد شناختی
زمینه‌ی شناختی شامل رشد فکری و خلاقیت کودک می‌شود. کودکان با رشد شناختی، توانایی انجام کارهای زیر را به دست می‌آورند:
- پردازش افکار؛
- توجه کردن؛
- تقویت حافظه؛
- درک محیط اطراف خود؛
- بروز خلاقیت؛
- برنامه ریزی، اجرا و انجام دادن آن.
ژان پیاژه، روان‌شناس مشهور کودک، در نظریه‌ای که با نام «نظریه‌ی مراحل رشد شناختی پیاژه» شناخته می‌شود، چهار مرحله از رشد شناختی کودک را توضیح داد. این مراحل را در ادامه می‌خوانید.
مرحله‌ی حسی حرکتی (از تولد تا ۲ سالگی)
مرحله‌ی حسی حرکتی شامل یادگیری و شناخت محیط از طریق حرکات و حواس پنج‌گانه می‌شود. نوزادان و کودکان نوپا از کارهایی مانند مکیدن، چنگ زدن، نگاه کردن و گوش دادن برای شناخت دنیای اطراف خود استفاده می‌کنند.
مرحله‌ی پیش عملیاتی (سنین ۲ تا ۷ سالگی)
در مرحله‌ی پیش عملیاتی، کودکان یاد می‌گیرند که به صورت نمادین فکر کنند و همچنین از کلمات یا تصاویر برای نمایش چیزها استفاده کنند. کودکان در این مرحله از بازی وانمود کردن لذت می‌برند اما همچنان برای داشتن منطق و درک دیدگاه دیگران تلاش می‌کنند.
مرحله‌ی عملیات عینی (سنین ۷ تا ۱۱ سال)
وقتی کودکان وارد مرحله‌ی عملیات عینی می‌شوند، کم‌کم تفکر منطقی‌تر را شروع می‌کنند. با وجود این، ممکن است همچنان برای درک موقعیت‌های فرضی و تفکر انتزاعی دچار مشکل باشند. از آنجایی که آن‌ها در این مرحله از رشد خود شروع به دیدن چیزها از نگاه دیگران می‌کنند، این مرحله زمان خوبی برای شروع آموزش همدلی به آن‌ها است.
مرحله‌ی عملیات صوری (سن ۱۲ سال به بالا)
در طول مرحله‌ی عملیات صوری، تفکر منطقی کودک افزایش می‌یابد. همچنین او توانایی استفاده از استدلال قیاسی و درک ایده‌های انتزاعی را پیدا می‌کند. همان‌طور که او در حل مسئله ماهرتر می‌شود، می‌تواند درباره‌ی دنیای اطراف خود علمی‌تر هم فکر کنند.
حتی کودکان و نوجوانان بزرگتر به بازی نیاز دارند. می‌توانید با دادن فرصت‌هایی برای بازی با بلوک‌ها، پازل‌ها و بازی‌های رومیزی به فرزندتان کمک کنید تا مهارت‌های شناختی خود را تقویت کند. همچنین باید محیطی را ایجاد کنید که کودکتان در آن احساس راحتی کند و درباره‌ی دنیای اطرافش سؤال بپرسد و فرصت‌های بسیاری برای بازی آزاد داشته باشد. با کمک به او در کشف موضوعاتی که به آن‌ها علاقه دارد، میل به یادگیری را در کودک خود تقویت کنید. با آزادانه پرسیدن سؤالات و آموزش به آن‌ها برای گسترش فرایندهای فکری خود، مهارت‌های تفکر و استدلال را در او تقویت و تشویق کنید. با بزرگتر شدن، به او بیاموزید که چگونه مخاطب انتقادی رسانه باشد و از کجا می‌تواند پاسخ چیزهایی را که نمی‌داند پیدا کند.
زمینه‌ی رشد اجتماعی و عاطفی
رشد اجتماعی و عاطفی یکی دیگر از زمینه‌های رشد کودک است. زمینه‌ی رشد اجتماعی و عاطفی شامل درک و کنترل در حال رشد کودک از احساسات خود می‌شود. او در این مرحله از رشد شروع به شناسایی احساسات دیگران هم می‌کند و توانایی همکاری، نشان دادن همدلی و استفاده از استدلال اخلاقی را در خود پرورش می‌دهد.
دوستی‌ها
زمینه‌ی رشد اجتماعی و عاطفی کودک شامل ایجاد دلبستگی به دیگران و یادگیری نحوه‌ی تعامل با آن‌ها می‌شود. به عنوان مثال، کودکان خردسال یاد می‌گیرند که چگونه تفاوت‌های خود با دیگران را به اشتراک بگذارند، نوبت بگیرند و تفاوت‌ها را بپذیرند. آن‌ها همچنین انواع مختلفی از روابط از رابطه با والدین و خواهر و برادر گرفته تا رابطه با همسالان، معلمان، مربیان و سایر افراد جامعه را ایجاد می‌کنند.
کودکان در مرحله‌ی رشد اجتماعی و عاطفی خودشناسی را در خود پرورش می‌دهند. آن‌ها یاد می‌گیرند که چگونه با گروه‌های مختلف همذات‌پنداری کنند و خلق و خوی ذاتی آن‌ها در روابطشان پدیدار می‌شود.
در این مرحله، دوقلوها بیش از سایر کودکان پیشرفت‌های قابل‌توجهی را در زمینه‌ی رشد اجتماعی و عاطفی نشان می‌دهند چون خواهر یا برادر دوقلویشان در زندگی آن‌ها نقش محوری‌تری پیدا می‌کنند و یاد می‌گیرند که چگونه دوستی‌های طولانی‌مدت برقرار کنند. به طور معمول، والدین در این مدت متوجه افزایش عمده‌ی مهارت‌های اجتماعی خواهند شد.
برای کمک به رشد اجتماعی و عاطفی فرزندتان، به دنبال فرصت‌هایی باشید تا با کودکان هم‌سن خود ارتباط برقرار کند و با کودکان دیگر و بزرگسالان هم رابطه برقرار کنند. می‌توانید برای او قرارهای بازی با کودکان هم‌سن ترتیب دهید، گروه‌های بازی مناسب او را پیدا کنید و فعالیت‌های فوق برنامه‌ی مناسب برای او را بررسی کنید. علاوه‌براین، او را تشویق کنید تا با پدربزرگ و مادربزرگ، معلمان و مربیان خود صحبت کند و بتواند با آن‌ها ارتباط برقرار کند.
خودشناسی
برای تقویت حس خودشناسی، از فرزندتان درباره‌ی علایق و چیزهایی که دوست دارد بپرسید و او را تشویق کنید تا نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی کند. به او درباره‌ی شناخت و مدیریت احساسات آموزش دهید. همان‌طور که کودک بزرگتر می‌شود، درباره‌ی دوستی‌های سالم و نحوه‌ی مدیریت فشار همسالان با او صحبت کنید. علاوه‌براین، نباید از صحبت‌های چالش‌برانگیز مانند صحبت‌های مربوط به رابطه‌ی جنسی دوری کنید. همه این موضوعات و جنبه‌های مختلف اجتماعی و عاطفی در رشد کلی کودک شما نقش دارند.
زمینه‌ی رشد مهارت‌های زبانی
رشد مهارت‌های زبان به سایر زمینه‌های رشد کودک وابسته است. توانایی و مهارت برقراری ارتباط با دیگران از دوران نوزادی رشد می‌کند اما چنین توانایی‌هایی در کودکان با سرعت‌های متفاوتی توسعه می‌یابد. زمینه‌ها و جنبه‌های رشد مهارت زبانی در کودکان عبارت‌اند از:
- آواشناسی: ایجاد صداهای گفتاری
- کاربردشناسی: برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی در موقعیت‌های اجتماعی
- معناشناسی: درک قواعد مربوط به معنای کلمات
- نحو یا دستور زبان: استفاده از دستور زبان و کنار هم قرار دادن جملات
برای کودکان کتاب بخوانید
یکی از مهم‌ترین کارهایی که می‌توانید همراه با فرزندتان در طول زندگی او انجام دهید این است که برای او کتاب بخوانید و این کار را فقط در زمان خواب او انجام ندهید. کتاب خواندن و لذت بردن از کتاب را به بخش اصلی روز کودک خود تبدیل کنید. کتاب خواندن با صدای بلند برای کودکان از بدو تولد و بعد از آن تأثیر فراوانی بر مهارت‌های زبانی و یادگیری زودهنگام سواد او دارد. به دنبال فرصت‌هایی برای خواندن چیزهای دیگر مانند دستورات یک بازی رومیزی، نامه‌های اعضای خانواده، کارت پستال‌های تعطیلات، مقالات آنلاین و خبرنامه‌های مدرسه هم باشید. شنیدن کلمات جدید گفتاری، دایره‌ی لغات کودک را گسترش می‌دهد و به او کمک می‌کند تا کلمات ناآشنا را هنگام استفاده در جملات مختلف شناسایی کند.
با کودکان صحبت کنید
علاوه بر کتاب خواندن، باید حتی قبل از اینکه کودکان بتوانند اولین کلمه‌شان را بر زبان بیاورند، با آن‌ها صحبت کنید. درباره‌ی کارهایی که انجام می‌دهید یا آنچه در فروشگاه می‌خرید به آن‌ها بگویید. به چیزهای مختلف اشاره کنید و آن‌ها را با دنیای اطراف خود آشنا کنید. آواز خواندن برای کودک راه عالی دیگری برای تقویت مهارت‌های زبانی او است.
همان‌طور که کودک بزرگتر می‌شود، سعی کنید با او مکالمات منظم داشته باشید، به سؤالات او پاسخ دهید و ایده‌ها یا نظرات فرزند خود را جویا شوید. همه‌ی این فعالیت‌ها بخش مهمی از رشد زبانی او را تشکیل می‌دهند.
تأخیر در زمینه‌های رشد کودک
همان‌طور که کودکان رشد می‌کنند و چیزهای مختلفی را یاد می‌گیرند، نقاط عطف رشد خود را پشت سر خواهند گذاشت. مراحل رشد هر کودک متفاوت است و با سرعت متفاوتی پیشرفت می‌کند اما این نقاط عطف راهنمای کلی را ارائه می‌دهند که به والدین و پرستاران کودک کمک می‌کند تا این موضوع که آیا کودک در مسیر درستی قرار دارد یا خیر را بررسی کنند.
شما می‌توانید با درک زمینه‌های رشد کودک و حمایت از کاری که فرزندتان انجام می‌دهد، از رشد و تکامل او در هر یک از این چهار زمینه حمایت کنید. تغییراتی را که در فرزندتان اتفاق میفتند تماشا کنید و برای تکامل رشد به او کمک کنید.
زمان دقیقی که هر کودک به نقطه عطف خاصی از رشد می‌رسد با دیگری تفاوت قابل توجهی دارد. باای حال، از دست دادن یک یا دو نقطه عطف از رشد ممکن است نگران‌کننده باشد. اگر فکر می‌کنید فرزند شما در یکی از زمینه‌های رشد پیشرفتی نداشته، با کارشناس مراقبت‌های بهداشتی کودک مشورت کنید. او می‌تواند شرایط را ارزیابی کند و به فرزند شما کمک کند.
کلام آخر
هر کودکی از آغاز تولد تا نوجوانی در حال رشد و تکامل در چهار زمینه‌ی اصلی است. در این مقاله، با زمینه‌های رشد کودک آشنا شدید. توجه داشته باشید که ممکن است کودک شما در برخی از این زمینه‌ها با دیگران کمی تفاوت داشته باشد و جای نگرانی نیست. با وجود این، اگر تغییرات رشد او با دیگران تفاوت قابل توجهی دارند باید با کارشناس بهداشت کودک مشورت کنید. او می‌تواند به فرزندتان برای رشد بهتر کمک کند.
منبع: parents
