راهنمای رصد بارش شهابی اسدی که شاید امسال درخشان‌تر شود
هفته‌ی پایانی آبان ۱۴۰۱ برای ساکنان زمین با اوج دوباره‌ی بارش شهابی معروف «اسدی» (Leonid) همراه است که دو دهه‌ی پیش انتظارات و هیجان زیادی را برای تماشاگران آسمان شب به همراه داشت.
امسال از نظر شرایط رصدی سال بدی برای نمایش شهاب‌های لئونید نخواهد بود، چون ماه در فاز هلال نزولی خود قرار دارد و آلودگی نوری شدیدی را برای ناظران آسمان شب که حوالی صورت فلکی «شیر» (Leo) یا «اسد» به دنبال شهاب‌ها هستند، ایجاد نخواهد کرد. علاوه بر این احتمال گذر مستقیم از منطقه‌ای متراکم از گرد و غبار هم وجود دارد که می‌تواند باعث درخشش بیشتر بارش امسال شود.
اما حتما در نظر داشته باشید که در این زمان از سال، تماشای شهاب‌ها می‌تواند نیاز به حضور طولانی‌مدت در سرما داشته باشد. ممکن است دمای هوا بسیار کمتر از چیزی باشد که پیش‌بینی‌های هواشناسی بیان می‌کنند و بنابراین باید با آمادگی کامل برای این رویداد آماده شوید.
بقایای دنباله‌دار تمپل-تاتل
شهاب‌سنگ‌های بارش اسدی ذرات و قطعاتی هستند که توسط دنباله‌دار «تمپل-تاتل» (Tempel-Tuttle) در فضا پراکنده شده‌اند. این دنباله‌دار هر ۳۳٫۲۵ سال در منظومه‌ی شمسی درونی دور می‌زند و با هر بازدید، دنباله‌ای از گرد و غبار را در مسیرش پخش می‌کند.
زمین هر سال در اواخر آبان (میانه‌ی نوامبر) از میان بخش‌های زیادی از این دنباله‌ی گرد و غبار می‌گذرد. گاهی حتی مستقیما از یک دنباله‌ی متراکم عبور می‌کند که می‌تواند باعث ایجاد طوفان شهاب‌سنگی شود و هزاران شهاب در ساعت را به نمایش بگذارد. این همان چیزی است که در سال‌های ۱۹۹۹، ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ اتفاق افتاد و چون تمپل-تاتل در سال ۱۹۹۸ میلادی از نزدیکی خورشید گذشت، در سال‌های بلافاصله پس از آن، بهترین نمایش خود را اجرا کرد.
از آن زمان، تمپل-تاتل و دنباله‌های متراکم غباری آن، همگی بسیار فراتر از مدار زمین رفتند و به مناطق بیرونی منظومه‌ی شمسی بازگشتند. در سال ۲۰۱۴ این دنباله‌دار به انتهای مسیر بیضوی خود در نزدیکی مدار اورانوس رسید . بدین ترتیب بارش شهابی اسدی در سال‌های اخیر نسبتا کم‌فروغ بوده است.
حالا هرچند هنوز بسیار دور است، اما دوباره در مسیر بازگشت قرار دارد و به آرامی به بخش درونی منظومه‌ی شمسی نزدیک می‌شود. طبق برآوردها تمپل-تاتل دوباره در سال ۲۰۳۱ به خورشید نزدیک خواهد شد.
بنابراین امسال احتمال فعالیت غیرعادی بارش شهابی اسدی پایین خواهد بود اما تماشای درخشش شهاب‌ها در آسمان بدون نور مزاحم ماه، همچنان تماشایی است. پیش‌بینی می‌شود که اوج بارش امسال در ۱۷ و ۱۸ نوامبر (بامداد ۲۷ و ۲۸ آبان به وقت تهران) صورت بگیرد و در هر ساعت امکان رصد ۵ تا ۱۵ شهاب باشد.
با این حال، اگر تخمین دو دانشمند معتبر جوینده‌ی شهاب‌سنگ درست باشد، ممکن است امسال هم نمایشی تماشایی را شاهد باشیم. این دانشمندان مدل‌های مختلفی از جریان دنباله‌های تمپل-تاتل تولید کرده‌اند و همه‌ی آن‌ها نشان می‌دهند که مدار زمین امسال چند جریان آوار بر جای مانده از دنباله‌دار را قطع خواهد کرد.
طوفان بارش شهابی اسدی در سال ۲۰۰۱
Credit: Koen Miskotte
یک پیش‌بینی غیرقطعی
«مارگارت کمپل-براون» (Margaret Campbell-Brown) و «پیتر براون» (Peter Brown) متخصصان شهاب‌سنگ، در نسخه‌ی ۲۰۲۲ «راهنمای رصدگران انجمن سلطنتی نجوم کانادا» نشان می‌دهند که اوج فعالیت امسال باید در ساعت ۱۹:۰۰ روز ۱۷ نوامبر منطقه‌ی زمانی شرقی (در ایران حدود ساعت ۰۲:۳۰ تا ۰۳:۳۰ بامداد جمعه ۲۷ آبان) روی دهد.
این لحظه‌ای است که زمین از نزدیک‌ترین فاصله تا مدار دنباله‌دار که مدت‌ها پیش از آن عبور کرده است، می‌گذرد و به احتمال زیاد با مقداری از بقایای آن مواجه خواهد شد. این زمان برای ناظران ساکن در اروپای مرکزی و غربی و آسیای غربی و خاورمیانه بسیار مطلوب است. اما در مقابل برای ناظران آمریکای شمالی، اوج بارش در زیر افق خواهد بود و آن‌ها برای دیدن دست کم بخشی از بارش باید تا پس از نیمه شب منتظر بمانند.
محاسبات مدل‌سازی شهاب‌شناس روس «میخائیل ماسلوف» (Mikhail Maslov) و همکار ژاپنی او «میکیا ساتو» (Mikiya Sato) هم ردی از گرد و غبار را نشان می‌دهد که از گذر سال ۱۷۳۳ تمپل-تاتل بر جای مانده است و می‌تواند چند ساعت پس از اوج بارش، منظره‌ای تماشایی را ایجاد کند. طبق برآورد ماسلوف اوج این گذر ۱۹ نوامبر در ساعت ۰۱:۰۰ بامداد منطقه‌ی زمانی شرقی (۰۹:۳۰ به وقت تهران) خواهد بود.
در این هنگام زمین از فاصله‌ی ۱۴۳ هزار کیلومتری جریان ۱۹۷۳ خواهد گذشت. ماسلوف شهاب‌های درخشان با نرخ ساعتی ۲۵۰ تا ۳۰۰ را پیش‌بینی می‌کند اما ساتو بسیار محافظه‌کارتر است و این نرخ را بیش از ۵۰ می‌داند.
با توجه به چنین زمانی، رصد گذر از بقایای ۱۹۷۳ برای مناطق دیگر دشوارتر است و برای نمونه شهاب‌های رسیده به زمین هنگام این گذر، در ایران دیده نخواهد شد با این وجود ساعات پیش از طلوع خورشید همچنان می‌تواند گزینه‌ای ایدئال برای رصد باشد.
در بارش شهابی اسدی ۱۴۰۱ همچنین می‌توان انتظار دیدن شهاب‌های «زمین-خراش» (Earth-grazer) را داشت. این شهاب‌ها در مسیری تقریبا افقی وارد اتمسفر فوقانی زمین و سپس از آن خارج می‌شوند. این نوع شهاب‌ها معمولا آهسته و درخشان هستند و رگه‌های بلندی در سراسر آسمان باقی می‌گذارند که ارزش انتظار و جست‌وجو را دارد.
در سال ۱۴۰۱ همچنین یک موج نهایی احتمالی بارش شهابی اسدی، ۲۱ نوامبر در ساعت ۱۲:۰۰ منطقه‌ی زمانی شرقی (۳۰ آبان ساعت ۲۰:۳۰ به وقت تهران) بر اثر بقایای دنباله‌دار ناشی از گذر سال ۱۸۰۰ میلادی روی خواهد داد که زمان‌بندی آن شرایط مطلوبی را برای هاوایی و آسیای شرقی نشان می‌دهد.
آسمان شب‌های پایانی آبان ۱۴۰۱ و محل کانون بارش شهابی اسدی که در طرح داس-مانند صورت فلکی شیر دیده می‌شود.
Credit: Chris Vaughan
تماشای بارش شهابی اسدی
تماشای یک بارش شهابی یکی از دلچسب‌ترین فعالیت‌های نجومی است که شامل دراز کشیدن، نگاه کردن به آسمان و انتظار می‌شود. اما این انتظار به ویژه در فصل‌های سرد سال مقدماتی دارد که باید رعایت کنید.
مانند دیگر بارش‌های شهابی، این بارش هم نام کانون بارش را روی خود دارد و امتداد مسیر شهاب‌ها به صورت فلکی اسد می‌رسد. بنابراین برای دیدن بیشتری شهاب باید اطراف این صورت فلکی را بکاوید که این شب‌ها در ساعات اولیه‌ی بامداد از افق شرقی طلوع می‌کند و با نزدیک شدن به صبح به زیر افق غربی می‌رود. برای جهت‌یابی صورت‌های فلکی می‌توانید از نقشه‌ی آسمان شب استفاده کنید.
هنگامی که کاملا بی‌حرکت نزدیک به زمینی که به سرعت خنک می‌شود، دراز می‌کشید، ممکن است خیلی زود احساس سرما و خستگی کنید. شما در انتظار دیدن شهاب‌ها هستید اما وقتی فورا آن‌ها را نمی‌بینید، در شرایطی که در جای راحتی نیستید و سردتان شده است، ممکن است از رصد منصرف شوید.
بنابراین، مطمئن شوید جایی که برای رصد آماده می‌کنید، گرم و آسوده باشد. یک صندلی سفری خوابیده و راحت، پتوهای ضخیم، کیسه خواب، بالش و کوسن، از تجهیزات ضروری برای رصد بارش شهابی در سرما هستند که می‌توانید با خرید آن‌ها خود را برای یک شب رصدی آرام آماده کنید.
از طرفی نوشیدن چای گرم، قهوه یا شکلات داغ، هم می‌تواند باعث گرم شدن بدن شود و هم به‌عنوان یک محرک خفیف برای بیدار ماندن در شب مؤثرند؛ و رصد همراه با اعضای خانواده یا دوستان، نه تنها لذت نوشیدنی‌های گرم را بیشتر می‌کند، بلکه کمک می‌کند بتوانید هم یکدیگر را بیدار نگه دارید و هم بخش‌های بیشتری از آسمان را پوشش دهید.
چون شهاب‌های بارش اسدی در امتداد مدار خود به دور خورشید، در جهت مخالف زمین حرکت می‌کنند، تقریبا از روبه‌رو به جو زمین برخورد می‌کنند و در نتیجه سریع‌ترین آن‌ها ممکن است تا سرعت ۷۲ کیلومتر بر ثانیه هم برسد. چنین سرعت‌هایی باعث شکل‌گیری شهاب‌های روشن و رنگارنگ به رنگ‌های سفید، آبی، کبود و حتی سبز می‌شوند که رگه‌های طولانی از خود بر جای می‌گذارند. بنابراین، برای ناظران در مناطقی مانند ایران نه تنها اوج بارش در زمان مطلوبی است، بلکه از نظر کیفیت هم امکان تماشای شهاب‌های جذابی وجود دارد.
حتی اگر اعدادی که ماسلوف و ساتو در بالا به آن‌ها اشاره کردند، بسیار دور از ذهن باشد، اما قطعا تعداد کمی از این شهاب‌ها، هرچند تنها برای کسری از ثانیه قابل مشاهده هستند، می‌توانند هنگام گذر ذرات ریز گرد و غبار از جو و در ارتفاع ۱۳۰ تا ۱۶۰ کیلومتری، رد درخشانی از اتم‌های یونیزه شده را بر جای بگذارند که برای چندین ثانیه، یا حتی احتمالا چند دقیقه، در آسمان معلق بمانند. و دیدن حتی یک شهاب فوق‌العاده درخشان، ارزش بیدار ماندن در سرمای صبح زود را خواهد داشت!
عکس کاور: بارش شهابی اسدی بر فراز دریاچه‌ی آلپاین
Credit: j2chav/Getty Images
منابع: Space, Nojum Magazine
