فرصت تماشای مشتری را در بهترین شرایط نیم قرن اخیر از دست ندهید

در شب‌های اخیر نور درخشانی حوالی ساعت ۱۹:۳۰ به وقت محلی در افق آسمان شرقی توجه را به خود جلب می‌کند که پس از حدود ۶۰ سال در بهترین شرایط رصدی قرار گرفته است.

این جرم با درخششی ثابت و نقره‌ای دیده می‌شود و چند ساعت بعد که در قسمت شرق و جنوب شرقی آسمان به‌طور قابل توجهی بالاتر رفته است، حتی بهتر هم نگاه‌ها را به‌سوی خودش می‌کشاند. البته، این منظره‌ی تماشایی چندان هم دور از انتظار نیست زیرا این پادشاه سیاره‌هاست که در آسمان شامگاهی می‌درخشد: «مشتری» (Jupiter).

و این نور درخشان یک هفته‌ی نسبتا امیدوارکننده را نوید می‌دهد، زیرا مشتری را در حالی می‌بینیم که با نزدیک شدن به حضیض مداری، از دید ناظر زمینی بزرگ‌تر و درخشان‌تر به‌نظر می‌رسد: این نقطه در مدار ۱۲ ساله‌ی مشتری، آن را در نزدیک‌ترین مکان نسبت به خورشید قرار می‌دهد.

مشتری در حال حاضر ۱۱ درصد بزرگ‌تر و بیش از یک و نیم برابر درخشان‌تر از چیزی است که در آوریل ۲۰۱۷ بود. در آن زمان این سیاره در اوج مداری و دورترین فاصله از خورشید قرار داشت.

با وجود نزدیک شدن، حتی دوربین‌های دوچشمی با زوم ۷ برابر و توان ثابت، مشتری را به‌صورت یک دیسک کوچک نشان می‌دهند. یک تلسکوپ کوچک اما بسیار بهتر عمل می‌کند و در ابزارهای بزرگ‌تر حتی مشتری به مجموعه‌ای از سایه‌روشن‌های قرمز، زرد، قهوه‌ای مایل به زرد و همچنین بسیاری از جزئیات تلسکوپی دیگر تبدیل می‌شود.

منجمان آماتور در تمام تابستان از این سیاره‌ی بزرگ و هنگام نزدیک‌تر شدن به زمین تصویربرداری کرده‌اند. اکنون مقابله‌ی مشتری، یعنی زمانی که تمام طول شب را در آسمان خواهد بود، از غروب آفتاب تا طلوع خورشید روز دوشنبه ۲۶ سپتامبر (۴ مهر) روی می‌دهد.

۴ مهر حدود ساعت ۲۳:۲۸ شب، مشتری در مقابله و نزدیک‌ترین فاصله‌ی خود نسبت به زمین از سال ۱۹۶۳ میلادی (۱۳۴۲ خورشیدی) قرار می‌گیرد که ۵۹۱ میلیون و ۱۶۸ هزار و ۱۶۸ کیلومتر خواهد بود و فرصت مناسبی برای تماشای آن فراهم است.

این فاصله شاید دقیقا «نزدیک» به‌نظر نرسد اما مشتری به اندازه‌ای بزرگ و درخشان است که نه تنها با چشم غیرمسلح به آسانی دیده می‌شود، بلکه با یک تلسکوپ کوچک که تنها ۳۶ برابر بزرگ‌نمایی دارد، به ابعاد ماه به‌نظر می‌رسد.

غولی در میان غول‌ها

مشتری با ۱۴۲ هزار و ۹۸۴ کیلومتر تقریبا ۱۱ برابر قطر زمین را دارد و حدود ۱۲ سال طول می‌کشد تا یک سفر به دور خورشید را کامل کند. اما با وجود این سال طولانی، روز آن کوتاه است و در کمتر از ۱۰ ساعت دور خودش می‌چرخد.

برای سیاره‌ای به این اندازه، این سرعت چرخش شگفت‌انگیز است و باعث می‌شود یک نقطه در استوای مشتری با سرعت بیش از ۳۵ هزار کیلومتر بر ساعت حرکت کند. این در حالی است که یک نقطه از استوای زمین با سرعت حدود ۱۶۰۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند.

این سرعت زیاد باعث شده تا ظاهر مشتری مشابه یک توپ کمی پهن شده باشد. سیاره‌ای با هسته‌ی سنگی که در یک گوشته‌ی ضخیم از هیدروژن فلزی پوشانده شده و جوی غلیظ از ابرهای چند رنگ آمونیوم هیدروسولفید آن را دربر گرفته است.

تماشای درخشش مشتری
Credit: Haitong Yu/Getty Images

مشتری به اندازه‌ای غول‌پیکر است که جرمی بیش از دو برابر تمام هفت سیاره‌ی دیگر دارد. علاوه بر این یکی از اسرارآمیزترین لکه‌ها را در میان سیارات دارد: «لکه‌ی سرخ بزرگ» (Red Giant Spot) که به‌طور غیرقابل پیش‌بینی می‌آید و می‌رود و قطری به اندازه‌ی زمین دارد.

همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد مشتری از راه تابش، انرژی گرمایی بیشتری نسبت به آنچه از خورشید دریافت می‌کند، از دست می‌دهد و بنابراین ممکن است خودش انرژی تولید کند. فعالیتی که معمولا ویژگی یک ستاره است تا یک سیاره.

این سیاره یک سیستم حلقه‌ی ضعیف هم دارد. هرچند برخلاف حلقه‌های معروف زحل که از یخ تشکیل شده‌اند و بسیار بازتابنده هستند، حلقه‌های مشتری عمدتا از ذرات ریز غبار تشکیل شده‌اند.

و مشتری مانند زمین دارای میدان مغناطیسی هم هست و یک کمربند بزرگ و دونات-شکل از ذرات باردار الکتریکی این سیاره را احاطه کرده‌اند. حلقه‌ای مشابه کمربند ون آلن از ذرات باردار خورشیدی که توسط میدان مغناطیسی زمین محبوس شده است.

رقص قمرها

اما در میان ویژگی‌های مشتری نباید چهار قمر اصلی آن را هم فراموش کرد که ۴۱۲ سال پیش توسط گالیله کشف شدند. این مجموعه یک گنج تلسکوپی محسوب می‌شوند. چهار جرم با نام‌های «آیو» (Io)، «اروپا» (Europa)، «گانیمد» (Ganymede) و «کالیستو» (Callisto) که گویی در مسابقه‌ای پرنشاط با یکدیگر می‌دوند و به اندازه‌ای سریع دور مشتری می‌چرخند که چیدمان آن‌ها پیوسته تغییر می‌کند.

زمان این چرخش از ۱.۶۸ روز برای آیو تا ۱۶.۷ روز برای کالیستو متغیر است و باعث می‌شود تا سایه‌های آن‌ها روی سیاره بیفتد، پشت قرص غول‌پیکر آن ناپدید شود یا در سایه‌ی آن فرو رود.

برای مثال، بامداد ۴ مهر می‌توانید سه قمر آیو، اروپا و کالیستو را در یک سمت مشتری و قمر گانیمد را در طرف دیگر مشاهده کنید. بامداد روز بعد و در ۵ مهر، اروپا و آیو به گانیمد خواهند پیوست و این کالیستو است که به تنهایی در سمت دیگر مشتری خواهد بود. سپس بامداد ۶ مهر دو قمر اروپا و گانیمد در یک طرف و دو قمر آیو و کالیستو در طرف دیگر خواهند بود.

در ساعت ۱۲:۰۸ منطقه‌ی زمانی شرقی ۲۸ سپتامبر، به‌نظر می‌رسد که گانیمد از مقابل مشتری عبور می‌کند. رویدادی که گذر نامیده می‌شود و به دلیل تقارن با روز، در ایران دیده نخواهد شد.

مشتری علاوه بر چهار قمر بزرگ، ۷۶ قمر دیگر هم دارد. بسیاری از آن‌ها خیلی کوچک هستند و به لطف کاوشگرهای فضایی که در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۸۰ و ۹۰ میلادی، از نزدیک مشتری عبور کرده‌اند، کشف شده‌اند.

چرخش مشتری؟

هنگامی که مشتری در آسمان زمین ارتفاع می‌گیرد، ممکن است به‌نظر برخی به‌صورت دایره‌ای یا مارپیچی در حال حرکت باشد و در طول سال‌ها، برخی از ناظرانی که به تماشای آن پرداخته‌اند، ادعا می‌کنند که سیاره را در حال حرکت به جلو و عقب دیده‌اند.

مشتری و لکه‌ی سرخ بزرگ آن
Credit: NASA

اما این تصور حرکت ناشی از چیست؟ به احتمال زیاد کسانی که این حرکت عجیب را دیده‌اند، اثر «اتوکینتیک» (Autokinetic) یا «جنبیدن خودکار» را تجربه کرده‌اند. این پدیده نوعی از ادراک بصری انسان است که در آن یک نقطه‌ی ثابت و کوچک نور در پس‌زمینه‌ی تاریک و بدون ویژگی‌های دیگر، در حال حرکت به‌نظر می‌رسد.

بسیاری از مشاهده‌های بشقاب پرنده‌ها هم به عملکرد اثر اتوکینتیک روی ستارگان یا سیارات نسبت داده شده‌اند. روانشناسان درک حرکت در جایی که هیچ چیزی وجود ندارد را به «حرکات کوچک و غیرارادی کره‌ی چشم» نسبت می دهند.

اثر اتوکینتیک حتی بر اثر تلقین تقویت هم می‌شود: اگر یک نفر گزارش دهد که نوری در حال حرکت است، دیگران هم احتمالا همان را گزارش می‌کنند.

در حال حاضر، مشتری در صورت فلکی «حوت» (Pisces) می‌درخشد. الگوی ستاره‌ای که عمدتا از ستاره‌های کم‌نور تشکیل شده است. زیر یک آسمان صاف و تاریک و بدون حضور ماه در اطراف این سیاره، مشتری سلطان بی‌رقیب این محدوده از آسمان است.

اگر فردی به‌طور مداوم در یک بازه‌ی ۱۵ تا ۳۰ ثانیه‌ای به مشتری خیره شود، ممکن است کاملا دچار اثر اتوکینتیک شود و آن را در حال چرخش یا به‌صورت یک دایره‌ی کوچک ببیند. می‌توانید از این فرصت تماشایی استفاده کنید و این هفته، در ساعات پایانی عصر، سعی کنید به مشتری خیره شوید و ببینید آیا برای شما حرکت می کند یا خیر؟!

همچنین اگر می‌خواهید منظره‌ای عالی از مشتری در هنگام مقابله ببینید، می‌توانید از راهنمای خرید تلسکوپ یا راهنمای خرید دوربین دوچشمی استفاده کنید. برای گرفتن بهترین تصاویر از مشتری هم راهنمای عکاسی از آسمان شب به شما کمک خواهد کرد.

عکس کاور: مشتری در آسمان شب
Credit: Hindustan Times/Getty Images

منابع: Space, Nojum Magazine