همه‌چیز درباره‌ی گل یاس؛ انواع، خصوصیات و نکات کشت
یاس گیاهی همیشه سبز یا آویز با ساقه‌های دوتایی است. این گیاهان می‌توانند گل تابستانی یا زمستانی باشند، با شکوفه‌هایی که سفید، زرد و گاهی اوقات قرمز و صورتی هستند. همه‌ی یاس‌ها گل‌های ستاره‌ای شکل کوچک با رایحه‌ی شیرین و متمایز دارند. برخی از آن‌ها نرم هستند و فقط برای رشد در گلخانه یا گلدان مناسب هستند اما گونه‌های مقاوم‌تر برای سبز کردن دیوارها یا حصارها مناسب هستند، تا زمانی که قیم‌هایی برای حمایت از آن‌ها وجود داشته باشد. یاس را باید در مکانی آفتابی، گرم و دارای سرپناه بکارید و ترجیحا در نزدیکی محل استراحتی باشد که بتوان از گل‌های معطر آن لذت برد.
معرفی کوتاه از گل
یاس یکی از زیباترین گل‌هایی است که می‌توانید در دنیا پیدا کنید. گل‌های یاس برای تزئینات، دکوراسیون و حتی هدیه دادن عالی هستند. بیش از ۲۰۰ گونه‌ی یاس در سرتاسر جهان وجود دارد اما این گل‌ها عمدتا از دو نوع معمولی و گل یاس عربی هستند. این گل‌ها به دلیل رنگ‌های روشن برای تزئین و همچنین هدیه دادن استفاده می‌شوند. در واقع، دادن یک دسته گل یاس می‌تواند یکی از بهترین هدیه‌ها برای عزیزانمان باشد. برای اینکه از فواید بی‌شمار یاس بهره ببرید، باید روش کاشت و نگهداری از آن را بدانید. به این ترتیب، همیشه یک باغچه‌ی خوشبو دارید که می‌توانید از محصولات آن برای اهداف دیگری هم استفاده کنید.
خصوصیات گیاه‌شناسی
گل یاس با نام علمی «Jasminus» نوعی گیاه با گل‌های معطر است که جزو تیره‌ی زیتون به شمار می‌رود. این گیاه چند ساله بیش از ۲۰۰ گونه‌ی مختلف در سراسر جهان دارد. گونه‌ها و انواع یاس به صورت درختچه یا آبشاری رشد می‌کنند و بیشتر در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری در سراسر جهان یافت می‌شوند. یاس‌ها ممکن است همیشه سبز یا دارای فصول رشد مختلف باشند. ارتفاع یاس بالغ درختچه‌ای تا ۵۰ سانتی‌متر می‌شود و ارتفاع یاس بوته‌ای حدود ۵ سانتی‌متر و عرض آن نزدیک به ۱۲ سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه در فصل بهار شکوفا می‌شود و گل‌هایی به رنگ‌های طلایی، زرد، سفید و صورتی دارد.
انواع گل یاس
حداقل چهار گونه یاس تا کنون شناسایی شده‌اند:
- یاس سفید یا یاس شاعر: این درختچه‌ی بزرگ همیشه سبز یا برگریز خوشه‌های بزرگی از گل‌های سفید دارد که از اواخر بهار تا اوایل پاییز شکوفا می‌شوند.
- یاسمن زمستانه: یک درختچه‌ی خزان‌کننده با اندازه‌ی متوسط و شاخه‌های قوسی بلند است. گل‌های زرد روشن آن در بهار ظاهر می‌شوند.
- یاس رویال: یک بوته‌ی فشرده با رشد سریع در مناطقی با آب و هوای معتدل است.
- یاس صورتی: یک درختچه‌ی همیشه سبز با رشد سریع است که در اواخر زمستان یا اوایل بهار گل‌های فراوانی به رنگ سفید متمایل به صورتی تولید می‌کند.
اهمیت فرهنگی گل
یاس دارای رایحه‌ای متمایز و قوی است که در مکان‌هایی که این گیاه رشد می‌کند در هوا باقی می‌ماند. وقتی هر عطر یا رایحه‌ای را استشمام می‌کنیم، بوی آن توسط پیاز بویایی پردازش می‌شود. این پیاز در پایین مغز، درست در کنار آمیگدال و هیپوکامپ قرار دارد که هر دو به پردازش احساسات و حافظه کمک می‌کنند. این امر می‌تواند توضیح دهد که چرا یاس به چنین نماد قدرتمندی در بسیاری از نقاط جهان تبدیل شده و در فرهنگ‌های مختلف معانی بسیار عمیقی دارد.
نمادشناسی
معنای یاس بسته به مکان و فرهنگ محل رشد آن متفاوت است اما اغلب نمادی از عشق، زیبایی یا احساسات است. شکوفه‌های سفید خالص یاس نیز می‌توانند نماد پاکی باشند. از آنجایی که این گل‌های سفید کوچک و بی‌ادعا در شب با رایحه‌ی بسیار قوی و خوشی شکوفا می‌شوند، یاس گاهی نماد ارزش و فروتنی هم هست.
در تایلند، یاس نشان‌دهنده‌ی حس مادری و نشان‌دهنده‌ی عشق و احترام است. در اندونزی، یاس در مراسم عروسی، به ویژه در جزیره جاوه به کار می‌رود. در فیلیپین، جایی که گل یاس در دهه‌ی ۱۷۰۰ به مردم معرفی شد، یاس نمادی از افتخار و احترام است و به افراد برجسته اغلب تاج گل یاس اهدا می‌شود. یاس معمولا در آیین‌های هندو در سراسر هند مورد استفاده قرار می‌گیرد و زنان اغلب آن را به عنوان نماد خوش‌شانسی لابه‌لای موهای خود می‌گذارند. در ایتالیای دوران رنسانس، گل‌های یاس سفید با خلوص و پاکی مریم همراه شد و در بسیاری از نقاشی‌های مذهبی به نمایش در آمد.
بسیاری از شهرها و کشورها از جمله شهر سوریه دمشق و کشورهای پاکستان، فیلیپین، اندونزی و تونس یاس را به عنوان نماد خود انتخاب کرده‌اند. این گل رسمی ایالت هاوایی نیست (این گل هیبیسکوس است) اما یک گل غیررسمی محبوب در این منطقه به شمار می‌رود. در هاوایی یاس پیکاکه نامیده می‌شود و اغلب در ساخت تاج‌های گل مشهور این منطقه از آن استفاده می‌کنند.
واژه‌ی انگلیسی «Jasmine» به معنای یاس از کلمه‌ی فارسی یاسمین به معنای هدیه‌ی خداوند گرفته شده است. یاس گاهی اوقات با لقب ملکه‌ی شب هم شناخته می‌شود، هم به این دلیل که این گل در شب شکوفا می‌شود و هم به این دلیل که تصور می‌شود رایحه‌ی خوش یاس القاکننده‌ی احساسات پرشور، صمیمیت و عشق است.
مراجع تاریخی و استفاده‌ها
در مصر باستان، گل یاس به حمام‌های آب گرم اشرافی اضافه می‌شد. آن‌ها برای مردگان خود وسایل تجملاتی و اشرافی مختلفی فراهم می‌کردند و یاس یکی از گل‌هایی بود که برای تزئین مومیایی‌ها و مقبره‌ها استفاده می‌شد و به گردن مجسمه‌ها نیز آویزان می‌شد.
در هند، یاس حداقل از ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یا حتی قبل از آن به طور مداوم در شهر جنوبی مادورای تولید می‌شود. در دوره‌ی سنگام (۳۰۰ سال قبل از میلاد تا ۳۰۰ سال پس از میلاد)، شاعران تامیل درباره‌ی این گل شعرهای بسیاری سرودند. یاس در وداها، قدیمی‌ترین متون مقدس هندو و همچنین کاماسوترا، و آثار بی‌شماری دیگر از ادبیات باستان و قرون وسطی هند دیده می‌شود. تا به امروز، یاس در مادورای برای صادرات و استفاده‌ی مردم محلی کاشته می‌شود. یاس در مراسم عروسی و مراسم مذهبی مردم هند، به عنوان تزیینات منزل و طعم‌دهنده‌ی شیرینی و چای استفاده می‌شود.
برخی از مورخان معتقدند که یاس احتمالا در زمان سلسله‌ی هان (۲۰۶ سال قبل از میلاد تا ۲۲۰ سال قبل از میلاد) از جنوب آسیا به چین آمد و به سرعت محبوب شد. در سلسله‌های تانگ، از قرن هفتم میلادی، طبقه‌ی اشراف اغلب از عطرهایی مانند یاس استفاده می‌کردند. دم‌نوش یاس اولین بار در زمان سلسله‌ی سونگ (۹۶۰ قبل از میلاد تا ۱۲۷۹ میلادی) ثبت شد اما ممکن است زودتر از آن هم ابداع شده باشد. در آن زمان، دم‌نوش یاس جزو نوشیدنی‌های خانواده‌ی سلطنتی بود.
در اواخر دهه‌ی ۱۵۰۰، نویسنده‌ی چینی، لی شیژن، دانش موجود در مورد همه‌ی گیاهان، حیوانات و مواد معدنی که پزشکان چینی معتقد بودند دارای خواص پزشکی هستند را در پن-تسائو کانگ-مو یا خلاصه مواد مدیکا گردآوری کرد. در میان تقریبا ۲۰۰۰ مورد، او نام ۲۰ روغن گیاهی از جمله روغن یاس را هم ثبت کرد.
در مقطعی از تاریخ حدود دهه‌ی ۱۵۰۰ یا ۱۶۰۰، بازرگانان و تجار عرب یاس را به اروپا بردند و صنعت نوظهور عطر اروپایی به سرعت آن را به کار برد. بهترین یاس اروپایی در گراس فرانسه کشت می‌شد و هنوز هم در همان‌جا رشد می‌کند. سالانه ۲۷ تن یاس در گراس برداشت می‌شود.
گونه‌ای از یاس به نام سامباک در دهه‌ی ۱۷۰۰ وارد فیلیپین شد. سامباک که به طور سنتی در تاج گل و عطر استفاده می‌شود و به عنوان گل یاس در این منطقه شناخته می‌شود، در سال ۱۹۳۵ به عنوان گل ملی فیلیپین انتخاب شد. یاس سامباک در سال ۱۹۹۰ به دلیل محبوبیت و قدمت طولانی در اندونزی به عنوان گل ملی این کشور هم به رسمیت شناخته شد.
گل یاس، گل ملی تونس، توسط اندلسی‌ها در دهه‌ی ۱۶۰۰ وارد این کشور شد. پس از آن هم به سرعت به گل محبوب مردم این کشور تبدیل شد، به طوری که تغییر ریاست جمهوری تونس در سال ۱۹۸۷ و انقلاب تونس در سال ۲۰۱۱ هر دو توسط برخی سازمان‌های رسانه‌ای «انقلاب‌های یاس» لقب گرفتند. طرفداران دموکراسی در جمهوری خلق چین هم در سال ۲۰۱۱ در اعتراضات خود با اشاره به انقلاب تونس از یاس به عنوان نماد استفاده کردند.
زیستگاه و پراکندگی گل
گل‌های یاس معمولا در مناطق معتدل رشد می‌کنند. در مناطق مختلف اروپا، آسیا، آفریقا و اقیانوسیه می‌توانید گونه‌های مختلف یاس را در رنگ‌های متنوع پیدا کنید.
آب و هوای مورد علاقه
حفظ دمای اطراف این گیاه در محدوده‌ی ۱۵ تا ۲۳ درجه‌ی سانتی‌گراد کلید رشد یک گیاه یاس سالم است. این گیاهان عمدتا گیاهان گرمسیری محسوب می‌شوند که در آب و هوای گرم رشد می‌کنند و متأسفانه در برابر سرما تسلیم می‌شوند. بااین‌حال، برخی از انواع یاس زمستانی نسبت به سرما مقاوم‌تر هستند.
نیازهای خاک
یاس را باید در خاک لومی شنی غنی از نظر ارگانیک بکارید که به خوبی زه‌کشی شده است. به گلدان یاس‌های گلدانی پوسته‌ی تنه‌ی درخت و پیت ماس اضافه کنید. pH خاک آن را هم مدام بررسی کنید تا در محدوده‌ی ۶.۵ تا ۷.۵، خنثی تا کمی قلیایی باشد.
باغبانی گل
- همه‌ی یاس‌های تابستانی، آفتاب کامل را به سایه‌ی اندک ترجیح می‌دهند. یاس‌های زمستانی یا اوایل بهار در سایه‌ی اندک خوب رشد می‌کنند. موقعیت ایده‌آل کاشت این گل جایی گرم، آفتابی و دارای سرپناه است.
- برای کاشت این گیاه باید گودال‌ها را آن‌قدر عمیق حفر کنید که تاج گیاه هم‌سطح سطح خاک باشد. گیاهان یاس گلدانی بهتر است در پاییز کاشته شوند.
- اگر یاس به صورت شاخه‌های دوتایی رشد کند، باید روی قیم یا داربست نگهداری شود.
- اگر می‌خواهید یاس را به عنوان گلی برای حاشیه‌ی پیاده‌رو یا بزرگراه و به صورت درختچه‌های پرگل پرورش دهید، می‌توانید آن‌ها را حداقل ۲.۵ متر از هم جدا کنید و بکارید.
- بسیاری از درختچه‌ها و بوته‌های یاس به سرعت رشد می‌کنند و به هرس منظم نیاز دارند تا مرتب و قابل کنترل باشند. هرس بهتر است بعد از گلدهی انجام شود. درختچه‌های داربست‌دار را تا داربست آن‌ها هرس کنید. بوته‌ها را هم می‌توان تا دوسوم گیاه هرس کرد. البته، شاخه‌های آسیب‌دیده یا بیمار این گیاه را می‌توان در هر زمانی حذف کرد.
پرورش و نگهداری از یاس به عنوان یک گیاه آپارتمانی
- برای تحریک رشد بیشتر یاس گلدانی آن را در یک نقطه‌ی نیمه آفتابی قرار دهید. در داخل خانه، این گلدان را در نزدیکی پنجره قرار بدهید و برای آن یک پرده یا تکیه‌گاه درست کنید. گل یاسی که شکوفا شدن آن نزدیک است در یک مکان نیمه آفتابی قرار دهید. پس از گل دادن، آن را در نزدیکی یک پنجره رو به جنوب قرار دهید.
- در داخل خانه، یاس باید در هوای خوب خنک بماند. سعی کنید دما را بین ۱۵ تا ۲۳ درجه‌ی سانتی‌گراد نگه دارید.
- تأمین رطوبت مورد نیاز یاس هم مهم است. گلدان این گیاه را روی سینی حاوی سنگریزه یا شن قرار دهید. روی سنگ‌ها آب بریزید. در صورت امکان از یک دستگاه رطوبت‌ساز هم استفاده کنید.
- این گل را فقط زمانی آبیاری کنید که چند سانتی‌متر بالای خاک ترکیبی گلدان آن خشک باشد.
- یاس را در مواد قابل نفوذ و همچنین پوست تنه‌ی درخت، زغال سنگ نارس و سایر خاک‌هایی که به خوبی زه‌کشی می‌شوند بکارید. این خاک باید مرطوب باشد اما نباید کاملا خیس شود.
فصل کاشت
بیشتر گونه‌های یاس انگور نیمه گرمسیری هستند و بهتر است در بهار پس از رفع خطر یخبندان کاشته شوند. انواع گل یاس را می‌توانید در هر زمان از خرداد تا آبان ماه در زمین بکارید.
روش‌های تکثیر
یاس با روش‌های مختلفی تکثیر می‌شود اما قلمه زدن ساده‌ترین روش برای باغبانان خانگی است. این کار در بهار و اوایل تابستان زمانی که شاخه‌های جدید گیاه رشد می‌کنند انجام می‌شود. چندین قلمه از یاس بردارید تا شانس موفقیت خود را افزایش دهید. یک ابزار برش استریل، گلدان، خاک ترکیبی سبک گلدان، هورمون ریشه‌زایی و پوشش پلاستیکی آماده و مراحل زیر را دنبال کنید:
- یک گیاه یاس سالم انتخاب کنید و قلمه‌هایی از شاخه‌های تازه رشد کرده‌ی آن به طول ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر بردارید.
- همه‌ی برگ‌های قلمه را به جز ۲ یا ۳ مجموعه‌ی بالایی جدا کنید.
- یک گلدان را با خاک مخصوص کاشت مرطوب پر کنید. یک خاک ترکیبی سبک با پرلیت یا ورمیکولیت برای ریشه‌زایی یاس کافی است. یک ظرف، مانند یک گلدان ۲۵ سانتی‌متری، برای قرار دادن ریشه‌های در حال رشد انتخاب کنید.
- از انگشت اشاره یا مداد خود برای ایجاد سوراخ‌های عمیق و باریک در خاک گلدان استفاده کنید.
- انتهای قلمه‌ها را مرطوب کرده و به هورمون ریشه‌زایی آغشته کنید. این مرحله اختیاری است و می‌تواند رشد ریشه را تشویق کند اما برای رشد ریشه‌ها ضروری نیست.
- خاک اضافی گلدان را تکان دهید و قلمه‌ها را با دقت در سوراخ‌های کاشت قرار دهید.
- خاک گلدان را در اطراف قلمه‌ها محکم کنید تا آن‌ها را صاف نگه دارید.
- با پلاستیک روی گلدان را بپوشانید و آن را در مکانی قرار دهید تا نور روشن و غیرمستقیم دریافت کنید.
- خاک ترکیبی گلدان را به طور یکنواخت مرطوب نگه دارید.
- صبور باشید. رشد ریشه‌های یاس ممکن است ۴ تا ۶ هفته طول بکشد. برای بررسی این موضوع که ریشه‌ها شکل گرفته‌اند یا نه گاهی اوقات قلمه‌ها را به آرامی بکشید.
- قبل از کاشت در گلدان دائمی یا انتقال به باغ، اجازه دهید گیاهان جدید به ارتفاع ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر رشد کنند.
دستورالعمل‌های مراقبت
- یاس به عنوان گیاه آپارتمانی در تمام طول سال قابل نگهداری است.
- این گیاه به دمای گرم و محافظت در زمستان در مناطق سردتر نیاز دارد.
- برای یاس قیم و سرپناه درست کنید.
- درختچه‌های یاس به هرس منظم نیاز دارند.
- گیاهان از جنس یاس را می‌توان در باغچه، گلدان و به عنوان گیاهان آپارتمانی پرورش داد. گونه‌های مختلف این گیاه در فضای باز نیاز به حمایت دارند. بوته‌ها و درختچه‌های یاس در گلدان هم رشد می‌کنند. برای پرورش این گل‌ها به عنوان گیاهان آپارتمانی مدام هرس می‌شوند تا متراکم‌تر از گیاهان باغچه‌ای باقی بمانند.
نکات برای کشت موفق
- یاس با نگهداری مناسب به خوبی با محیط رشد خود در گلدان یا باغچه سازگار می‌شود.
- یکی از چالش‌ها برای کشت موفق یاس به عنوان یک گیاه آپارتمانی، تأمین نور کافی برای گلدهی این گیاه است. بیشتر این گیاهان به حداقل ۶ ساعت نور مستقیم و روشن روزانه نیاز دارند.
- گونه‌های تابستانی یاس در آفتاب کامل به بهترین شکل رشد می‌کنند، در حالی که گونه‌های زمستانی با کمی سایه بهتر رشد می‌کنند. یاسی که در نور کم رشد می‌کند گل‌های کمتری نسبت به یاسی که در آفتاب کامل رشد می‌کنند دارد.
- تا زمانی که خاک این گل ضعیف نباشد، در باغ به کود اضافی زیادی نیاز ندارد. استفاده از کود حاوی پتاسیم بالا، مانند ۹-۳-۶، زمان رشد جدید یاس در اواخر زمستان یا اوایل بهار باعث افزایش شکوفه‌های آن می‌شود.
استفاده‌های دارویی گل
یاس، یا ملکه‌ی شب رایحه‌ی عاشقانه و خوشبوی خود را در تاریکی آزاد می‌کند. این رایحه هم برای سلامت ذهن و هم برای کاهش مشکلات پوستی به کار می‌رود و در عین حال احساسات سرخوشی و آرامش را تقویت می‌کند. در نتیجه برای کاهش استرس هم مفید است.
درمان‌ها و کاربردهای سنتی
گل یاس از گذشته تا به حال به عنوان گلی خوشبو در عطرسازی به کار می‌رفته است. عطر این گل برای تمدد اعصاب هم کاربرد دارد. در طب سنتی چینی هم این گل کاربردهای بسیاری دارد و به عنوان گیاهی با طبع گرم به کار می‌رود.
آفات و بیماری‌های رایج یاس
گیاهان زینتی با گل‌های بسیار معطر مانند یاس برای تعدادی از آفات جذاب و در برابر چندین عفونت قارچی آسیب‌پذیر هستند.
آفات
یاس پرورش‌یافته در باغ نسبت به کرم‌های جونده‌ی برگ از جمله کرم جوانه‌ها آسیب‌پذیر است. کرم جوانه شکل لاروی یک پروانه‌ی سفید کوچک است که جوانه‌های گل را می‌خورد. در اولین علائم آفت حتما از سم باغبانی استفاده کنید. گیاهان آپارتمانی بیشتر حشرات مکنده از جمله شته‌ها و کنه‌های عنکبوتی، مگس‌های سفید، فلس و تریپس را جذب می‌کنند، اگرچه این آفات می‌توانند به گیاهان در فضای باز نیز آسیب برسانند. این آفات بیشتر حشرات ریز و به سختی قابل تشخیص هستند. زرد شدن، پژمرده شدن یا خال‌دار شدن برگ‌های یاس نشانه‌ی وجود آفات است. برای دفع این آفات از صابون حشره‌کش استفاده کنید.
بیماری‌ها
پژمردگی فوزاریوم قارچی است که از طریق خاک ریشه‌کن نمی‌شود. ریشه‌های گیاهان آسیب‌دیده با این بیماری سیاه می‌شوند و در معرض پوسیدگی قرار می‌گیرند و در بیشتر موارد، گیاهان باید دور ریخته شوند. استفاده‌ی مکرر از قارچ‌کش‌های قوی را امتحان کنید یا اگر این بیماری زود تشخیص داده شد، سعی کنید گیاه را به مکان جدیدی منتقل کنید. ریشه‌های آسیب دیده را جدا کنید و ریشه‌های باقی‌مانده را قبل از کاشت مجدد درمان کنید. پژمردگی فوزاریوم معمولا در دمای گرم ظاهر می‌شود.
حالت زنگ‌زدگی به صورت تغییر رنگ قرمز در تمام قسمت‌های گیاه ظاهر می‌شود. قارچ‌کش‌های مبتنی بر مس ممکن است این عفونت را کنترل کنند.
لکه‌های دایره‌ای و قهوه‌ای یا مایل به قهوه‌ای در سطوح بالایی برگ‌های یاس نشان‌دهنده‌ی قارچ سوختگی برگ است. در صورت ابتلای یاس به این بیماری ممکن است برگ‌ها پیچ خورده و شروع به خشک شدن کنند. این بیماری به احتمال زیاد در شرایط مرطوب رخ می‌دهد و با قارچ‌کش قوی درمان می‌شود.
نتیجه‌گیری
گونه‌های مختلف یاس از دیرباز به عنوان گل‌های معطری شناخته می‌شوند که نشانه‌ی مفاهیم عمیق انسانی مانند عشق، دوستی، نجابت و پاکی هستند. این گل را می‌توانید در باغچه یا گلدان پرورش دهید اما پیش از آن باید آب و هوای معتدل و محیط روشن برای رشد آن مهیا کنید.
