چشم تلسکوپ رصدخانه ملی ایران به نور کیهان روشن شد

امیر نیک‌رو

۲۴ مهر ۱۴۰۱ | ۱۳:۴۴ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۲ دقیقه

سرانجام پس از مدت‌ها تأخیر، تلسکوپ «رصدخانه ملی ایران» (Iran National Observatory) نخستین نور خود را دریافت کرد تا روند یکپارچه‌سازی ابزارهای علمی آن وارد گام نهایی خود شود.

نخستین نورگیری که در روز ۲۳ مهر اعلام شد، در حقیقت آغازگر مجموعه‌ای از فعالیت‌هاست که هدف آن‌ها شناخت رفتار اپتیکی، کنترلی و مکانیکی تلسکوپ و سنجش ویژگی‌های اصلی آن محسوب می‌شود.

فعالیت‌هایی از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به تعیین ابعاد لکه‌ی نوری در کانون تلسکوپ، بررسی قابلیت کنترلی مانند هدف‌گیری و رهگیری تلسکوپ و همچنین عملکرد اپتیک فعال اشاره کرد. این فرآیند با انجام تنظیمات نهایی تلسکوپ و نرم‌افزارهای آن، گام مهمی در مسیر آغاز عملیات علمی تلسکوپ محسوب می‌شود.

به‌عنوان نخستین هدف تلسکوپ برای نورگیری، متخصصان رصدخانه‌ی ملی منظومه‌ی جفت کهکشان برخوردی Arp 282 را که در فاصله‌ی ۳۲۰ میلیون سال نوری از زمین و در صورت فلکی آندرومدا» (Andromeda) قرار دارد انتخاب کردند. دریافت نور این جرم فراکهکشانی در نخستین شب رصد فنی نشان‌دهنده‌ی قابلیت‌های فنی تلسکوپ است.

داده‌های ثبت شده در نخستین نورگیری نشان می‌دهد که تلسکوپ در ابتدای فرآیند، توان تفکیک ۰.۸ ثانیه‌ی قوسی منطبق بر دید نجومی متوسط سایت رصدی گرگش را در کانون اصلی و در گستره میدان دید ۲ دقیقه‌ی قوسی فراهم می‌کند. عددی که به گفته‌ی پژوهشگران، از میزان در نظر گرفته شده در فرآیند طراحی، به مراتب بهتر است.

تصویر نخستین نور (مهندسی) تلسکوپ رصدخانه ملی ایران

تصویر نخستین نورگیری تلسکوپ رصدخانه‌ی ملی ایران
Credit: INO/IPM

سامانه‌ی اپتیک فعال تلسکوپ هم به‌خوبی قابلیت حذف «ابیراهی اپتیکی» (Optical Abberation) یا «خطای اپتیکی» را توسط تغییر شکل آینه‌ی اصلی و جابه‌جایی آینه‌ی ثانویه به نمایش گذاشته است.

تلسکوپِ اصلی رصدخانه‌ی ملی ایران، یک تلسکوپ اپتیکی با قطر آینه‌ی اصلی ۳۴۰ سانتی‌متر و وزن ۴۰۰۰ کیلوگرم است. این تلسکوپ همچنین از یک آینه‌ی ثانویه‌ی ۶۰ سانتی‌متری بهره می‌برد و ترکیب ابزار اپتیکی از نوع کاسگرین و سازه‌ی مکانیکی از نوع سمت-ارتفاعی است که امکان رهگیری اجرام با دقت ثانیه‌ی قوسی را فراهم می‌کند.

این ترکیب‌ در سال‌های اخیر برای اغلب تلسکوپ‌های با ابعاد متوسط تا بسیار بزرگ به‌کار گرفته شده است. برای کنترل حرکت محورها و همچنین آینه‌‌ی اولیه و ثانویه تلاش شده تا از جدیدترین فناوری در دنیا استفاده شود که در مجموع وزن سازه‌ی تلسکوپ را به حدود ۹۰ تن می‌رساند.

محفظه‌ی تلسکوپ رصدخانه‌ی ملی هم متشکل از یک ساختمان ۸ ضلعی است که بخش ثابت آن محفظه با ترکیب بتن و فولاد توسط پنل‌های ساندویچی پوشیده می‌شود. از این پوشش برای ساختار فولادی گنبد چرخان هم استفاده می‌شود.

قطر بخش ثابت حدود ۱۵ متر و ارتفاع آن ۹.۵ متر است. چرخ‌ها، غلتک‌ها، تله‌ی گرد و غبار، سازوکار حرکت‌دهنده‌ی گنبد و همچنین سیستم انتقال قدرت الکتریکی در رابط میان بخش ثابت و متحرک محفظه واقع شده‌اند. به گفته‌ی محققان در مجموع برای ساخت این رصدخانه بیش از ۱۲۰ هزار قطعه‌ی مکانیکی و اپتیکی استفاده شده است.

در نیمکره‌ی شمالی سیاره‌ی زمین، رصدخانه‌های بزرگ گوناگونی در اسپانیا تا هند ساخته شده است و اکنون رصدخانه‌ی ایران واقع در قله گرگش کاشان، هشتمین رصدخانه‌ی حرفه‌ای در نیمکره‌ی شمالی زمین به‌شمار می‌رود.

گفتنی است طرح رصدخانه‌ی ملی ایران، به‌عنوان نخستین طرح کلان علمی کشور در حوزه‌ی علوم پایه شناخته می‌شود که مدیریت آن بر عهده‌ی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی است و با حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه و بودجه، تلاش شده تا از طراحی آن تا رصد بر پایه‌ی فناوری بومی شده صورت بگیرد.