بازی‌های ویدیویی چه تأثیری روی مغز انسان می‌گذارند؟

تردیدی نیست که بازی‌ ویدیویی هم اکنون به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین فرم‌های سرگرمی در جهان شناخته می‌شود. از طرفی، اگر پاندمی جهانی کرونا برای هر صنعت و شاخه‌ی اقتصادی مخرب بوده باشد، آمار و ارقام نشان می‌دهند که در دوران قرنطینه توجه بسیاری از خانواده‌ها و عموم مردم به این فضای تعاملی جلب شده‌اند؛ به گونه‌ای که حتی اگر روزی به طور کامل هم از شر این کرونای منحوس خلاص شویم، بعید است بسیاری از مخاطبان جدید به‌‌راحتی این تجربه‌ی جدید و لذت‌بخش را رها کنند.

طبق آمار جامع، بازیکنان هر هفته حدود ۳ میلیارد ساعت را رو به روی تلویزیون یا مانیتورهای خود به تجربه‌ی بازی‌های ویدیویی اختصاص می‌دهند که اگر عدد خارق‌العاده‌ای نباشد که هست، قطعا موضوع صنعت ویدیوگیم را تأمل‌برانگیز می‌کند. حال سؤالی که باید برای همگان به‌وجود بیاید واضح است: «با توجه به شدتی که به واسطه‌ی آن در معرض بازی‌های ویدیویی قرار می‌گیریم، آیا این برای مغز ما یک تجربه مفید است یا مخرب؟»

در یک نگاه سطحی می‌توان استنباط کرد که درصد زیادی از جمعیت جهان به تجربه‌ی بازی‌های ویدیویی می‌نشینند. هم اکنون بیش از ۱۵۰ میلیون نفر (تقریبا نصف جمعیت) در ایالت متحده به طور منظم و حداقل هفته‌ای ۳ ساعت بازی می‌کنند. جالب‌تر اینکه میانگین سنی این بازیکنان ۳۵ سال است و حدود ۷۲ درصد همه آن‌ها بیش از ۱۸ سال سن دارند. اگر هم به سراغ کودکان برویم، به نظر می‌رسد که حدود ۷۰ درصد والدین آن‌ها معتقدند که بازی‌های ویدیویی تأثیر مثبتی بر زندگی فرزندشان گذاشته است.

در کنار این مسأله و همان‌طور که گفته شد، صنعت بازی‌های ویدیویی هم روز به روز پیشرفت و بازیکنان بیشتری را به این مدیوم تعاملی دعوت می‌کند. در سال ۲۰۱۶ بیش از ۲۴٫۵ میلیارد نسخه بازی فروخته شد که از ۲۳٫۲ میلیارد در سال ۲۰۱۵ و ۲۱٫۴ میلیارد در سال ۲۰۱۴ به طور متوالی شاهد افزایش بود. پرفروش‌ترین بازی‌های سال ۲۰۱۶ نسخه جدید «کال آو دیوتی»، «بتلفیلد» و GTA V بودند که در ژانر تیراندازی اول شخص و اکشن ماجراجویی قرار دارند. به عبارتی، این ژانرهای مملو از اکشن حدود ۲۷٫۵ درصد و ۲۲٫۵ درصد یا به عبارتی نصف کل فروش بازی‌های ویدیویی را تشکیل می‌دهند.

شاید این آمار آن‌قدرها هم مهم به نظر نرسد، اما وقتی نگاهی به رسانه می‌اندازیم و می‌بینیم که هنوز هم که هنوز است بسیاری از احزاب مختلف بدون هیچ‌گونه مدرک علمی یا داده‌ی آماری این بازی‌های به اصطلاح «خشن» را مقصر خشونت و اعتیاد در دنیای واقعی می‌بینند، شاید بهتر باشد که با ذره‌بینِ آنچه علم و داده‌ها به ما می‌گویند، باری دیگر به بررسی این موضوع بپردازیم.

واقعیت این است که بعد از دهه‌ها تحقیق بر روی جوامع آماری مختلف، دانشمندان هنوز به نظر واحد و مشخصی درباره‌ی بازی‌های ویدیویی نرسیده‌اند. به هر حال باید در نظر بگیرید که صنعتی مثل بازی‌های ویدیویی هنوز نوپاست و شاید دهه‌ها طول بکشد تا واقعا بتوانیم تأثیر آن را در بستر فرهنگ در ابعاد بالاتر در نظر بگیریم. از طرفی گستردگی محرک‌ها در دنیای امروز بررسی تأثیر یک عنصر به‌خصوص را دشوار می‌کند. اما با همه‌ی این‌ها می‌توان بدون شک ادعا کرد که دانشمندان تاکنون ارتباطی بین بازی‌های ویدیویی و اعمال خشونت‌آمیز در دنیای واقعی پیدا نکرده‌اند. اما این بدین معنا نیست که ویدیوگیم تأثیری روی مغز ما ندارد.

بازی‌های ویدیویی و تغییرات مغز

با در نظر گرفتن قاعده‌ای مثل انعطاف‌پذیری عصبی (Neuroplasticity) جای تعجب ندارد که داده‌های فعلی این موضوع را تأیید می‌کنند که بازی‌های ویدیویی روی مغز ما اثر می‌گذارند و بسیاری از نقاط آن را تغییر می‌دهند. دانشمندان به‌تازگی نتیجه‌ی ۱۱۶ تحقیق علمی را جمع‌آوری و خلاصه کردند تا ببینند که بازی‌های ویدیویی چه تأثیری روی ذهن و رفتار ما می‌گذارند.

مارک پالاز (Marc Palaus) نویسنده‌ی اصلی این بررسی، در این باره می‌گوید: «بازی‌ها به طور معمول از حیث تأثیر مثبت و منفی خود ستایش یا شماتت می‌شوند اما بدون اینکه داده‌ای واقعی این ادعاها را اثبات کند. بازی کردن همچنین یک فعالیت بسیار محبوب است که باعث می‌شود خیلی‌ها نظرهای سفت و سختی درباره‌ی این موضوع داشته باشند.»

با نگاه به نتیجه‌ی تمام تحقیقات تا به امروز، پالاز و تیم او به دنبال این بودند که ارتباطی بین تأثیر بازی‌های ویدیویی بر روی ساختار و فعالیت‌های درون مغز پیدا کنند. از بین این‌ها، ۲۲ تحقیق به این تغییرات ساختاری پرداختند و ۱۰۰ تحقیق دیگر تغییر فعالیت ذهن و رفتار اشخاص را آنالیز کردند. نتیجه‌ی این تحقیقات نشان می‌دهد که بازی‌های ویدیویی نه تنها عملکرد ذهن ما را دستخوش تغییر می‌کنند بلکه ساختار آن را به کلی عوض می‌کنند.

مثلا بازی‌های ویدیویی تأثیر قابل‌توجهی روی تمرکز دارند. خلاصه‌ی تحقیقات این بررسی نشان داد که بازیکنان به طور کلی از قوه تمرکز بالاتری برخوردار شدند، از جمله تمرکز طولانی مدت و تمرکز گزینشی. همچنین به نظر می‌رسد آن نواحی مغز که به تمرکز اختصاص دارند در بازیکنان بسیار فعال‌تر و کاربردی‌تر از افراد معمولی است.

شواهد حتی ثابت می‌کنند که تجربه‌ی بازی‌های ویدیویی حجم آن بخش‌هایی از مغز را که مسؤول قابلیت‌های فضایی/بصری هستند افزایش می‌دهد و به آن‌ها کمک می‌کند که روابطی مثل فاصله بین اجسام را بهتر درک کنند. در دراز مدت، گیمرهایی که داوطلب شدند تا یک برنامه پرورش ذهن به واسطه‌ی بازی‌ها را دنبال کنند، هیپوکامپ راست بزرگ‌تری داشتند.

از طرفی محققان دریافته‌اند که بازی‌های ویدیویی می‌توانند اعتیادآور باشند، مشکلی که هم‌اکنون به آن «اختلال بازی اینترنتی» می‌گویند. در افرادی که به بازی کردن معتادند، سیستم پاداش مغز که مسؤول احساسات لذت، یادگیری و انگیزه است، از نظر ساختاری دچار تغییر می‌شود. وقتی این افراد را در معرض نشانه‌هایی قرار دادیم که به بازی‌های ویدیویی منتهی می‌شد، تفاوت‌های سیگنال‌های مغزی آن‌ها این تحولات را به‌خوبی نشان داد، تغییراتی که در دیگر اختلال‌های اعتیاد هم دیده می‌شود.

پالاز در ادامه گفت:« ما بر روی اینکه مغز چطور نسبت به بازی‌های ویدیویی واکنش نشان می‌دهد تمرکز کردیم. البته این تغییرها لزوما به معنی تغییر در زندگی واقعی و فرایند هر فرد نیست.» به هر حال همان‌طور که گفته شد، تحقیق درباره‌ی بازی‌های ویدیویی هنوز در دوران جنینی خود قرار دارد و باید خیلی چیزهای بیشتری درباره‌ی مغز بفهمیم تا تأثیر واقعی آن‌ها را مشخص کنیم.

طبق گفته‌ی پالاز، بازی‌های ویدیویی تأثیرات مثبت دارند (مثل افزایش قوه تمرکز، بصری و حافظه) ولی نباید جنبه‌های منفی آن‌ها (مثل اعتیاد) را نادیده گرفت. بهترین راه برای پیدا کردن حقیقت امر این است که این پیچیدگی را بپذیریم و هر دو طرف را بسنجیم.

آیا بازی‌های پرورش ذهنی مفید هستند؟

گروهی از محققان دانشگاه ایالتی فلوریدا می‌گویند که باید نسبت به بعضی تبلیغات «بازی‌های پرورش ذهنی» که به زعم خودشان عملکرد مغز را افزایش می‌دهند تردید داشت. طبق بررسی آن‌ها، علم فعلی این ادعاها را پشتیبانی نمی‌کند. والی بوت (Wally Boot) دستیار پروفسور روان‌شناسی و متخصص تأثیر سن بر کاهش عملکرد مغز، در این زمینه می‌گوید: «نتایج ما و تحقیقات گذشته نشان می‌دهند که این نوع بازی‌ها به طور قابل‌توجه یا ملموسی بر زندگی شما تأثیر مثبت نمی‌گذارند.»‌

به نظر می‌رسد که مردم فکر می‌کنند برنامه‌ها یا بازی‌های پرورش ذهن از آن‌ها در برابر حافظه‌ی ضعیف و دیگر اختلالات مغزی محافظت می‌کند. اما واقعیت این است که نتایج بسیاری از تحقیقات نشان می‌دهند که تجربه‌ی چنین بازی‌هایی تأثیر چندانی روی قابلیت‌های ذهنی ما ندارد.

نیل چارنس (Neil Charness) پروفسور روان‌شناسی در این زمینه می‌گوید:« می‌توانیم ذهن مردم را پرورش دهیم تا در بعضی کارهایی که به حافظه خوب نیاز دارند بهتر عمل کنند و مثلا ۷۰ تا ۱۰۰ شماره را حفظ کنند. اما این مهارت‌ها به‌خصوص هستند و در دیگر ابعاد خود را نشان نمی‌دهند. به این معنی که شما می‌توانید ذهن خود را جوری پرورش دهید که در حل جدول روزنامه بسیار خوب عمل کند، اما این باعث نمی‌شود که حافظه قوی‌تری داشته باشید و همیشه یادتان باشد که کلیدهایتان را کجا گذاشته‌اید.» به عبارتی، پرورش یک مهارت ذهنی بخصوص بعید است باعث ارتقای دیگر قابلیت‌های ما شود.

چارنس می‌گوید که اگر هدف شما رشد قابلیت‌های ذهنی است، بهتر است به فکر ورزش کردن باشید چرا که تحقیقات نشان می‌دهند فعالیت‌های فیزیکی و ایروبیک بیشتر از فعالیت‌های روانی به مغز ما کمک می‌کنند.

آیا بازی‌های ویدیویی حافظه را تقویت می‌کنند؟

در همین حین، یک تحقیق منتشر شده در Nature نشان می‌دهد که به واسطه‌ی تجربه‌ی یک بازی سه‌بعدی که برای این آزمایش طراحی شده بود، عملکرد ذهنی افراد میانسال افزایش یافته و حتی بعضی از عوارض پا به سن گذاشتن هم از میان رفته است.

دانشمندان دانشگاه کالیفرنیا-سن فرانسیسکو معتقدند که این تحقیق به بعضی از حامیان تأثیر مثبت بازی‌های ویدیویی مدرک علمی موجه‌تری برای تصدیق ادعاهای خود می‌دهد. بعد از ۱۲ ساعت تمرین در یک ماه، این تحقیق نشان داد که داوطلبان بین ۶۰ تا ۸۵ سال عملکرد بهتری در بازی داشتند که حتی فراتر از عملکرد افراد ۲۰ ساله‌ای بود که برای اولین بار مشغول تجربه بازی شدند. همچنین دو بخش مهم دیگر در ذهن ارتقا یافته بود؛ حافظه و تمرکز. گویا این مهارت‌ها تا ۶ ماه بعد از تکمیل این آزمایش با این افراد سالمند باقی ماندند.

دکتر آدام گازالی (Adam Gazzaley) مدیر مرکز عکس‌برداری عصبی در این باره اظهار کرد:« این به ما نشان می‌دهد که حتی یک مغز پیرتر هم می‌تواند انعطاف‌پذیر باشد.»

به‌تازگی یک تحقیق توسط متخصصان مغز و اعصاب دانشگاه کالیفرنیا نشان داده که تجربه بازی‌های سه بعدی می‌تواند شکل‌گیری حافظه را تقویت کند. داوطلبان این آزمایش به دو گروه تقسیم شدند؛ بعضی از آن‌ها به سراغ بازی‌های دوبعدی رفتند و بقیه‌ی بازی‌های سه بعدی و هر کدام را به صورات روزانه ۳۰ دقیقه به مدت دو هفته تجربه کردند. بعد از این دوره، از همه‌ی داوطلبان تست حافظه گرفته شد. حافظه‌ی آن‌ گروهی که مشغول بازی‌های سه بعدی بودند تا ۱۲ درصد افزایش پیدا کرد که تقریبا همان درصدی‌ست که مغز به طور طبیعی بین سنین ۴۵ تا ۷۰ از دست می‌دهد.

از نظر این مؤسسه دلیل عمده این مسأله به پیچیدگی بازی‌های سه بعدی برمی‌گردد. برعکس بازی‌های دوبعدی، این آثار از ارتباطات فضایی و فاصله‌ای بسیار زیادی برخوردارند و بازیکنان آن هم باید اطلاعات زیادی را در ثانیه پردازش کنند که باعث می‌شود هیپوکامپ مغز بیش از هر بازی دیگری تحریک شود. بازی‌های استراتژیک علی الخصوص در این زمینه پتانسیل زیادی برای ارتقای عملکرد ذهن در سالمندان دارند و حتی می‌توانند در برابر زوال مغزی و بیماری‌هایی مثل آلزایمر از بازیکنان محافظت کنند.

البته این محققان هم معتقدند که پرورش ذهنی در مقایسه با ورزش و فعالیت فیزیکی در تقویت مغز همچنان در اولویت دوم قرار دارد. اما در ورای این مسأله، شواهدی نشان می‌دهد که بازی‌های ویدیویی می‌توانند درمان مناسبی برای افسردگی و اختلالات تمرکزی باشند.

با اطلاعاتی که هم اکنون در دست داریم، می‌توان ادعا کرد که هنوز باید راه زیادی را بپیماییم تا به حقیقت تأثیر بازی‌های ویدیویی بر روی ذهن و روان انسان‌ها پی‌ ببریم. با این حال، به نظر می‌رسد که حداقل فعلا، فواید تجربه‌ی بازی‌های ویدیویی برای انسان به‌عنوان نوعی از سرگرمی تعاملی، اگر حساب شده و بدون افراط باشد، می‌تواند تا حد قابل‌توجهی مفید واقع شود.

این مقاله از وب سایت پزشکی Medical News Today ترجمه شده است.