چگونه به کودکان مبتلا به اختلال خواندن آموزش بدهیم؟
کودکان معمولاً زمانی که در یادگیری خواندن با مشکل روبه‌رو می‌شوند، تشخیص دیسلکسیا یا اختلال خواندن دریافت می‌کنند. اما مشکل این نیست که آنها هوش لازم برای خواندن ندارند یا قادر به یادگیری خواندن نیستند. مسئله اصلی این است که کودکان مبتلا به اختلال خواندن نیاز به نوع خاصی از آموزش دارند که در بسیاری از مدارس ارائه نمی‌شود. این روش آموزش به نام “آموزش سیستماتیک مبتنی بر آوای حروف” شناخته می‌شود.
آوای حروف به فرآیند تطبیق حروف با صداها گفته می‌شود. کودکان مبتلا به اختلال خواندن در این زمینه دچار مشکل هستند و برای یادگیری آن به روش آهسته و ساختارمند نیاز دارند. یک معلم می‌تواند به این کودکان کمک کند تا از الگوهای ساده‌تر حروف و صداها به الگوهای پیچیده‌تر پیش بروند. به عنوان مثال، کودک ممکن است یاد بگیرد که ترکیب “ai” صدای بلند “A” را ایجاد می‌کند، سپس تمرین می‌کند تا این الگو را در کلمات مختلف شناسایی کند.
برخی از روش‌های آموزش خواندن از کودکان می‌خواهند که معانی کلمات را با کمک تصاویر یا منطق حدس بزنند. اما این روش برای کودکان مبتلا به اختلال خواندن موثر نیست. در واقع، این کودکان باید بیشتر بر یادگیری آوای حروف تمرکز کنند و تمرینات زیادی داشته باشند. آنها همچنین باید با کتاب‌هایی که بیشتر شامل الگوهای آوایی حروفی هستند که قبلاً یاد گرفته‌اند، تمرین کنند.
چگونه اختلال خواندن را در کودکمان تشخیص بدهیم؟
برای تشخیص اینکه آیا کودک شما در حال دریافت آموزش مبتنی بر آوای حروف است یا نه، به کلمات آموزشی او دقت کنید. اگر کلمات دارای صداهای مشابه (مانند hat، bat، cat) باشند، این نشان‌دهنده‌ی استفاده از روش آوای حروف است. در این نوع آموزش‌ها، کودکان آموزش مستقیم و تمرینات زیادی در زمینه مهارت‌های خاص دریافت می‌کنند. آنها قرار نیست که فقط با قرار گرفتن در اطراف کتاب‌ها و به طور خودکار خواندن یاد بگیرند و از آنها خواسته نمی‌شود که معانی کلمات را حدس بزنند. اگر از فرزند شما خواسته می‌شود که کلمات را حدس بزند یا تمرینات زیادی به او داده نمی‌شود، احتمالاً برنامه‌ی آموزشی او به شیوه‌ی آوای حروف نیست.
کودکان زمانی که در یادگیری خواندن از همسالان خود عقب می‌افتند، معمولاً در سال‌های ابتدایی تحصیل، تشخیص اختلال خواندن می‌گیرند. علت این مشکل نه در ناتوانی ذهنی، بلکه در عدم توانایی در یادگیری یک مهارت خاص است: رمزگشایی زبان نوشتاری. برخی از کودکان مبتلا به دیسلکسی با استفاده از روش‌های مختلف سعی می‌کنند مشکلات خواندن خود را جبران کنند، اما این مشکل تا زمانی که نیاز به خواندن و تجزیه و تحلیل مطالب پیچیده‌تر می‌شود، به وضوح شناسایی نمی‌شود.
کودکان مبتلا به اختلال خواندن به آموزش خاص نیاز دارند
مشکل اصلی این است که کودکان مبتلا به دیسلکسیا نمی‌توانند خواندن را همانطور که دیگران یاد می‌گیرند، فرا بگیرند. آنها نیاز به نوع خاصی از آموزش دارند که ممکن است روش تدریس مدرسه آنها نباشد. برای اینکه این کودکان به خوانندگان ماهر تبدیل شوند، باید آموزش ویژه‌ای دریافت کنند و برخی از آنها ممکن است به کمک بیشتری نیاز داشته باشند.
برای اینکه بدانید فرزند مبتلا به اختلال خواندن شما آموزش درستی دریافت می‌کند یا خیر، لازم است ابتدا به نحوه عملکرد مغز در فرآیند خواندن توجه کنید.
مبانی خواندن
یادگیری خواندن با مفهوم «آگاهی از صداها» آغاز می‌شود، یعنی توانایی تشخیص کوچک‌ترین صداهای مختلفی که ترکیب می‌شوند تا زبان شکل بگیرد. این صداها که به «فونه‌ها» معروف هستند، پایه و اساس یادگیری زبان نوشتاری را تشکیل می‌دهند. به عنوان مثال، در کلمه «run»، سه فونه وجود دارد که هر کدام یک صدا را نمایندگی می‌کند.
قبل از اینکه کودکان بتوانند کلمات را فقط با دیدن آنها شناسایی کنند، باید توانایی ارتباط دادن صداهایی که می‌شنوند با حروف نوشته‌شده را پیدا کنند. این فرآیند به نام «آوای حروف» شناخته می‌شود. با گذشت زمان، کودکان قادر می‌شوند صداهای ترکیبی بزرگ‌تری را شناسایی کنند تا جایی که بتوانند صداهای کامل کلمات را شناسایی کنند، که این کلمات به نام «کلمات بصری» شناخته می‌شوند.
آموزش درست و تخصصی می‌تواند از مشکلات خواندن و نوشتن جلوگیری کند یا حداقل این مشکلات را کاهش دهد. هرچند بهترین زمان برای شروع آموزش خواندن در سنین پایین است، اما خبر خوش این است که این مهارت‌ها در هر سنی قابل یادگیری و توسعه هستند.
چه روش‌هایی برای کودکان مبتلا به اختلال خواندن مؤثر است؟
چطور می‌توان به دانش‌آموزان مبتلا به دیسلکسی کمک کرد تا خواندن را یاد بگیرند؟ طبق گفته لورا فیلیپس، دکترای روانشناسی بالینی و روانشناس عصبی، کلید اصلی در این فرایند آموزش سیستماتیک آوای حروف است. او توضیح می‌دهد که منظور از “سیستماتیک” این است که مهارت‌های آوای حروف به صورت گام به گام و با تقدم از الگوهای ساده و ثابت به سمت الگوهای پیچیده‌تر و متغیرتر آموزش داده شود.
فیلیپس همچنین اشاره می‌کند که گاهی اوقات از اصطلاح “سیستماتیک” برای روش‌هایی استفاده می‌شود که برای کودکان مبتلا به دیسلکسی مؤثر نیستند. به عنوان مثال، برخی از برنامه‌هایی که به نام “سیستماتیک” معرفی می‌شوند، در واقع بر تحلیل خطا متمرکزند — یعنی بررسی اشتباهات کودکان و بر اساس آنها آموزش می‌دهند، به جای اینکه مهارت‌های آوایی را در یک روند ساختاریافته و منظم آموزش دهند.
چه روش‌هایی برای کودکان مبتلا به اختلال خواندن کارساز نیست؟
روش‌هایی مانند “زبان کل” یا “سواد متعادل” برای کودکان مبتلا به دیسلکسی مؤثر نیستند، به گفته دکتر فیلیپس.
روش‌های زبان کل بر این اساس هستند که کودکان می‌توانند خواندن را به صورت “طبیعی” و از طریق مواجهه با زبان نوشتاری که برایشان جذاب و مرتبط است، یاد بگیرند. به جای اینکه کودکان کلمات جدید را با صدا درآورند، به آنها آموزش داده می‌شود که معنی کلمات را از طریق تصاویر یا زمینه داستان پیدا کنند. اما این روش خواندن را برای آنها دشوارتر می‌کند، چرا که توجه کودکان را از چیزی که باید بر آن تمرکز کنند، یعنی حروف و صداها، منحرف می‌کند.
برنامه‌های “سواد متعادل” نیز که پنج جزء مختلف آموزش خواندن شامل آگاهی از صداها، آوای حروف، روانخوانی، واژگان و درک مطلب را ترکیب می‌کنند، به گفته دکتر فیلیپس، برای بسیاری از کودکان مبتلا به دیسلکسی کافی نیستند. او توضیح می‌دهد: “در سال‌های ابتدایی تحصیل، ما باید بیشتر روی شناسایی کلمات تمرکز کنیم و سپس به درک مطلب بپردازیم.” به گفته او، برنامه‌های سواد متعادل سعی می‌کنند همه این اجزا را به طور همزمان آموزش دهند، اما تأکید کافی روی آگاهی از صداها و آوای حروف ندارند.
چرا تمرین آوای حروف برای کودکان مبتلا به دیسلکسیا ضروری است؟
یکی از نکات کلیدی در برنامه‌های آموزشی مؤثر آوای حروف، تمرین هدفمند و منظم است. طبق گفته جودی موساف، متخصص آموزش در موسسه Child Mind، پس از معرفی هر الگوی آوای حروف در درس، باید از مواد خواندنی‌ای استفاده شود که همان الگوها را در خود داشته باشند. موساف می‌گوید: “اگر دانش‌آموزان یاد می‌گیرند که حروف ‘ai’ به صدای ‘A’ تبدیل می‌شود، باید این دانش را با خواندن کلمات و متون ساده و سپس متون طولانی‌تر که همان الگو را دارند، تمرین کنند. برخی برنامه‌ها فقط از کودکان می‌خواهند چند کلمه را بخوانند یا بنویسند که این روش کفایت نمی‌کند.
او همچنین اشاره می‌کند که اگر مواد خواندنی مرتبط با درس آوای حروف نباشد، کودکان نمی‌توانند تمرین کافی برای یادگیری و استفاده صحیح از این مهارت‌ها داشته باشند. یک برنامه آموزشی خوب باید تمرین‌های هدفمند را در خود بگنجاند تا کودکان بتوانند درس‌های آموخته‌شده را به خواندن واقعی انتقال دهند. متون قابل رمزگشایی، که به کتاب‌هایی گفته می‌شود که حداقل ۹۸ درصد کلمات آنها شامل الگوهای آوای حروف آموخته‌شده باشد، برای این نوع تمرین‌ها بسیار مناسب هستند.
روش‌های آموزشی مؤثر در خواندن معمولاً به عنوان “چندحسی” شناخته می‌شوند. این روش‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا با شنیدن، دیدن، گفتن، نوشتن و حتی استفاده از حرکات بدن، یادگیری خود را تقویت کنند. دکتر موساف توضیح می‌دهد: “این روش‌ها ممکن است به افزایش زمان تمرین کمک کنند یا تمرین آوای حروف را جذاب‌تر کنند، اما هیچ تحقیقی نشان نمی‌دهد که این روش‌ها نتایج بهتری نسبت به برنامه‌های مبتنی بر آوای حروف داشته باشند.”
چطور باید یک برنامه خواندن مناسب را تشخیص داد؟
والدین چگونه می‌توانند متوجه شوند که آیا برنامه خواندن کلاس فرزندشان بر اساس آوای حروف است یا نه؟ در اینجا چند نکته از کارشناسان آورده شده است:
- به کلمات توجه کنید. اگر همه کلمات متعلق به یک خانواده کلمه‌ای باشند یا صداهای مشابهی داشته باشند، مانند “cat”، “sat”، “bat”، “mat”، این نشان‌دهنده یک برنامه آموزشی مبتنی بر آوای حروف است. اما اگر کلمات صرفاً شامل کلمات پرکاربردی چون “of”، “the”، “have” و “that” باشند، این برنامه بر اساس آوای حروف نیست.
- آیا از کودک خواسته می‌شود که حدس بزند؟ برنامه‌های آوای حروف از کودکان نمی‌خواهند که معنی کلمات را از روی تصویر یا متن حدس بزنند، بلکه از آنها می‌خواهند که حروف را ببینند و صدای آنها را تولید کنند.
- در یک برنامه خوب آوای حروف، کودکان تحت هدایت و آموزش قرار می‌گیرند. آنها قرار نیست فقط از طریق مواجهه با کتاب‌های زیاد یاد بگیرند. این کار نیاز به آموزش مستقیم و تمرین منظم دارد.
- چقدر تمرین می‌کنند؟ در برنامه‌های آوای حروف باید تکرار زیادی وجود داشته باشد. این ممکن است شامل رمزگشایی کلمه، نوشتن آن و سپس استفاده از آن در جملات باشد.
کدام برنامه‌ها برای دانش‌آموزان مبتلا به اختلال خواندن مؤثرترند؟
اگر نام برنامه آموزشی مدرسه فرزندتان را می‌دانید، می‌توانید ارزیابی‌هایی را بررسی کنید که برنامه‌ها را بر اساس شواهد و اثربخشی ارزیابی می‌کند.
اگر فرزند شما این نوع آموزش را در مدرسه دریافت نمی‌کند، یک متخصص خواندن یا معلم خصوصی می‌تواند به او کمک کند، به شرطی که از برنامه‌ای مبتنی بر آوای حروف استفاده کنند. زمانی که کودکان آموزش‌های تخصصی دریافت می‌کنند، پیشرفت آنها باید به طور مداوم پیگیری و اندازه‌گیری شود تا اطمینان حاصل شود که به خوبی پیش می‌روند.
خبر خوب این است که کودکان مبتلا به اختلال خواندن می‌توانند پیشرفت‌های چشمگیری داشته باشند. دکتر فیلیپس اشاره می‌کند که تحقیقات نشان می‌دهند که پس از دریافت آموزش‌های سیستماتیک آوای حروف، مناطق مغزی مرتبط با خواندن در این کودکان به حالت طبیعی باز می‌گردد.
منبع: موسسه ذهن کودک
