تشخیص بیش فعالی در دانش آموزان
تشخیص بیش فعالی در دانش آموزان یکی از موضوعات مهم و حساس در آموزش است که در بسیاری از موارد موجب مشکلات تحصیلی و رفتاری در کودکان می‌شود. این اختلال که با علائمی چون کم‌توجهی، بی‌قراری و رفتارهای تکانشی همراه است، ممکن است در ابتدا به‌راحتی با سایر مشکلات رفتاری اشتباه گرفته شود. از این رو، تشخیص دقیق و به‌موقع این اختلال می‌تواند به کودکان کمک کند تا با دریافت درمان مناسب، بهبود یابند و در مسیر تحصیلی خود موفق‌تر عمل کنند. در این مقاله که از وبسایت موسسه ذهن کودک ترجمه شده است، به بررسی علائم، تشخیص و نحوه برخورد با اختلال ADHD در دانش آموزان پرداخته می‌شود.
بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) زمانی تشخیص داده می‌شوند که در فرایند تحصیل دچار مشکلاتی می‌شوند. علائمی مانند بی‌قراری، قطع صحبت دیگران، گم کردن تکالیف، و خیال‌پردازی از جمله نشانه‌های شایع این اختلال هستند. با این حال، بروز این نشانه‌ها ممکن است به دلایل دیگری نیز مرتبط باشد. بنابراین، هر زمان که احتمال ADHD در کودکی مطرح می‌شود، ضروری است سایر عوامل مؤثر بررسی و رد شوند.
چگونه بفهمیم کودک مبتلا به بیش فعالی (ADHD) است؟
نشانه‌های اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی در دو دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند. دسته نخست شامل علائم مرتبط با کم‌توجهی است که نمونه‌هایی از آن عبارتند از حواس‌پرتی و فراموشی. دسته دوم شامل علائم بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به دویدن در کلاس یا پاسخ دادن به سؤالات بدون اجازه اشاره کرد. با این حال، مشکلات دیگر در حوزه سلامت روان نیز ممکن است منجر به رفتارهایی در کلاس شوند که شباهت زیادی به علائم ADHD دارند. برای مثال، کودکی که نمی‌تواند تمرکز کند ممکن است دچار اضطراب، مشکلات عاطفی در خانه، یا نگرانی از قلدری باشد.
علاوه بر این، کودکانی که به اختلالات یادگیری مانند نارساخوانی (دیسلکسیا) مبتلا هستند، ممکن است به دلیل ناکامی در انجام تکالیف مدرسه رفتارهای غیرمعمول نشان دهند. شایان توجه است که دختران مبتلا به ADHD بیشتر از پسران علائم کم‌توجهی را نشان می‌دهند و در بسیاری از موارد، به جای تشخیص علمی، به اشتباه به‌عنوان «حواس‌پرت» یا «خیال‌باف» در نظر گرفته می‌شوند.
راه تشخیص کودکان بیش فعال چیست؟
برای تشخیص ADHD، وجود علائم باید در حداقل دو محیط مختلف، نظیر خانه و مدرسه، مشهود باشد. از آنجا که بی‌توجهی یا بیش‌فعالی به‌طور موقت در کودکان طبیعی است، برای تشخیص این اختلال، علائم باید حداقل به مدت شش ماه تداوم داشته باشند. همچنین، سن کودک اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چرا که کودکانی که از نظر سنی نسبت به هم‌کلاسی‌های خود کوچک‌تر هستند، گاهی به اشتباه بیش‌فعال تشخیص داده می‌شوند.
در حالی که این رفتارها ممکن است صرفاً ناشی از تفاوت در میزان بلوغ آن‌ها باشد. در نهایت، هنگامی که کودکی در تحصیل دچار مشکل می‌شود، دریافت کمک تخصصی و انجام تشخیصی دقیق امری ضروری است، چه مسئله مرتبط با ADHD باشد و چه علتی دیگر داشته باشد.
بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) قبل از ورود به مدرسه نشانه‌هایی از این اختلال را نشان می‌دهند. اما معمولاً در دوران مدرسه و زمانی که این کودکان در انجام انتظارات آموزشی متناسب با مقطع تحصیلی خود دچار مشکل می‌شوند، به متخصصان ارجاع داده می‌شوند تا تشخیص لازم انجام شود.
تشخیص بیش فعالی براساس افت تحصیلی
اختلال ADHD یکی از اولین احتمالاتی است که هنگام بروز مشکلات رفتاری یا افت تحصیلی کودکان در مدرسه مطرح می‌شود. کودکانی که نمی‌توانند آرام بنشینند، بدون اجازه پاسخ می‌دهند، تکالیف خود را کامل نمی‌کنند یا هنگام توضیحات معلم خیال‌پردازی می‌کنند، معمولاً علائم رایج این اختلال را نشان می‌دهند. با این حال، این رفتارها همیشه به معنای ابتلا به ADHD نیستند و می‌توانند ناشی از عوامل دیگری مانند اضطراب، تجربه‌های آسیب‌زا یا حتی سن کمتر کودک نسبت به هم‌کلاسی‌هایش باشند که باعث می‌شود از نظر بلوغ کمی عقب‌تر به نظر برسد.
بنابراین، ضروری است که والدین و معلمان با نشانه‌های ADHD در محیط مدرسه آشنا باشند و بتوانند آن را از دیگر مشکلات رفتاری یا روانی تمیز دهند. این موضوع به‌ویژه در مورد کودکانی که هنوز توانایی بیان احساسات خود را ندارند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. ارجاع به‌موقع کودکان برای تشخیص دقیق و دریافت حمایت‌های لازم می‌تواند کمک شایانی به موفقیت آن‌ها در مدرسه و سایر جنبه‌های زندگی‌شان داشته باشد.
نشانه‌های بیش فعالی در دانش آموزان چیست؟
اختلال ADHD با سه نوع رفتار اصلی شناخته می‌شود: کم‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری البته طبیعی است که کودکان خردسال گاهی اوقات در تمرکز روی صحبت‌های معلم یا والدین، نشستن طولانی در جای خود و رعایت نوبت دچار مشکل شوند. اما تشخیص بیش فعالی در دانش آموزان تنها زمانی مطرح می‌شود که این رفتارها در مقایسه با کودکان هم‌سن به‌شدت بیشتری دیده شود.
نشانه‌های این اختلال در دو دسته اصلی قرار می‌گیرند: کم‌توجهی و بیش‌فعالی-تکانشگری برخی کودکان بیشتر علائم کم‌توجهی را بروز می‌دهند، در حالی که گروهی دیگر بیش‌فعالی و تکانشگری را نشان می‌دهند. اما بیشتر کودکان مبتلا به ADHD ترکیبی از هر دو نوع رفتار دارند، که این موضوع می‌تواند باعث ایجاد مشکلات جدی در عملکرد آن‌ها در محیط مدرسه شود.
در ادامه به رفتارهایی که ممکن است در مدرسه از کودکان مبتلا به ADHD مشاهده شود، اشاره شده است:
علائم کم‌توجهی در دانش‌آموزان مبتلا به ADHD
- انجام اشتباهات ناشی از بی‌دقتی در تکالیف مدرسه و بی‌توجهی به جزئیات
- حواس‌پرتی و انحراف سریع از کارهای در حال انجام
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌های معلمان
- به نظر می‌رسد هنگام صحبت مستقیم، توجه کافی ندارد
- دشواری در سازماندهی تکالیف و وسایل شخصی
- ناتمام گذاشتن تکالیف مدرسه یا وظایف کلاسی
- اجتناب یا مقاومت در برابر فعالیت‌هایی که نیاز به تمرکز ذهنی طولانی‌مدت دارند، مانند انجام تکالیف
- گم کردن مکرر وسایلی مانند تکالیف، کتاب‌ها، کاپشن، کیف مدرسه و تجهیزات ورزشی
نشانه‌های بیش‌فعالی و تکانشگری در دانش‌آموزان مبتلا به ADHD
- بی‌قراری مداوم و تکان خوردن روی صندلی
- ناتوانی در نشستن طولانی‌مدت در جای خود
- دویدن یا بالا رفتن از مکان‌هایی که برای این کار مناسب نیستند
- ناتوانی در انجام بازی‌های آرام و بی‌صدا
- بی‌صبری و ناتوانی در انتظار برای رسیدن نوبت
- حالتی شبیه به اینکه دائماً در حال حرکت است یا «انگار موتوری روشن» در او وجود دارد
- صحبت کردن بیش از حد و خارج از کنترل
- پاسخ دادن به سؤالات پیش از آنکه کامل بیان شوند
- دخالت در صحبت‌ها، فعالیت‌ها یا وسایل دیگران بدون اجازه
نکات اساسی برای تشخیص بیش فعالی در دانش آموزان
مهم است که بدانیم هر کودک پرانرژی یا تکانشگر مبتلا به بیش‌فعالی نیست. این اختلال تنها در صورتی تشخیص داده می‌شود که علائم آن به‌طور مکرر بروز کرده و مشکلات جدی در حداقل دو محیط مختلف، یعنی خانه و مدرسه، ایجاد کند. همچنین این الگوی رفتاری که موجب مشکلات جدی می‌شود، باید حداقل برای ۶ ماه ادامه یابد.
اهمیت سن در تشخیص بیش فعالی
در ارزیابی رفتار کودکان، مقایسه آن‌ها با سایر کودکان هم‌سن‌وسال خود بسیار مهم است و نباید آن‌ها را تنها با هم‌کلاسی‌های یک پایه تحصیلی مقایسه کرد. زیرا در هر پایه تحصیلی، سن کودکان ممکن است تا یک سال تفاوت داشته باشد و این تفاوت می‌تواند تأثیر زیادی بر توانایی خودتنظیمی آن‌ها داشته باشد.
مطالعات اخیر نشان داده‌اند که کودکان کم‌سن‌تر در کلاس‌ها به طور نامتناسبی با تشخیص بیش فعالی مواجه می‌شوند. در یک مطالعه در میشیگان، مشخص شد که کودکان کلاس اول که کم‌سن‌ترین در پایه تحصیلی خود هستند، ۶۰ درصد بیشتر از دیگر هم‌سالان خود احتمال دارد که به ADHD مبتلا تشخیص داده شوند. همچنین، این مشکل تنها مختص کودکان کلاس اول نیست. یک مطالعه دیگر در کارولینای شمالی نشان داد که در پایه‌های پنجم و هشتم، کودکان کم‌سن‌تر تقریباً دو برابر بیشتر از بچه‌های بزرگ‌تر، داروی ADHD دریافت می‌کنند.
نشانه‌های بیش فعالی ممکن است ناشی از عوامل دیگری باشد
وقتی کودکان رفتارهایی از خود نشان می‌دهند که معمولاً با اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) مرتبط است، باید توجه داشت که این علائم ممکن است ناشی از عوامل دیگری نیز باشند. برای مثال، کودکی که دچار حواس‌پرتی می‌شود، ممکن است به دلیل اضطراب مزمن، مشکلات یا وضعیت‌های نگران‌کننده در خانه یا حتی آزار و اذیت در محیط بازی از تمرکز بازمانده باشد. این مسائل می‌توانند باعث خجالت کودک شده و او سعی کند آن‌ها را پنهان کند.
یکی دیگر از مسائلی که کودکان اغلب از آن مخفی می‌کنند، اختلالات یادگیری تشخیص‌داده‌نشده است. اگر کودکی در هنگام مطالعه بی‌قراری کند، ممکن است به دلیل دیسلکسی (اختلال در خواندن) دچار ناامیدی شود. همچنین، اگر از جایش بلند شود، شاید به خاطر شرم از این که نتواند همانند دیگران عمل کند، این رفتار را بروز می‌دهد و قصد دارد این مشکل را مخفی نگه دارد.
بیش فعالی در دخترها کمی با پسرها متفاوت است
تصور عمومی درباره ADHD معمولاً به پسرانی اشاره دارد که با پریدن از صندلی، دخالت در کارهای دیگران و جواب بدون اجازه، کلاس را بهم می‌ریزند. اما دختران نیز به ADHD مبتلا می‌شوند و معمولاً دیرتر تشخیص داده می‌شوند چرا که علائم آن‌ها پیچیده‌تر است. بسیاری از دختران تنها علائم کم‌توجهی را دارند و ممکن است به اشتباه به عنوان دختران «خیالاتی» یا «کوتاه‌فکر» شناخته شوند. اگر آن‌ها علائم بیش‌فعالی و تکانشگری را هم داشته باشند، ممکن است به عنوان دخترانی «پرحرف»، «پرتکاپو» یا «بیش از حد احساسی» دیده شوند. دختران تکانشگر ممکن است در رعایت رفتارهای اجتماعی و برقرار کردن روابط دچار مشکل باشند.
یکی از دلایل اصلی که باعث می‌شود بسیاری از دختران تشخیص داده نشوند، این است که آن‌ها تمام تلاش خود را می‌کنند تا ضعف‌هایشان را جبران کنند. و از شرمندگی از عقب‌ماندگی، گم کردن چیزها و احساس ناآگاهی نجات یابند. دخترانی که خود را به‌طور مداوم سرزنش می‌کنند، ممکن است با افکار منفی مانند «من احمق هستم» یا «من اشتباه هستم» دست و پنجه نرم کنند.
نکته پایانی
توجه به رفتار کودکان در کلاس درس تنها به دلیل تأثیر آن‌ها بر یادگیری خود کودک مهم نیست، بلکه این رفتارها نشان‌دهنده وضعیت اجتماعی و عاطفی کودک نیز هستند. وقتی کودکان برای مدت طولانی در مدرسه دچار مشکلات مداوم یا رفتارهای آشفته می‌شوند، اما بدون دریافت کمک، این مشکلات می‌تواند به الگوهای رفتاری ناسالمی تبدیل شود که تغییر آن‌ها روز به روز سخت‌تر خواهد شد.
به همین دلیل والدین باید از متخصصان سلامت روان کمک بگیرند و تشخیص دقیقی دریافت کنند تا الگوی رفتار کودک را به‌طور کامل بررسی کنند. توجه دقیق و دقیق‌نگرانه به مشکلات کودک در دوران کودکی می‌تواند در آینده به بهبود وضعیت او و موفقیت‌های بیشتر کمک کند.
