مرور ۴۰ سال جشنواره فیلم فجر؛ دهه‌ی ۸۰ و بازگشت محافظه‌کاری به سینما
تغییراتی که در طول دهه‌ی هفتاد در ساختار فرهنگی کشور ایجاد شد، جامعه را منتظر روندی رو به بهبود قرار داده بود. اما با شروع دهه ۸۰ و پایان یافتن دولت اصلاحات، خط سیر متفاوتی در زمینه‌ی فرهنگی بر کشور حاکم شد. این دهه، شروع شکل‌گیری جریان‌های موسوم به چپ و راست در ایران بود. دولت و مجلس سیاست‌های جداگانه‌ای اتخاذ می‌کردند و کشور از هر نظر در التهاب بود. با روی‌کار آمدن دولت نهم و رسیدن محمود احمدی‌نژاد به ریاست جمهوری، ساختار فرهنگی کشور و مخصوصا سازمان سینمایی، دچار تغییرات بسیار زیادی شد. جشنواره فجر مانند دهه‌ی شصت، هر سال شاهد تغییراتی بود که بیشتر برای سینماگران ایجاد حاشیه می‌کرد. اما در همین دوران و شرایط متغییری که وجود داشت، آثار درخشانی در جشنواره فیلم فجر به نمایش در‌می‌آمد. همچنان درخشش سینمای ایران در فستیوال‌های جهانی ادامه داشت و نسل جدیدی از فیلم‌سازان و مخاطبان که همه متولد پس از انقلاب اسلامی بودند، پا به عرصه‌های بازیگری و فیلم‌سازی گذاشته بودند که به راحتی نمی‌شد آنها را نادیده گرفت. این هفته به دهه‌ی هشتاد و سرگذشت جشنواره فیلم فجر، بین سال‌های ۸۱ تا ۹۰ پرداخته‌ایم.
بیست و یکمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۱
در آن دوران، احمد مسجد جامعی سال‌های ابتدایی کارش به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت دوم اصلاحات را پشت سر می‌گذاشت. دورهی بیست و یکم اما با حواشی مختلفی برای وزرات ارشاد مخصوصا در حوزه‌ی سینما همراه بود. در این دوره مانند سال قبل، بازهم مسئولیت برگزاری جشنواره بر عهده بنیاد سینمای فارابی و با دبیری محمدمهدی عسگرپور بود. در بخش بزرگداشت، از داریوش مهرجویی، سعید پورصمیمی و حمیده خیرآبادی تجلیل شد و در کنار آنها، از تلاش‌های هنری منوچهر طیاب مستندساز و مهرداد فخیمی فیلمبردار هم قدردانی صورت گرفت.
ساختار: یکی از تغییرات ناکارآمدی که در این دوره ایجاد شد، حذف شش جایزه از لیست جوایز اهدایی بود. در دورهی بیست و یکم، جایزه نقش مکمل زن و مرد به طور کامل حذف شد. سیمرغ‌های بهترین صدابرداری، صداگذاری، تدوین و جلوه‌های ویژه‌ی بصری هم حذف و دو جایزه به نام بهترین دستاورد فنی و هنری اهدا شد. در بخش بین‌الملل هم این سیمرغ‌ها حذف شد و یک بخش بین‌المذاهب به بخش‌های جانبی این جشنواره اضافه شد. اتفاق مهم این دوره مکانیزه شدن بلیت فروشی هم بود که سال‌های بعد، شکل تکامل یافته‌تری به خود گرفت.
جوایز اصلی: دو فیلم «دیوانه‌ای از قفس پرید» و «اینجا چراغی روشن است» جوایز اصلی این دوره را گرفتند. سیمرغ بلورین بهترین فیلم به «دیوانه‌ای از قفس پرید» ساخته احمدرضا معتمدی رسید و جایزه بهترین بازیگر زن هم به نیکی کریمی برای همین فیلم اهدا شد. رضا میرکریمی کارگردان « اینجا چراغی روشن است» برنده سیمرغ بهترین کارگردانی شد و حبیب رضایی هم برای بازی در همین فیلم سمیرغ بلورین بهترین بازیگر مرد را دریافت کرد. سیمرغ بهترین فیلمنامه اما به پرویز شهبازی برای فیلم «نفس عمیق» اهدا شد. برای اولین بار در این دوره، فیلم منتخب تماشاگران، در میان برندگان جوایز اصلی نبود. این جایزه در دورهی بیست و یکم به «فرش باد» ساخته کمال تبریزی رسید. در بخش فیلم‌های اول هم دو جایز اصلی بهترین کارگردانی و بهترین فیلم به «کاگومان» ساخته محمد رسول‌اف اهدا شد.
پدیده: شاید مهم‌ترین پدیده این دوره، حضور اصغر فرهادی با اولین فیلم سینمایی بلندش با نام «رقص در غبار» بود. فیلمی که در بخش بین‌الملل، جایزه ویژه‌ی هیئت داوران را دریافت کرد.
حاشیه‌ها: برجسته‌ترین حاشیه دورهی بیست و یکم، تغییر ناگهانی معاون سازمان سینمایی، تنها چند روز مانده به شروع جشنواره بود. این اتفاق در حالی افتاد که حتی کاتالوگ جشنواره با پیامی از محمدحسن پزشک، به عنوان معاون سازمان سینمایی منتشر شد. اما پس از آن احمد مسجدجامعی، محمدمهدی حیدریان را به این سمت منصوب کرد.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: شاید نتوان نام اثر نادیده گرفته شده را بر آن گذاشت، اما کمال تبریزی در این دوره یک فیلم دیگر هم در جشنواره داشت؛ «گاهی به آسمان نگاه کن» با داستانی ماورایی. این فیلم در بیشتر رشته‌ها و مخصوصا بازیگری چندین نامزد داشت، اما نتوانست هیچ موفقیتی در جشنواره به دست آورد.
بیست و دومین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۲
در این دوره، علیرضا رضاداد، دبیری جشنواره را برعهده گرفت و محمدمهدی عسگرپور، به عرصه کارگردانی بازگشت. جشنواره با آثار مهمی همراه بود و شور و هیجان بسیار زیادی در میان مخطبان وجود داشت، به شکلی که بهترین فیلم از نگاه تماشاگران با ۹۳ درصد آرا انتخاب شد.
ساختار: تغییر اشتباهی که با حذف تعدادی از سیمرغ‌ها در دوره پیش اتفاق افتاده بود، به حالت اولیه‌ی خود بازگشت. در این دوره همچنین مرور آثاری که مربوط به بخش بزرگداشت‌ها بود از روند جشنواره حذف شد. از اتفاقات جالب توجه دوره بیست و دوم اضافه شدن بخش نمایش در مراسم اختتامیه با تئاتری به کارگردانی محمد رحمانیان بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت.
جوایز اصلی: جایزه بهترین فیلم به داریوش مهرجویی برای «میهمان مامان» رسید. اما جایزه بهترین کارگردانی و بیشتر سیمرغ‌های بخش فنی به فیلم «دوئل» احمدرضا درویش تعلق گرفت. جوایز بازیگری اما میان بازیگران فیلم‌های مختلف پخش شد. بهرام رادان اولین جایزه‌ی خود یعنی سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد را برای فیلم «شمعی درباد» دریافت کرد. جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن اما در کمال ناباوری به گوهر خیراندیش برای فیلم «رسم عاشق‌کشی» رسید. در حالی که، بیشتر مخطبان و منتقدان گلشیفته فراهانی برای بازی در فیلم «اشک سرما» را لایق گرفتن این جایزه می‌دانستند. بهترین بازیگر نقش مکمل مرد، کامبیز دیرباز برای بازی در فیلم «دوئل» شناخته شد و سیمرغ بهترین بازیگر مکمل زن هم به مریلا زارعی برای «سربازان جمعه» اهدا شد. در این دوره از جشنواره جایزه بهترین فیلم اول هم به حمید نعمت‌الله برای فیلم بحث‌برانگیز «بوتیک» رسید. «مارمولک» اما که یک کمدی متفاوت بود از میان تمام فیلم‌های درام حاضر در جشنواره بیشتر مورد استقبال مخاطبان قرارگرفت و با بالاترین رای، سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را بدست آورد.
پدیده: پیمان قاسم‌خانی که دومین حضور خود در جشنواره فیلم فجر را تجربه می‌کرد، برای فیلمنامه‌ی «مارمولک»، سیمرغ بلورین دریافت کرد. او با این فیلم بسیار مورد توجه قرار گرفت و با وجود اینکه مارمولک پس از اکرانی کوتاه توقیف شد، اما قاسم‌خانی پس از این فیلم تبدیل به یکی از مشهورترین طنزنویسان معاصر ایران شد.
حاشیه‌ها: نام فیلم «میهمان مامان» به دلیل تمام نشدن مراحل فنی، در لیست فیلم‌های مسابقه سینمای ایران نبود. اما در روز آخر پیش از شروع جشنواره بلاخره به این رویداد رسید و در بخش خارج از مسابقه قرار گرفت. با این حال هیئت داوران آن را به عنوان بهترین فیلم جشنواره انتخاب کردند. این انتخاب درحالی که گزینه‌های محتمل‌تری برای این سیمرغ وجود داشت، حاشیه‌های زیادی را به وجود آورد.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: «شاه خاموش» تنها اثر سینمایی همایون شهنواز پس از انقلاب اسلامی، در این جشنواره حضور داشت. اما این فیلم که آخرین اثر این کارگردان بود اصلا مورد توجه قرار نگرفت. شهنواز پیش از انقلاب با ساخت سریال «دلیران تنگستان» بسیار در مرکز توجه بود. همچنین «شهر زیبا» به کارگردانی اصغر فرهادی و «گاو خونی» به کارگردانی بهروز افخمی، در بخش سینمای ایران ناکام بودند و در بخش بین‌الملل جوایزی به آنها تعلق گرفت.
بیست و سومین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۳
این دوره، آخرین سال حضور دولت اصلاحات و وزرات احمد مسجد جامعی بود. همین موضوع باعث ایجاد محافظه‌کاری‌هایی در برگزاری جشنواره فیلم فجر شد. همچنین چندین فیلم نمایش داده شده در دورهی بیست و سوم، تا سال‌ها بعد اجازه اکران عمومی پیدا نکردند.
ساختار: در این دوره دو بخش سینمای آسیا و سینمای معناگرا به بخش مسابقه سینمای بین‌الملل اضافه شدند. در ساختار داوری و بخش‌های مسابقه سینمای ایران، تغییرات مهمی به وجود نیامد. اما در ساختار پخش فیلم‌ها، تعداد سانس‌ها به عدد ۷ رسید. البته دو سانس صبح مخصوص بخش‌های دانش‌آموزی بود. در این دوره با ظهور دوربین‌های دیجیتال و خطر فیلمبرداری‌های غیر مجاز در سالن سینما، سینماهای پخش کننده فیلم‌های جشنواره مجهز به دوربین مداربسته شد. همچنین از عبدالله اسکندری و فرامرز قریبیان هم در این دوره به دلیل یک عمر فعالیت هنری تقدیر شد.
جوایز اصلی: در این دوره فیلم «خیلی دور خیلی نزدیک»، ساخته‌ی رضا میرکریمی بسیاری از جوایز را بدست‌آورد که مهم‌ترین آنها جایزه بهترین فیلم بود. «بید مجنون» مجید مجیدی هم در چند رشته برنده سیمرغ شد و جوایز بهترین کارگردانی به مجیدی و بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره به پرویز پرستویی رسید. این فیلم همچنین سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را بدست آورد. در این دوره فیلم «کافه ترانزیت» از کامبوزیا پرتویی هم نظر داوران را جلب کرده بود و جایزه بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر نقش اول زن برای این فیلم به پرتویی و فرشته صدرعرفایی رسید. جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل مرد به خسرو شکیبایی برای بازی متفاوتش در فیلم «سالاد فصل» اهدا شد و بهترین بازیگر مکمل زن هم به لیلا زارع برای فیلم «ما همه خوبیم» تعلق گرفت.
پدیده: کیانوش عیاری، یک‌سال پس از زلزله‌ی بم، فیلمی مستند داستانی درباره این حادثه ساخت، فیلمی که به دلیل تصاویر واقعی و تلخش، از سوی داوران و منتقدان بسیار مورد توجه قرار گرفت و جایزه ویژه‌ی هیئت داوران را هم گرفت. اما نتوانست مجوز اکران عمومی بگیرد و پس از ۱۳ سال در گروه هنر و تجربه به نمایش درآمد.
حاشیه‌ها: پررنگ‌ترین حاشیه این دوره، اتفاقی تکراری برای ابراهیم حاتمی‌کیا بود. دوباره فیلمی از او چند روزمانده به جشنواره توقیف شد. «به رنگ ارغوان» از سوی نهادهای امنیتی اجازه اکران در جشنواره و پس از آن اکران عمومی پیدا نکرد و تا شش‌سال بعد توقیف ماند. به جای این فیلم، «رستگاری در هشت و بیست‌دقیقه» جایگزین شد. فیلمی که در لیست اولیه نبود، اما در نهایت نامزد چند رشته شد.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: «خواب تلخ» ساخته محسن امیریوسفی، فیلمی متفاوت در جشنواره بیست و سوم بود. فیلمی که با وجود موفقیت‌های جهانی، نتنها در جشنواره نادیده گرفته شد بلکه ۱۲ سال در توقیف ماند.
بیست و چهارمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۴
چندماهی از شروع به کار دولت نهم به ریاست محمود احمدی‌نژاد می‌گذشت. وزرا تغییر کرده بودند و وزرات ارشاد هم به محمدحسین صفارهرندی رسیده و محمدرضا جعفری جلوه به معاونت سینمایی منصوب شده بود. اما برخلاف پیش‌بینی‌ها دبیری جشنواره فیلم فجر تغییر نکرد و همچنان علیرضا رضاداد در این سمت باقی‌ماند. از مهم‌ترین مسایل این دوره از جشنواره، اهدای ماشین سمند و پراید به برگزیدگان بود که با توافق میان وزرات ارشاد و وزرات صنایع اتفاق افتاد.
ساختار: در این دوره جایزه فیلمنامه‌ی اقتباسی به جمع سیمرغ‌ها اضافه شد. از سوی دیگر تعداد سینماهای مردمی نمایش‌دهنده آثار جشنواره افزایش پیدا کرد که این موضوع استقبال عمومی از این رویداد را هم افزایش می‌داد. پدیده‌ی خوابیدن در صف‌های طولانی جشنواره در این سال‌ها به اوج خود رسیده بود. در بخش بین‌الملل جشنواره هم، مسابقه سینمای خارجی، مسابقه فیلم‌های معناگرا و سینمای آسیا از بخش اصلی جشنواره جدا شد و در مراسمی جداگانه اختتامیه آن برگزار می‌شد. در این دوره همچنین از گلاب آدینه، خسرو سینایی و مجید انتظامی تجلیل شد.
جوایز اصلی: ابراهیم حاتمی‌کیا پس از ناکامی‌‌اش در دوره قبل جشنواره، با فیلم «به نام پدر» در دورهی بیست و چهارم حضور داشت و جایزه بهترین فیلم را هم دریافت کرد. گروه بازیگران این فیلم هم مورد توجه هیئت داوران قرارگرفتند و پرویز پرستویی برای بازی در این فیلم سومین سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد کارنامه هنری خود را گرفت. سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن هم به مهتاب نصیرپور برای بازی در «به نام پدر» رسید. فیلم «چهارشنبه سوری» دیگر فیلم مورد توجه این دوره بود که برای اصغر فرهادی جایزه بهترین کارگردانی و برای هدیه تهرانی جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را به همراه داشت، همچنین این فیلم منتخب تماشاگران هم شد.
پدیده: بازیگر خردسالی به نام ثمین وزیریان در فیلم «هوو» ساخته علیرضا داود‌نژاد حضور داشت که بازی و نوع بیانش بسیار مورد توجه قرارگرفت. او حتی از سوی هیئت داوران دیپلم افتخار این دوره از جشنواره را هم دریافت کرد، اما دیگر هیچ‌گاه به سینما بازنگشت.
حاشیه‌ها: از سال ۸۴ به بعد تعداد فیلم‌های توقیفی در سینمای ایران رو به افزایش گذاشت. اما یکی از موارد خاص آن، در دوره بیست و چهارم، فیلم «کارگران مشغول کارند» به کارگردانی مانی حقیقی است. این دومین فیلم این کارگردان پس از «آبادان» بود که به جشنواره فیلم فجر راه پیدا می‌کرد. اما هر دو این فیلم‌ها تا به امروز در توقیف وزرات ارشاد باقی‌مانده‌اند و هیچ‌گاه اکران نشدند. نکته جالب توجه این است که «کارگران مشغول کارند» در این دوره بسیار مورد توجه قرارگرفت و حتی توانست از میان رقبا، به سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه دست پیدا کند.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: فیلم «آفساید» ساخته جعفر پناهی به جشنواره راه پیدا کرد و با داستان متفاوتش بسیار مورد توجه قرارگرفت. اما نتنها هیئت داوران آن را نادیده گرفتند که توقیف شد و به دلیل عدم اکران، شانس حضور در اسکار را هم از دست داد.
بیست و پنجمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۵
این دوره یکی از پرحاشیه‌ترین مراسم اختتامیه را در میان ادوار جشنواره داشت. همچنین در جلسات نقد و بررسی فیلم‌ها، جوی ملتهب حکم‌فرما بود.
ساختار: یک سری آشفتگی‌ها در برنامه‌ریزی‌های مربوط به مراسم اختتامیه صورت گرفت که البته مربوط به تغییر ساختار و قوانین جشنواره نبود، اما به شکلی متمایز از سال‌های گذشته برگزار شد. مثلا در هیچ دوره‌ای به فیلم میهمان در جشنواره جایزه تعلق نمی‌گرفت اما در این دوره جایزه یک و نیم میلیون تومانی به کارگردان فیلم «آخرین ملکه زمین» اهدا شد. از سویی دیگر قرار نبود هیچ فردی جز خود برگزیده برای دریافت جایزه به روی سن بیاید. اما این کار با بی‌نظمی انجام گرفت. همچنین در این دوره بزرگداشت یک عمر فعالیت هنری برای علی نصیریان و یدالله صمدی برگزار شد.
جوایز اصلی: جوایز اصلی این دوره بسیار بحث‌برانگیز بود. با وجود اینکه توجه‌ها همه به دو فیلم «سنتوری» و «اخراجی‌ها» جلب شده بود و این دو فیلم به صورت همزمان جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را هم دریافت کردند، اما جوایز اصلی جشنواره در میان سایر فیلم‌ها تقسیم شد. سیمرغ بلورین بهترین فیلم به «روز سوم» ساخته محمدحسین لطیفی رسید و برای اولین بار در تاریخ جشنواره در این دوره جایزه بهترین کارگردانی هم به این فیلم و امیرشهاب رضویان برای «مینای شهر خاموش» اهدا شد. تنها جایزه‌ی دیگر «سنتوری»، دومین سیمرغ کارنامه هنری بهرام رادان بود که برای بازی در این فیلم به عنوان بهترین بازیگر نقش اول مرد این دوره معرفی شد. اما جایزه بهترین بازیگر زن به باران کوثری برای بازی در دو فیلم «خون‌بازی» و «روز سوم» رسید. در صورتی که «خون‌بازی» به دلیل انتشار پیش از شروع جشنواره، قوانین را زیرپا گذاشته بود، اما جوایز دیگری مثل بهترین فیلمنامه، گریم، تدوین و بهترین فیلم گروه هنر و تجربه را هم بدست آورد. سیمرغ بهترین بازیگر مکمل مرد به افشین هاشمی برای فیلم «پا برهنه در بهشت» اهدا شد و جایزه بهترین بازیگر مکمل زن هم به پانته‌آ بهرام برای فیلم «بچه‌های ابدی» اهدا شد.
پدیده: یک اتفاق ویژه در این دوره، اهدای یک سیمرغ بلورین با وزن ۵۵۰ گرم به فیلم «فرش ایرانی» بود. این فیلم به همت رضا میرکریمی و به کارگردانی ۱۵ کارگردان مشهور سینمای ایران، ساخته شد. «فرش ایرانی» فیلمی اپیزودیک درباره دیدگاه هریک از کارگردان‌ها درباره قالی و میراث ماندگار آن است.
حاشیه‌ها: اختتامیه دورهی بیست و پنجم به دلیل حاشیه‌هایش در تاریخ جشنواره مشهور است. در شب این مراسم آنقدر ناهماهنگی در تصمیم‌گیری و برگزاری وجود داشت که صدای اعتراض هنرمندان، تماشاگران و حتی مجری مراسم یعنی حسین پاکدل را هم درآورده‌بود. تعداد زیادی از هنرمندان پشت درهای بسته ماندند و بسیاری از خبرنگاران نتوانستند وارد طبقات مختلف تالار وحدت شوند. از سوی دیگر مسعود ده‌نمکی که فیلمش هیچ جایزه‌ای جز بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را بدست نیاورده بود، موقع گرفتن جایزه با لحنی تند به این جایزه و حقی که از عوامل و بازیگران فیلمش ضایع شده‌بود، صحبت کرد. حتی بهرام رادان هم موقع دریافت سیمرغ از اینکه کار داریوش مهرجویی و گروه ساخت «سنتوری» نادیده گرفته شده‌بود، ابراز دلخوری کرد.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: فیلم‌های مهمی در این دوره از جشنواره حضور داشتند که توسط هیئت داوران نادیده گرفته‌شدند. «پارک وی» ساخته فریدون جیرانی از جمله آنها بود.
بیست و ششمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۶
فضای فرهنگی روز به روز با حاشیه‌های بیشتری همراه می‌شد، این موضوع باعث شده بود که جشنواره فیلم فجر بیش از پیش محافظه‌کار شود. آثاری که کمترین نقد اجتماعی یا دیدگاه سیاسی در داستان و ساختار آن وجود داشت، در جشنواره نادیده گرفته یا از بخش مسابقه حذف می‌شد. داوری‌ها ناعادلانه باعث حیرت هنرمندان و مخطبان می‌شد و برخی شب اختتامیه جشنواره را به شب تقسیم غنایم همراه با یارکشی، شبیه می‌کردند.
ساختار: در این دوره برای اولین بار بخش‌های مختلف جشنواره نامهای مجزایی از آنچه قبل داشتند گرفتند. کارت‌های خبرنگاری به بارکد مجهز شدند که این کار ورود و خروج و حضور اصحاب رسانه را آسان‌تر می‌کرد. از مهم‌ترین تغییرات این دوره جدا شدن روزهای پخش فیلم‌های ملی از سینمای بین‌الملل بود. در دوره بیست و ششم، برای اولین بار سیمرغ ویژه هیئت داوران برای یک عمر دست‌آورد فنی و هنری، اهدا شد که اولین برگزیده آن علیرضا زرین‌دست بود. پروانه معصومی، مسعود جعفری جوزانی، علی حاتمی و رسول ملاقلی‌پور، چهره‌هایی بودند که در این دوره مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد.
جوایز اصلی: باوجود اینکه فیلم «آواز گنجشک‌ها» ساخته مجید مجیدی، در جشنواره برلین به جوایز مهمی دست پیدا کرده بود، اما در جشنواره فیلم فجر تنها یکی از جوایز اصلی و دو جایزه فنی را بدست‌آورد. این فیلم برنده بهترین کارگردانی بیست و ششمین جشنواره‌ی فیلم فجر شد. جایزه بهترین فیلم اما به «به همین سادگی» ساخته رضا میرکریمی رسید. این فیلم جایزه بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر زن را هم برای بازی هنگامه قاضیانی دریافت کرد. اما یکی از بحث‌برانگیزترین جوایز این دوره، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد بود که به امین حیایی برای فیلم «شب» اهدا شد. این درحالی بود که رقیبان مهمی مانند شهاب حسینی، محمدرضا فروتن، حبیب رضایی و رضا ناجی در کنار نام او بودند. جوایز بهترین نقش مکمل زن و مرد هم به ترتیب به مهتاب نصیرپور برای فیلم «فرزند خاک» و محسن تنابنده برای «استشهادی برای خدا» اهدا شد. اما بازهم تماشگران مانند بسیاری از دوره‌های گذشته به یک فیلم کمدی انتقادی بیشترین رای را دادند و «همیشه پای یک زن در میان است» ساخته‌ی کمال تبریزی، سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را بدست آورد.
پدیده: فیلم «کنعان» با نویسندگی اصغر فرهادی و کارگردانی مانی حقیقی، به‌عنوان منتخب تماشاگران بخش بین‌الملل انتخاب شد، اما مدیران جشنواره به‌عنوان مهمان‌نوازی سیمرغ این بخش را به فیلم آمریکایی «۱۴۰۸» اهدا کردند.
حاشیه‌ها: مهم‌ترین حاشیه‌های این دوره مربوط به حذف دو فیلم «خاک آشنا» ساخته بهمن فرمان‌آرا و «صد سال به این سال‌ها» ساخته سامان مقدم از جشنواره بود. این دو فیلم هردو به دلیل ممیزی و درخواست نهادهای امنیتی از جشنواره حذف شد. دیگر حاشیه این دوره تغییر نام دو تن از داوران پس از اعلام هیئت داوران بود.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: همان‌طور که در توضیح دورهی قبل هم آوردیم، در دولت نهم، هر سال بر تعداد آثار نادیده گرفته‌شده، اضافه می‌شد که این موضوع موجب اعتراض هم می‌شد. اما شاید مهم‌ترین فیلمی که هیئت داوران کوچترین نظری هم به آن نداشتند، «دایره‌ی زندگی» ساخته پریسا بخت‌آور بود. فیلمی که با وجود اولین تجربه کارگردان در ساخت فیلم بلند سینمایی، یکی از کمدی‌های اجتماعی برتر دو دهه اخیر است. همچنین این فیلم در اکران به فروش بسیار بالایی رسید.
بیست و هفتمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۷
این دوره، آخرین سال فعالیت دولت نهم بود. در همان بحبوبه‌ی برگزاری جشنواره، جریان‌های سیاسی مختلفی به راه افتاده بود که برای انتخابات ریاست جمهوری که به فاصله چندماه پس از این جشنواره برگزار می‌شد، فعالیت می‌کردند. دولت هم در تلاش بود که جشنواره به دور از التهاب برگزار و به پایان برسد.
ساختار: برای اولین بار بخش آثار ویدیویی که پیش از جشنواره در تلویزیون منتشر نشده باشند به جشنواره اضافه شد. پس از چند دوره دبیر جشنواره تغییر کرد و مجید شاه‌حسینی مسول برگزاری این دوره از جشنواره بود.
جوایز اصلی: در این دوره جوایز میان فیلم‌های مختلف پخش شد. جایزه بهترین فیلم به «تردید»، اثر متفاوت کارگردان گزیده‌کار سینما، واروژ کریم‌مسیحی رسید. «درباره‌ی الی» که با حاشیه‌های فراوان به بخش مسابقه راه پیدا کرده بود، جایزه‌ی بهترین کارگردانی را برای اصغر فرهادی به همراه داشت. اما جایزه بهترین فیلمنامه به «زادبوم» ساخته‌ی ابولحسن داودی رسید. جایزه بهترین بازیگر مرد این دوره از جشنواره به شهاب حسینی برای فیلم «سوپراستار» اهدا شد و سیمرغ بهترین بازیگر زن هم به لیلا حاتمی بازیگر فیلم «بی‌پولی» رسید. علیرضا خمسه و مهتاب کرامتی هم برای فیلم «بیست» ساخته عبدالرضا کاهانی، جوایز نقش‌های مکمل را دریافت کردند. فیلم «وقتی همه خوابیم» بهرام بیضایی هم در این دوره حضور داشت که به سه سیمرغ در رشته‌های فنی رسید. برای دومین بار در تاریخ جشنواره سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران به دو فیلم رسید؛ «بی‌پولی» حمید نعمت‌الله و «درباره‌ی الی».
پدیده: واروژ کریم‌مسیحی، ۸ سال پس از فیلم متفاوت و پر افتخار «پرده آخر»، با فیلم «تردید» که اقتباسی از نمایشنامه‌ی «هملت» ویلیام شکسپیر بود، به جشنواره فیلم فجر آمده بود. این فیلم در یازده رشته نامزد دریافت سیمرغ شد. این اثر آخرین فیلم سینمایی کریم مسیحی است.
حاشیه‌ها: یک حاشیه مهم در جریان این دوره از جشنواره اتفاق افتاد. به دلیل حضور بی حجاب گلشیفته فراهانی در مراسم فرش قرمز فیلم «جعبه‌های دروغ» در خارج از کشور، فیلم «درباره الی» ساخته اصغر فرهادی با بازی فراهانی، به دستور ارشاد از جشنواره خارج شد. اما به دستور مستقیم رییس جمهور این فیلم به لیست آثار جشنواره بازگشت به این شرط که سینماهای مردمی در تهران این اثر را نمایش ندهند. این موضوع باعث درگیری مردم و ماموران امینتی در مقابل سینماهای مردمی شد. دومین حاشیه، تحریم مراسم اختتیامه توسط عکاسان و خبرنگاران بود، به دلیل عدم اختصاص جای مشخص برای اصحاب رسانه در سالن برگزاری این مراسم.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: متفاوت‌ترین فیلم ابراهیم حاتمی‌کیا، «دعوت» که داستان و بستری بسیار دور از تمام آثارش تا آن زمان داشت، به دلیل حضور حاتمی‌کیا در هیئت داوران از بخش مسابقه‌ی سینمای ایران کنار گذاشته شد. این تنها اثر از این کارگردان است که با وجود تعداد زیادی بازیگر و داستان بحث‌برانگیز، در هیچ بخش از جشنواره فیلم فجر مورد توجه قرار نگرفت و حتی با نقدهای منفی هم روبرو شد.
بیست و هشتمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۸
سال ۸۸، سالی پرالتهاب بود. مردم و جامعه هنری به دلیل حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری، به دولت جدید بدبین بودند و بسیاری از چندهفته پیش از جشنواره، درباره تحریم این دوره صحبت می‌کردند. گسترش شبکه‌های اجتماعی و انتشار فیلم‌های مختلف از حاشیه‌های جشنواره، اوضاع را بدتر می‌کرد. همچنین دورهی بیست و هشتم به دلیل مصادف شدن با ایام عزاداری‌های محرم و صفر، از ۵ تا ۱۵ بهمن برگزار شد. در این دوره وزیر ارشاد و معاون سینمایی هم تغییر پیدا کرده بود و دولت سعی داشت با بازکردن فضاهای فرهنگی، از التهاب‌ها کمتر کند و اعتماد از دست رفته‌اش در نزد هنرمندان را بدست آورد. اما حتی از توقیف درآوردن برخی فیلم‌ها هم در آن مقطع کمکی به جلب اعتماد از دست رفته دولت نکرد و حتی هیئت داوران جشنواره فیلم فجر، با خطر منحل شدن روبرو بود.
ساختار: در این دوره به دلیل فضای ملتهب و حواشی سیاسی، ساختار کلی جشنواره تغییری پیدا نکرد. فقط مسولان سعی در خوش‌رنگ و لعاب جلوه دادن این رویداد داشتن. به همین دلیل برای اولین بار، جشنواره دارای مکانی مشخص برای اصحاب رسانه شد. برای این موضوع برج میلاد در نظر گرفته شد و تا چندین دوره در همین سالن مراسم اکران فیلم‌ها و نشست‌های خبری برگزار می‌شد. از این دوره برای اولین بار، فروش بلیط برای سینماهای مردمی به صورت اینترنتی انجام شد. همچنین به بخش‌های مسابقه، سیمرغ بلورین بهترین پویانمایی هم اضافه شد.
جوایز اصلی: ابراهیم حاتمی‌کیا، پس از چند دوره ناکامی در جشنواره فیلم فجر، با فیلم توقیفی «به رنگ ارغوان» صاحب سه سیمرغ اصلی بهترین فیلم، بهترین کارگردانی و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شد. این درحالی بود که انتظار می‌فت جایزه بهترین بازیگر مرد هم به حمید فرخ‌نژاد برای این فیلم برسد، اما این جایزه به محسن تنابنده برای فیلم «هفت دقیقه تا پاییز» رسید. نگار جواهریان هم برای بازی در فیلم «طلا و مس»، سیمرغ بهترین بازیگر زن را از این دوره از جشنواره دریافت کرد. اما سیمرغ‌های نقش‌های مکمل به مهدی فقیه برای «ملک سلیمان» و شیرین یزدان‌بخش برای «لطفا مزاحم نشوید» رسید.
پدیده: با وارد کردن فیلم «به رنگ ارغوان» در میان آثار بخش سینمای ایران، برای اولین‌بار در تاریخ جشنواره، فیلمی که شش سال از ساخت آن می‌گذشت و در توقیف مانده بود، به بخش مسابقه راه پیدا کرد. اتفاقی که برخلاف قوانین تعریف شده‌ی جشنواره فیلم فجر بود.
حاشیه‌ها: این دوره از جشنواره با حاشیه‌های فراوانی در بخش داوری، اختتامیه، اکران فیلم‌ها و جوایز همراه بود. در روزهای پیش از شروع جشنواره از سوی دفتر جشنواره اعلام شد که نام اعضای هیئت داروان قرار نیست منتشر شود. این موضوع باعث اعتراض بسیاری از هنرمندان شد. از سوی دیگر بسیاری از چهرههای مهم سینمایی مانند عباس کیارستمی، مینو فرشچی، فرهاد توحیدی، اصغر فرهادی و فاطمه گودرزی، داوری جشنواره را قبول نکردند. این درحالی بود که نام فاطمه گودرزی در میان داروان نهایی اعلام شد. همچنین برخی از داوران مانند مسعود جعفری جوزانی حتی در مراسم اختتامیه هم حضور پیدا نکردند. در زمینه اکران فیلم‌ها استقبال تماشاگران بسیار پایین بود و اصلا شور و هیجان سال‌های گذشته وجود نداشت. اتفاق قابل توجه دیگر این بود که نشست خبری بسیاری از فیلم‌های مهم جشنواره مانند «به رنگ ارغوان» و «طلا و مس» اصلا برگزار نشد و برخی نشست‌ها هم به نزاع کشیده شد. رخشان بنی‌اعتماد هم از شرکت دادن فیلم مستندش در جشنواره بدون اجازه خودش، شکایت کرد. مراسم اختتامیه هم با حواشی زیادی همراه بود. از جمله اینکه میان حراست و خبرنگارانی که به سالن راه پیدا نکردند درگیری به وجود آمد. آخرین حاشیه به‌وجود آمده هم تغییر برخی برگزیدگان جوایز فرعی، یک روز پس از اختتامیه بود.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: برای جلب رضایت هنرمندان تلاش شد تا همه‌ی آثار حداقل در یک رشته نامزد شوند و اثری نادیده‌گرفته شده باقی‌نماند.
بیست و نهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۹
همچنان دولت سعی می‌کرد فضای باز فرهنگی را حفظ کند و سخت‌گیری‌های قبل را درباره انتخاب فیلم‌های متقاضی حضور در جشنواره نداشته باشد. شاید همین موضوع باعث شد که ۵۰ فیلم، یعنی دو برابر دورهی گذشته، در سانس‌هاس مختلف جشنواره بیست و نهم به نمایش درآمدند. در این دوره معاونت سازمان سینمایی به جواد شمقدری رسیده بود.
ساختار: در ساختار کلی جشنواره تغییرات مهمی اتفاق نیافتاد. تنها بخشی در جشنواره اضافه شد که فیلم‌های سه‌بعدی را به نمایش در‌می‌آورد. همچنین در این دوره از تعداد زیادی از سینماگران در رشته‌های مختلف تجلیل شد؛ مسعود کیمیایی، پوران درخشنده، مهدی فقیه، جمشید هاشم‌پور، شهریار بحرانی و…
جوایز اصلی: هرچند به لحاظ داوری این دوره از جشنواره در سطح قابل قبولی نبود، اما آثار مهمی در این دوره حضور داشتند که هرکدام در سال بعد، گیشه‌ی خوبی برای سینمای ایران رقم زدند. اما مهم‌ترین فیلم این دوره «جدایی نادر از سیمین» بود. این فیلم که توانست جایزه بهترین کارگردانی و سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه مردمی را به دست آورد، سال بعد برنده اولین اسکار سینمای ایران در رشته فیلم غیر انگلیسی زبان شد. از موضوعات قابل توجه دورهی بیست و نهم، توجه به اثری از مسعود کیمیایی بود که در این دوره حضور داشت. معمولا فیلم‌های کیمیایی از سوی داوران نادیده گرفته می‌شد، اما «جرم» توانست برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم و بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای بازی حامد بهداد شود. جایزه بهترین بازیگر مرد اما به مهدی هاشمی برای بازی در دو فیلم «آلزایمر» و «آقا یوسف» تعلق گرفت. بهترین بازیگر نقش اول زن به بازیگر فیلم کمدی «ورود آقایان ممنوع» یعنی ویشکا آسایش رسید و سیمرغ بهترین بازیگر نقش مکمل زن به مهناز افشار برای فیلم «سعادت آباد» اهدا شد. یکی از اتفاقات فراموش نشدنی این دوره، اهدای جایزه بهترین فیلمنامه به «خانه پدری» ساخته کیانوش عیاری است. فیلمی که تا ۷ سال بعد رنگ پرده را ندید.
پدیده: حمید فرخ‌نژاد که از چهرههای شناخته شده و پرکار دو دهه اخیر در زمینه بازیگری است، سال ۱۳۷۹ تنها فیلم بلند سینماییش را با نام «سفر سرخ» کارگردانی کرده بود که هیچ وقت مجالی برای حضور در جشنواره پیدا نکرد. در دورهی بیست و نهم، اما این فیلم با اجازه معاونت سینمایی پس از ۱۰ سال به جشنواره آمد و فرخ‌نژاد برای تنها اثرش جایزه بهترین فیلم در بخش فیلم‌های اول را دریافت کرد.
حاشیه‌ها: دورهی بیست و نهم به ضعیف‌ترین دوره از لحاظ داوری مشهور است. اما این تنها حاشیه نیست، بلکه انتخاب یک کارگردان ایرانی مقیم آمریکا به نام اسدالله نیک‌نژاد از سوی معاونت سینمایی به عنوان عضوی از هیئت داوران، در واقع حاشیه اصلی این دوره بود. نیک‌نژاد که در اوایل جنگ مستندهای روحیه‌بخش درباره دفاع مقدس می‌ساخت پس از مهاجرت به آمریکا بیشتر در سمت تهیه‌کننده و مدیر تولید فیلم‌ها و سریال‌های هالیوودی حضور داشت. البته در زمان برگزاری جشنواره بسیاری از چهرههای اصولگرا، از نیک‌نژاد به عنوان چهره‌ی فعال در زمینه ساخت محصولات پورنوگرافی نام می‌بردند. موضوعی که در عرض چند روز باعث شد این کارگردان نامهای به دفتر جشنواره بنویسد و برای خدشه‌دار نشدن چهره‌ی جشنواره فیلم فجر، از حضور در این رویداد انصراف داد. همچنین دو فیلم بحث‌برانگیز «پایان‌نامه» ساخته حامد کلاهداری و «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی، دو اثر متفاوت و پرحاشیه در این دوره بودند. اما خشونت، نزاع و بحثی که درباره این دو فیلم در نشست‌های خبری آنها به راه افتاد از فراموش‌نشدنی‌ترین اتفاقات ادوار جشنواره بود. البته فیلم «فرزند صبح» هنوز پس از گذشت یک دهه، با حاشیه همراه است و به اکران نرسیده.
آثار نادیده‌گرفته‌شده: پس از اجازه اکران برای فیلم «به رنگ ارغوان» در دوره پیش، ابراهیم حاتمی‌کیا در دورهی بیست و نهم هم با یک فیلم متفاوت به نام «گزارش یک جشن» حضور داشت. فیلمی که به مسایل و اتفاقات پس از انتخابات سال ۸۸ پرداخته بود. اما این فیلم از سوی داوران در جشنواره نادیده‌گرفته شد و هنوز پس از ۱۱ سال اجازه اکران هم پیدا نکرده‌است.
سی‌امین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۹۰
کمتر از یک‌ماه پیش از برگزاری سی‌امین جشنواره فیلم فجر، سیدمحمد حسینی، وزیر ارشاد وقت دولت دهم، حکم تعطیلی خانه‌ی سینما را امضا کرد. در پی این حکم بسیاری از سینماگران نامه‌‌ها و بیانیه‌های اعتراضی نسبت به این موضوع منتشر کردند. اما این حکم تا زمان روی کار بودن دولت دهم لغو نشد. همین موضوع یکی از دلایل عدم حضور بسیاری از هنرمندان در مراسم اختتامیه و دریافت جوایز شد. یکی از موضوعات مهم این دوره دبیری جشنواره بود که به محمد خزاعی رسید. فردی جوان که تنها تا آن زمان، تهیه کنندگی را تجربه کرده بود. البته او حالا پس از ده سال، رییس سازمان سینمایی شده‌است.
ساختار: یکی از مهم‌ترین تغییرات در این دوره، گرفتن مسولیت برگزاری جشنواره از بنیاد سینمای فارابی پس از دو دهه و انتقال آن به موسسه رسانه‌های تصویری بود.
جوایز اصلی: پس از سال‌ها، بازهم در این دوره، به هیچ اثری جایزه بهترین فیلم اهدا نشد. اما فیلمی که بیش از همه مورد توجه هیئت داوران قرارگرفت، «روزهای زندگی» ساخته پرویز شیخ‌طادی بود که توانست جایزه‌ی بهترین کارگردانی را بگیرد و همچنین هنگامه قاضیانی برای این فیلم برنده جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن شد. فرهاد اصلانی برای بازی در دو فیلم «خرس» و «زندگی خصوصی» برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد شد و یکتا ناصر هم تنها جایزه خود از جشنواره فیلم فجر را برای بازی در نقش مکمل فیلم «یکی می‌خواد باهات حرف بزنه» دریافت کرد. اما جایزه بهترین نقش مکمل مرد به اکبر عبدی برای فیلم «خوابم میاد» رسید. این درحالی بود که عبدی نقش یک زن را در این فیلم بازی می‌کرد که این موضوع باعث شوخی‌های حاشیه‌سازی از سوی این بازیگر در مراسم اختتامیه شد. سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران اما به اولین ساخته پیمان معادی یعنی «برف روی کاج‌ها» رسید.
پدیده: فیلم «قلاده‌های طلا» در حالی در این رویداد حضور داشت که تهیه‌کننده‌ی آن یعنی محمد خزاعی، دبیر جشنواره بود. البته نام آن در میان فیلم‌های بخش خارج از مسابقه اعلام شد. اما موضوع قابل توجه این بود که به دلیل فضای ملتهب سیاسی و شرایط تنش‌زایی که به دلیل تعطیلی خانه‌ی سینما وجود داشت، با اینکه سانس نمایش این فیلم در سینمای رسانه اعلام شده بود، اما در نهایت این فیلم در کاخ جشنواره به نمایش در نیامد و در وزرات ارشاد تنها برای برخی مسولان پخش شد.
حاشیه‌ها: بسیاری از سینماگران پس از خبر انحلال خانه‌ی سینما تصمیم گرفتند فیلم‌های خود را از جشنواره بیرون بکشند. اما با مخالفت دفتر جشنواره روبرو شدند. به همین دلیل از حضور در مراسم اختتامیه و دیگر مراسم این رویداد، خودداری کردند. حتی افرادی مانند داریوش مهرجویی، علی مصفا و فرهاد اصلانی در اختتامیه برای گرفتن جایزه خود حضور پیدا نکردند. اما در این میان بهمن فرمان‌آرا در اعتراض به شرایط سینمای ایران سه سیمرغ خود را که تا آن زمان گرفته بود به دفتر جشنواره بازگرداند.
- ۴ هفته تا چهلمین جشنواره‌ی فیلم فجر؛ طی دهه‌ی ۶۰ در سینمای ایران چه گذشت؟
- ۳ هفته تا چهلمین جشنواره فیلم فجر؛ مرور دهه‌ی ۷۰ و تغییرات موثر در سینمای ایران
آثار نادیده‌گرفته‌شده: تلاش شده بود تا همه‌ی فیلم‌ها در رشته‌های مختلف نامزد یا برنده دیپلم افتخار باشند، اما در نهایت بسیاری معتقد بودند که سیمرغ‌ها چندان عادلانه تقسیم نشده‌است.
