۳ هفته تا چهلمین جشنواره فیلم فجر؛ مرور دهه‌ی ۷۰ و تغییرات موثر در سینمای ایران
درباره دهه‌ی شصت، شکل‌گیری و تغییراتی که جشنواره فیلم فجر طی ده سال اول از سر گذراند، هفته‌ی پیش نوشتیم. حالا می‌خواهیم سراغ یکی از متفاوت‌ترین دهه‌های تاریخ معاصر ایران برویم؛ دهه‌ی ۷۰. دهه‌ای که از نیمه‌ی آن، دولت اصلاحات بر سر کار آمد و فضای باز فرهنگی، تغییرات چشم‌گیری در ساختار سینما به وجود آورد. شکل و شمایل جشنوارهی فجر هم دچار تحولاتی شد و از همه مهم‌تر، جشنواره‌های سینمایی دیگری هم از گوشه و کنار کم‌کم در حال شکل‌گیری بودند. برخی از اهل فن معتقدند، فیلم‌هایی که در دهه هفتاد در سینما‌ها اکران شد و به جشنواره‌های فجر راه پیدا کرد، در هیچ دورهی دیگری، نمی‌توانستند مجوز نمایش بگیرند. در ادامه به مرور دوره‌های یازدهم تا بیستم جشنواره فجر پرداخته‌ایم.
یازدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۱
سیدمحمد خاتمی در این سال پس از اعلام نارضایتی از حواشی که در دورهی دهم جشنواره فجر اتفاق افتاده بود و اتفاقات دیگر در حوزه‌ی فرهنگ، با نوشتن نامه به آیت الله هاشمی رفسنجانی، رییس جمهور وقت، از سمت خود استعفا داد. پس از او، علی لاریجانی به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی شد. در این دوره برای اولین بار یک بازیگر یعنی عزت الله انتظامی داور بخش اصلی جشنواره بود.
ساختار: در این دوره اتفاق مهمی در روند جشنواره افتاد و آن نمایش فیلم‌ها در سینمایی مجزا برای اصحاب رسانه بود. علاوه بر این، جلسات پرس و پاسخ با حضور عوامل فیلم و خبرنگاران حوزه سینما، برای اولین بار حال و هوای متفاوتی در جشنواره ایجاد کرده‌بود. همچنین در بخش بین الملل، پرداختن به اساتید خاموش سینمای ایتالیا و حضور فیلم‌ها و هنرمندانی از کشورهای استرالیا، اروپای غربی و آسیای شرقی، اتفاق قابل توجه‌ای بود.
جوایز اصلی: سیمرغ بلورین بهترین فیلم به «از کرخه تا راین» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا رسید و سیروس الوند، یکی از منتقدان سینما، برای فیلم «یکبار برای همیشه» سیمرغ بهترین کارگردانی را گرفت. سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد به فرامز قریبیان برای فیلم «بندر مه آلود» تعلق گرفت و فاطمه معتمدآریا اولین سمیرغ نقش اول زن خود را برای بازی در «یکبار برای همیشه» دریافت کرد. جهانبخش سلطانی برای فیلم «شرم» و یاسمین ملک نصر برای «سارا»، برنده‌ی سیمرغ‌های نقش مکمل شدند. داریوش مهرجویی هم دومین سیمرغ کارنامه هنری خود را در این دوره، در بخش فیلمنامه برای «سارا» دریافت کرد.
پدیده: در این دوره با رسیدن دوباره‌ی جایزه بهترین فیلم، به ابراهیم حاتمی کیا، برای اولین بار در تاریخ جشنواره یک کارگردان دو دوره پشت سر هم این جایزه را دریافت کرد.
حاشیه‌ها: فیلم «افعی» جزو اولین فیلم های تمام اکشن ایرانی بود که به جشنواره فیلم فجر راه پیدا کرد. البته این فیلم به دلیل کپی برداری از فیلم آمریکایی مشهور، یعنی «رمبو»، بسیار مورد انتقاد قرارگرفت
ذذذذذذذذذذذذ فیلمی نادیده گرفته نشد، اما داوران با نادیده گرفتن بازی متفاوت اکبر عبدی در فیلم «هنرپیشه»، باعث اعتراضات زیادی شدند. همچنین در بخش موسیقی هم سیمرغ بلورین به مجید انتظامی برای ساخت موسیقی «از کرخه تا راین» نرسید.
دوازدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۲
با برگزاری ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در این سال، دولت سازندگی دورهی دوم حضور خود را آغاز کرده بود و علی لاریجانی همچنان وزیر ارشاد باقی ماند. اما پس از مدتی لاریجانی با حکم رهبری به سمت ریاست سازمان صدا و سیما رسید. او تا اتمام دوازدهمین جشنواره فیلم فجر در ارشاد ماند و چند روز پس از پایان جشنواره، جای خود را به مصطفی میرسلیم داد. شاید همین انتقال وزارت بود که شوق و پویایی را برای برگزاری جشنواره از بین برد و باعث شد دورهی دوازدهم، یکی از بی‌رمق ترین ادوار جشنوار فیلم فجر تاکنون باشد.
ساختار: هیچ تغییری در ساختار جشنواره به وجود نیامد و همان خط سیر سال گذشته را داشت. تنها در این دوره برای اولین بار نام عباس کیارستمی در لیست اعضای هیئت داوران جشنواره فیلم فجر قرارگرفت؛ البته در بخش فیلم های اول و دوم. در بخش بین الملل اما پرداختن به سینمای رزمی و آثار منتخب ژاپنی مورد توجه طرفداران این ژانر قرارگرفت.
جوایز اصلی: پس از چند سال، دوباره در جشنواره فیلم فجر هیچ فیلمی از سوی هیئت داوران، نتوانست جایزه بهترین فیلم را دریافت کند. اما به دو فیلم «حماسه مجنون» ساخته جمال شورجه و «تیک تاک» به کارگردانی محمدعلی طالبی، جایزه ویژه هیئت داوران تعلق گرفت. محمد بزرگ‌نیا جایزه بهترین کارگردانی را برای فیلم «جنگ نفت‌کش‌ها» دریافت کرد و عزت‌الله انتظامی، برای فیلم «روز فرشته» و فاطمه معتمدآریا برای «همسر»، هرکدام دومین و سومین سیمرغ بلورین خود را برای بازی در نقش اول گرفتند. جعفر دهقان برای فیلم «حماسه مجنون» و نیکو خردمند هم برای «بازیچه» جوایز نقش مکمل را دریافت کردند.
پدیده: در این دوره فاطمه معتمدآریا با ۳۲ سال سن، سومین سیمرغ خود و برای دومین سال متوالی جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را دریافت می‌کرد.
حاشیه‌ها: با وجود اینکه تعداد اندکی فیلم مهم در این جشنواره حضور داشتند، اما اکثر آثار از نظر کیفی و محتوا در سطح پایینی بودند. بسیاری از منتقدان دلیل این اتفاق را عدم حضور بزرگان سینما در این دوره می‌دانستند که در طول سال بعد هم به اکران ضربه وارد کرد.
آثار نادیده گرفته شده: نداشت
سیزدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۳
برگزاری جشنواره فیلم فجر در دورهی سیزدهم، مصادف شده بود با ماه مبارک رمضان و این موضوع بر این رویداد سینمایی تاثیرات انکار ناپذیری داشت که شاید برجسته‌ترین آن طراحی پوستر این دوره براساس حال و هوای این ماه بود. همچنین دورهی سیزدهم، اولین سال حضور وزیر جدید بود که تغییراتی را هم به همراه داشت.
ساختار: پس از ۱۱ دوره متوالی که دبیری جشنواره فیلم فجر بر عهده محمد بهشتی بود، بلاخره سازمان سینمایی تصمیم گرفت این مسولیت را به فرد دیگری بسپارد و برای این کار مهدی فریدزاده انتخاب شد. در این دوره، دوباره حضور فیلمسازان برجسته، شور و حال گذشته را به جشنواره بازگرداند. یکی از بخش‌های جنبی جشنواره سیزدهم، «فیلمسازان بزرگ، فیلم‌های بزرگ» بود که به مناسبت آغاز سده دوم تولد سینما به نمایش فیلم‌های فیلمسازان بزرگ تاریخ سینما از جمله آندری تارکوفسکی، کنجی میزوگوچی، آلفرد هیچکاک، اورسن ولز، روبرتو روسیلینی، ژان پیر ملویل، آلن رنه، ژان کوکتو و لارنس اولویه اختصاص داشت.
جوایز اصلی: جایزه بهترین فیلم به «روز واقعه» و شهرام اسدی برای ساخت این اثر تاریخی مذهبی رسید. جایزه‌ی بهترین کارگردانی دورهی سیزدهم به داریوش مهرجویی برای فیلم «پری» تعلق گرفت و علی مصفا هم برای بازی در همین فیلم، سیمرغ بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را دریافت کرد. خسرو شکیبایی هم دومین سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول خود را از این دوره جشنواره برای فیلم «کیمیا» گرفت و بازیگر جوانی به نام مینا لاکانی برای بازی در فیلم «دیدار» توانست از میان رقیبانی مانند فاطمه معتمدآریا، نیکی کریمی و بیتا فرهی به جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن برسد. جایزه بهترین نقش مکمل زن هم به گلاب آدینه برای نقش متفاوتش در فیلم «روسری آبی» تعلق گرفت.
پدیده: جعفر پناهی فیلمساز مشهور ایرانی در سطح جهانی، با اولین فیلم خود یعنی «باکنک سفید» در این دوره حضور داشت و سمیرغ بلورین بهترین فیلم اول را هم گرفت. اما پس از این، هر فیلمی که ساخت اجازه حضور در جشنواره و اکران پیدا نکرد. در واقع این تنها جایزه از یک جشنواره داخلی برای جعفر پناهی است.
حاشیه‌ها: فیلم «بازمانده» ساخته سیف‌الله داد که یکی از امیدهای جشنواره بود، با وجود اینکه در لیست فیلم‌ها بود اما برای حضور در این دوره آماده نشد.
آثار نادیده‌گرفته شده: مهم‌ترین فیلم جشنواره سیزدهم که توانست در پنج رشته مختلف سیمرغ دریافت کند، «روز واقعه» بود. فیلمی که فیلمنامه آن یک دهه قبل توسط بهرام بیضایی نوشته و منتشر شده بود، اما هیچ‌گاه به او اجازه ساخت آن را ندادند. «روز واقعه» با وجود حذفیاتی که داشت و عدم رضایت کامل بیضایی از نتیجه کار، اما هنوز هم برجسته‌ترین اثری است که درباره واقعه عاشورا ساخته و اکران شده‌است. اثری که رکن اصلی آن فیلمنامه است، اما در کمال ناباوری هیچ جایزه‌ای به آن تعلق نگرفت.
چهاردهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۴
یکی از ویژگی‌های اصلی این دوره، حضور پررنگ آثار درام، ملودرام و خانوادگی در جشنواره بود، به شکلی که بیشتر جوایز اصلی هم به فیلم‌های همین ژانر اختصاص پیدا کرد. همچنین برای اولین بار در این دوره هنگام اهدای جوایز در اختتامیه، چهره‌های بازیگری به روی سن آمدند و برگزیدگان جوایز خود را از دست‌های داود رشیدی، علی نصیریان، عزت الله انتظامی و احمدرضا درویش دریافت کردند.
ساختار: در این دوره، دوباره دبیر جشنواره تغییر کرد و این مسئولیت در چهاردهمین جشنواره فیلم فجر به عزت‌الله ضرغامی رسید. در بخش بین‌الملل همچنان مرور و پرداختن به کارنامه بزرگان سینمای جهان در روزهای جشنواره انجام می‌شد.
جوایز اصلی: سیمرغ بلورین بهترین فیلم به «پدر» ساخته مجید مجیدی رسید، این اولین سیمرغ مجیدی در تاریخ جشنواره بود. کیومرث پوراحمد برای فیلم « خواهران غریب» که به گواه بسیاری، با سایر ساخته‌های او فاصله‌ی زیادی دارد، برنده سیمرغ بهترین کارگردانی شد. جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد هم به فیلم «پدر» و محمد کاسبی رسید و فاطمه گودرزی برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن برای فیلم «غزال» شد. «پدر» سیمرغ بهترین بازیگر نقش مکمل زن را هم در کارنامه خود با بازی پریوش نظریه ثبت کرد و حسین یاری برای فیلم «آخرین مرحله» برنده جایزه مکمل مرد شد. برای اولین بار در جشنواره فجر در این دوره، جایزه بهترین فیلمنامه، به یک فیلم کمدی، یعنی «لیلی با من است» نوشته‌ی رضا مقصودی، رسید.
پدیده: در این دوره، ابراهیم حاتمی‌کیا، محسن مخملباف و رسول ملاقلی‌پور هر یک با دو فیلم در جشنواره حضور داشتند. اتفاقی که پیش از این برای مخملباف افتاده بود، اما برای چند کارگردان همزمان، اتفاق ویژه‌ای بود. همچنین محمدرضا علیقلی رکورد چند سال قبل‌تر خود را در این دوره شکست و با آهنگسازی برای ۹ اثر در جشنواره حضور داشت.
حاشیه‌ها: تقارن جشنواره با شب‌های قدر و شهادت حضرت علی (ع) باعث شد که این دوره در تاریخ همیشگی برگزار نشود و به هفته اول اسفند موکول گردد.
آثار نادیده‌گرفته شده: فیلم «ضیافت» مسعود کیمیایی در جشنواره حضور داشت، اما با وجود اقبال این فیلم از سوی دوست‌داران کیمیایی، نقدهای فراوانی درباره قصه و پایان‌بندی آن بر سر زبان‌ها افتاد و در نهایت هم به جز گریم، در هیچ رشته‌ای نامزد دریافت جایزه نشد.
پانزدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۵
برای دومین سال متوالی، جشنواره در دهه فجر برگزار نشد و با یک هفته تاخیر از ۲۲ بهمن تا ۲ اسفند در جریان بود. در این دوره برای اولین بار اختتامیه جشنواره فیلم فجر به صورت زنده و مستقیم از شبکه دو تلویزیون پخش شد. همچنین در این دوره به دلیل درگذشت علی حاتمی کارگردان مشهور سینما، اهالی سینما عزادار بودند و سایه مرگ او بر جشنواره احساس می‌شد.
ساختار: یکی از اتفاقات مهم در این دوره ایجاد سایت اینترنتی برای جشنواره فیلم فجر بود. سایتی که با توجه به تکنولوژی آن روزها، ابتدایی بود اما نشان از توجه اهالی سازمان سینمایی به این موضوع داشت. همچنین برای اولین بار در طول جشنواره در شبکه دو، هر شب، برنامه‌ای اختصاصی اخبار روزهای جشنواره را بازگو و تحلیل می‌کرد که در نگاه مردم و مخصوصا ساکنین شهرستان‌ها، اتفاق ویژه‌ای محسوب می‌شد.
جوایز اصلی: جایزه بهترین فیلم به «بچه‌های آسمان» ساخته مجید مجیدی رسید. این فیلم چهار جایزه دیگر در بخش‌های مختلف هم گرفت و اولین نامزدی اسکار را در تاریخ سینمای ایران به ثبت رساند. جایزه بهترین کارگردانی هم به مجید مجیدی برای این فیلم رسید، اما جوایز اصلی دیگر در میان فیلم‌های مختلف پخش شد. ابولفضل پورعرب که آن سال‌ها نقش جوان اول فیلم‌های ایرانی را داشت، با فیلم «مردی شبیه باران» بلاخره به سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد رسید. گلچهره سجادیه هم برای بازی در «سرزمین خورشید» جایزه بهترین بازی زن را دریافت کرد. امین تارخ برای «ماه و خورشید» اولین سیمرغ خود را از جشنواره برای بهترین نقش مکمل مرد گرفت و جمیله شیخی هم دومین سیمرغ نقش مکمل زن خود را برای بازی در فیلم «لیلا» دریافت کرد.
پدیده: در این دوره، دو چهره‌ی مهم بازیگری در جشنواره فیلم فجر به سینمای ایران معرفی شدند، لیلا حاتمی با فیلم «لیلا» که دیپلم افتخار هم از سوی داوران دریافت کرد و هدیه تهرانی با بازی در فیلم «سلطان».
حاشیه‌ها: در مراسم اختتامیه، هیئت داوران در بیانیه‌ای که جهانگیر الماسی آن را خواند، اعلام کرد: «علیرغم حضور چندین اثر برجسته سینمایی در این دوره، که به حق دارای ارزش‌های راستین فرهنگی هنری و حرفه‌ای بودند، متاسفانه درصد قابل ملاحظه‌ای از آثار ارائه شده فاقد استانداردهای بایسته هنر نمایش در جهان امروز بودند.» بیانیه‌ای که بسیاری از فیلمسازان حاضر در جشنواره را مایوس کرد.
آثار نادیده‌گرفته شده: نداشت
شانزدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۶
با روی کارآمدن دولت هفتم و شروع جریان اصلاحات، تغییرات گسترده‌ای در ساختارهای فرهنگی کشور ایجاد شد. جشنواره فیلم فجر هم که دیگر با گذشت ۱۵ سال، مهم‌ترین رویداد سینمایی کشور بود، از این روند مستثنا نبود. حضور مرحوم سیف‌الله داد در سمت رییس سازمان سینمایی و حتی برعهده گرفتن دبیری جشنواره، باعث تغییرات مهم و بنیادی در روند جشواره شد و بخش‌های متفاوتی به این فستیوال اضافه کرد. همچنین او ورود فیلم‌هایی مانند «آژانس شیشه‌ای» به گردونه مسابقه سینمای ایران را امکان‌پذیر کرد که حتی اخذ مجوز برای ساخت آن در سال‌های قبل از آن امری ناممکن بود.
ساختار: در این دوره بخش بین‌الملل جشنواره از حالت مرور و بازپخش آثار به شکل رقابتی تغییر ماهیت داد و این باعث حضور بسیاری از چهره‌های مهم در جریان جشنواره شد. حتی داوری بخش بین‌الملل به چهره‌های مهم سینمایی اروپایی و آسیایی سپرده شد. از تغییرات مهم ساختاری در دوره شانزدهم، اضافه شدن بخش بهترین فیلم از نگاه تماشاگران به بخش مسابقه سینمای ایران بود. بخشی که اقبال و شور حضور مردم در جشنواره را چند برابر می‌کرد. همچنین در این دوره، شرط نمایش اجباری فیلم‌ها در جشنواره برای کسب اجازه جهت اکران سال بعد حذف شد و این موضوع اجبار همیشگی برای قرارگیری در صف پذیرش جشنواره را برای فیلمسازان از میان برد. یکی از بخش‌های مهم دیگری که از این دوره به جشنواره اضافه شد، تجلیل از چهره‌ها بود که در این دوره این مراسم برای عزت‌الله انتظامی و ابراهیم حاتمی‌کیا برگزار شد.
جوایز اصلی: بیشتر جایزه‌های اصلی این دوره به فیلم «آژانس شیشه‌ای» تعلق گرفت. سیمرغ بهترین فیلم و بهترین کارگردانی به ابراهیم حاتمی‌کیا برای این فیلم رسید و جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد هم به پرویز پرستویی برای بازی در نقش حاج کاظم رسید. بهترین نقش مکمل مرد و زن هم به ترتیب به رضا کیانیان و بیتا بادران برای بازی‌های فراموش‌نشدنی آنها در این فیلم، اهدا شد. سیمرغ جدید این دوره یعنی، بهترین فیلم از نگاه تماشاگران هم به عنوان اولین فیلمی که در تاریخ جشنواره به این جایزه رسیده است، در کارنامه «آژانس شیشه‌ای» ثبت شد. این فیلم با ۱۴ نامزدی و دریافت ۹ سیمرغ، رکورد مهمی را تا آن روز در تاریخ جشنواره به ثبت رساند. در این دوره جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن به صورت مشترک به انیس شکوری برای فیلم «درخت جان» و گلشیفته فراهانی برای «درخت گلابی» رسید. البته در این دوره فیلم «بانوی اردیبهشت» ساخته رخشان بنی‌اعتماد هم در مرکز توجه بود و علاوه بر جایزه ویژه‌ی هیئت داوران، برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی در بخش بین‌الملل شد.
پدیده: بازیگری نوجوان که بعدها تبدیل به ستاره‌ای شناخته شده در جهان شد، در این دوره به سینمای ایران معرفی شد. گلشیفته فراهانی در شانزهمین جشنواره فیلم فجر با وجود اینکه تنها ۱۴ سال سن داشت، جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را برای فیلم «درخت گلابی» دریافت کرد.
حاشیه‌ها: ساختار جدید و تغییرات موثری که از سوی سازمان سینمایی به وجود آمده بود، باعث شد این دوره با کم‌ترین حاشیه‌ای به کار خود پایان دهد.
آثار نادیده‌گرفته شده: نداشت
هفدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۷
تغییرات فرهنگی در طی دو سال حضور دولت اصلاحات ایجاد شده بود و سینمای ایران و مطبوعات سینمایی روز به روز فضای بازتری پیدا می‌کرد و در جهان بیشتر شناخته می‌شد. این دوره از جشنواره مصادف شده بود با بیستمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و چند بزرگداشت مهم هم در آن برگزار شد. هفدهمین دوره جشنواره فیلم فجر از لحاظ سطح کیفی آثاری که در بخش رقابتی حضور داشتند، درخشان‌ترین دورهی جشنواره تا آن زمان بود.
ساختار: تغییرات اساسی که قرار بود در جشنواره به وجود بیاید، در دوره قبل اتفاق افتاده بود. اما مهم‌ترین موضوعی که در این دوره به چشم می‌خورد، یک‌دست شدن هیئت داوران بود. در دوره هفدهم، پس از ۱۶ سال که از شروع جشنواره می‌گذشت، برای اولین بار تمام داوران سینماگر بودند و هیچ مسول یا مقامی در این دوره برای سرنوشت فیلم‌ها تصمیم‌گیری نمی‌کرد. این اعضا شامل احمدرضا درویش، داود میرباقری، یدالله صمدی و کیانوش عیاری بودند. همچنین در بخش بزرگداشت این دوره، از فعالیت‌های خسرو شکیبایی، مجید مجیدی و رسول ملاقلی‌پور تقدیر شد.
جوایز اصلی: پس از چند دوره، دوباره جایزه بهترین فیلم به یک اثر جنگی اختصاص پیدا کرد؛ «هیوا» ساخته رسول ملاقلی‌پور. این کارگردان، سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی را هم گرفت. فیلم «قرمز» ساخته فریدون جیرانی هم از آثار بسیار مورد توجه این دوره بود و جایزه بهترین نقش اول مرد و زن به محمدرضا فروتن و هدیه تهرانی برای بازی در این فیلم رسید. در این دوره برای دومین بار سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشگران هم در میان جوایز بود که به فیلم «رنگ خدا» مجید مجیدی تعلق گرفت. حسن محجوب هم برای بازی در این فیلم توانست جایزه بهترین نقش مکمل مرد را دریافت کند. سیمرغ بلورین بهترین نقش مکمل زن اما به احترام سادات حبیبیان، مادر علیرضا داود‌نژاد برای بازی در فیلم «مصائب شیرین» رسید. از دیگر فیلم‌های بحث برانگیز این دوره «دو زن» ساخته تهمینه میلانی بود که توانست جایزه بهترین فیلمنامه را بگیرد. ابراهیم حاتمی‌کیا که همیشه فیلم‌هایش بسیار در مرکز توجه بودند، در دوره هفدهم بیشتر در بخش بین‌الملل توانست بدرخشد و سیمرغ بهترین بازیگر زن و بهترین کارگردانی در این بخش به «روبان قرمز» رسید.
حاشیه‌ها: در این دوره از جشنواره به دلیل کیفیت بالای فیلم‌ها و سطح بازی‌ها، در همه‌ی بخش‌ها یک دیپلم افتخار به بازیگران دیگر فیلم‌ها اهدا شد.
پدیده: دقیقا در همان روزهایی که جشنواره در حال برگزاری بود و فیلم «رنگ خدا» مجید مجیدی مورد توجه تماشاگران قرارگرفته بود، خبر نامزدی فیلم «بچه‌های آسمان» به کارگردانی او، در مراسم اسکار به تیتر اول روزنامه‌ها تبدیل شد. این اولین نامزدی ایران در تاریخ اسکار بود.
آثار نادیده‌گرفته شده: فیلم «دختری با کفش‌های کتانی» ساخته رسول صدرعاملی، در این دوره از جشنواره حضور داشت و با وجوداینکه در جشنواره‌های خارجی و اکران سال بعد بسیار مورد توجه قرارگرفت، اما از سوی داوران جشنواره فیلم فجر در هیچ رشته‌ای نامزد نشد.
هجدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۸
راه افتادن ویدیو کلوپ‌ها و فراهم آمدن شرایطی که فیلمسازان بتوانند به سمت موضوعات کمتر پرداخته شده، بروند، سال به سال، آثار حاضر در جشنواره فیلم فجر را قابل توجه‌تر می‌کرد. مسایلی مانند اعتقادات دینی درباره مرگ، تعصبات قومی، اعتراضات دانشجویی، تفاوت فرهنگی میان چپ و راست و نقد شرایط اجتماعی و سیاسی، همه موضوعاتی بودند که تا قبل از آن حتی صحبت‌کردن درباره‌شان، چندان آسان نبود. اما این موضوعات، در اواخر دهه هفتاد، با شیب تندی به سمت سینما و ذایقه فرهنگی جامعه در حرکت بودند.
ساختار: در این دوره بخش‌های جنبی به جشنواره اضافه شد، مانند «سمینار گفتگوی تمدن‌ها» که به واسطه آن چهره‌های مشهوری از سینمای جهان در این رویداد شرکت کردند. همچنین دوره هیجدهم قرعه بزرگداشت‌ها به نام عباس کیارستمی و محمود کلاری افتاده بود.
جوایز اصلی: فیلم متفاوت بهمن فرمان‌آرا، «بوی کافور عطر یاس» توانست بسیاری از آرا داوران را بدست‌آورد. جایزه بهترین فیلم و بهترین کارگردانی به فرمان‌آرا رسید و سیمرغ بهترین بازیگر نقش مکمل زن هم به رویا نونهالی برای بازی در این فیلم تعلق گرفت. فرامزر قریبیان پس از دو سیمرغ قبلی خود، در این دوره جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد را برای «مرد بارانی» گرفت و میترا حجار که سال‌های ابتدایی حضور خود در عرصه بازیگری را پشت سر می‌گذاشت، در این دوره به عنوان بهترین بازیگر نقش اول زن برای فیلم «متولد ماه مهر» معرفی شد. این فیلم در کنار «عروس آتش»، از آثار مهم این دوره بودند که هر دو جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را هم بدست آوردند. حمید فرخ‌نژاد هم در اولین تحربه سینمایی خود برای بازی در فیلم «عروس آتش» جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل و بهترین فیلمنامه را مشترک با خسرو سینایی، دریافت کرد.
پدیده: فضای باز فرهنگی و سینمایی، شرایط را برای ساخت فیلمی مانند «عروس آتش» در سینمای ایران ایجاد کرد. این فیلم به تحجرهای قبیله‌ای و پیامد‌های ناگوار آن پرداخته بود. فیلم خسرو سینایی از پدیده‌های فراموش نشدنی سینما و این دوره از جشنواره فجر بود.
حاشیه‌ها: بازگشت و اجازه یافتن بهمن فرمان‌آرا با سابقه‌ای که پیش از انقلاب داشت، پس از دو دهه به فیلمسازی، در این دوره هم متن بود و هم حاشیه.
آثار نادیده‌گرفته شده: بازی مهدی فتحی در فیلم «اعتراض» یکی از برجسته‌ترین بازی‌های این دوره از جشنواره بود، اما داوران به دلیلی که بعدها خود فتحی گفت، جایزه نقش مکمل مرد را به او ندادند. مهدی فتحی در مصاحبه‌ای اعلام کرد:«داوران به من گفتند آنقدر بازی تو خوب بوده که نتوانستیم به آن سیمرغ بدهیم»
نوزدهمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۷۹
این دوره آخرین جشنواره فیلم فجر در اولین دوره دولت اصلاحات بود و حضور سینماگران پیشکسوت مانند بهرام بیضایی در کنار چهره‌های جوان و تازه نفس سینما، رقابت مهمی را در این دوره رقم زده بود.
ساختار: از مهم‌ترین تغییرات این دوره، اضافه شدن یک منتقد سینمایی به جمع هیئت داوران بود که این خود نشان از اهیمت نشریات سینمایی و جریان نقد داشت. جواد طوسی نامش به عنوان اولین منتقدی که این مسولیت را برعهده گرفته در تاریخ جشنواره به ثبت رسیده. در این دوره در بخش بزرگداشت‌ها از رخشان بنی‌اعتماد، داریوش ارجمند و حسن حسن‌دوست تقدیر شد.
جوایز اصلی: مجید مجیدی دوباره با حضور در جشنواره جوایز مهم بهترین فیلم و بهترین کارگردانی این دوره را برای فیلم «باران» گرفت. حسین عابدینی هم برای بازی در همین فیلم، به عنوان جوان‌ترین بازیگر مردی که تا امروز جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد را دریافت کرده، در ۲۰ سالگی به سیمرغ رسید. دیگر فیلم مهم جشنواره «سگ کشی» بهرام بیضایی بود که توانست سیمرغ بهترین فیلم از دیدگاه تماشاگران و بهترین فیلمنامه را بدست آورد و داریوش ارجمند هم برای این فیلم جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را گرفت. ثریا قاسمی در این دوره از جشنواره اولین سیمرغ خود را برای نقش اول فیلم «مارال» دریافت کرد و سیمرغ بهترین نقش مکمل زن هم برای دومین بار در تاریخ جشنواره به ماهایا پطروسیان برای فیلم «هفت پرده» رسید. در بخش بین‌الملل هم سمیرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن به مژده شمسایی برای فیلم «سگ‌کشی» اهدا شد.
پدیده: ساخت اولین فیلم سینمایی پس از انقلاب که در آن به زندگی و خط فکری یک روحانی پرداخته شده بود، پدیده این دوره از جشنواره بود. رضا میرکریمی با فیلم «زیر نورماه» در جشنواره نوزدهم بسیار در مرکز توجه قرارگرفته بود و جایزه ویژه‌ی هیئت داوران را هم گرفت.
حاشیه‌ها: فیلم «موج مرده» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا به علت مخالفت‌های امنیتی که با آن وجود داشت، توقیف شد. اما حاتمی‌کیا با بریده‌های سانسور‌شده فیلمش به نشست خبری آمد و اعلام کرد که دیگر فیلم جنگی نخواهد ساخت.
آثار نادیده‌گرفته شده: «پارتی» به کارگردانی سامان مقدم، فیلمی جوان‌پسند بود که در اکران مورد توجه قرارگرفت، اما در جشنواره چندان توجه‌ها را به خود جلب نکرد.
بیستمین دورهی جشنواره فیلم فجر/ سال ۱۳۸۰
چندماه از شروع به کار دورهی دوم دولت اصلاحات می‌گذشت، اما فضای سیاسی ملتهب بود و فضای فرهنگی هم با حاشیه‌ها و چالش‌ها زیادی روبرو شد. این موضوع روی واکشن‌ها و روش کار جشنواره هم اثر گذاشت و از گوشه و کنار خبرهایی درباره‌ی فیلم‌های توقیفی و کنار گذاشته شده به گوش می‌رسید. اما در همین شرایط هم فیلم‌هایی مهم، ماندگار و جریان‌سازی به جشنواره راه پیدا کردند و سطح کیفی جشنواره با وجود مشکلات حفظ شد.
ساختار: به دلیل تغییرات در سازمان سینمایی، سیف‌الله داد جای خود را به محمدمهدی عسگرپور رییس بنیاد سینمای فارابی داد. در این دوره در بخش بزرگداشت‌ها، علاوه بر بازیگران و کارگردان‌ها، در بخش طراحی صحنه و لباس هم از هنرمندان این عرصه تقدیر شد. پرویز پرستویی، گلچهره سجادیه، کیانوش عیاری و جمعی از طراحان صحنه مطرح سینما در این بخش حضور داشتند.
جوایز اصلی: بهمن فرمان‌آرا برای دومین بار سیمرغ بلورین بهترین فیلم را در جشنواره فجر دریافت کرد؛ برای فیلم بحث برانگیز «خانه‌ای روی آب». این فیلم در بخش‌های بازیگری هم درخشید و جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد به رضا کیانیان، بهترین بازیگر نقش دوم مرد به عزت‌الله انتظامی و بهترین بازیگر نقش دوم زن به بهناز جعفری برای بازی در این فیلم رسید. «من ترانه پانزده سال دارم» اما دیگر فیلم قابل توجه این دوره بود که جایزه بهترین کارگردانی و بهترین فیلمنامه را برای رسول صدرعاملی و بهترین بازیگر نقش اول زن را برای ترانه علیدوستی به همراه داشت. اما ابراهیم حاتمی‌کیا که در دورهی قبل فیلمش در توقیف مانده بود، در دوره بیستم با «ارتفاع پست» دوباره در مرکز توجه قرار گرفت. این فیلم توانست سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشگران را دریافت کند.
پدیده: ترانه علیدوستی با بازی متفاوت و تحسین‌شده‌اش در فیلم «من ترانه پانزده سال دارم» به سینمای ایران به عنوان یک پدیده معرفی شد.
حاشیه‌ها: ناصر تقوایی که پس از یک دهه، با فیلم «کاغذ بی خط» در جشنواره فیلم فجر حضور پیدا کرده بود، مورد تقدیر هیئت داوران قرار گرفت و قرار بود جایزه‌ی ویژه داوران به او اهدا شود. اما او در مراسم اختتامیه حاضر نشد و در نامه‌ای انصرافش را اینطور بیان کرد:«استدعا دارم از پذیرفتن تندیس بلورین سیمرغ اهدایی و همچنین حواله نوبت برای خرید پراید، بنده را معذور بدارید. با شرمندگی از یک به یک داوران عادلی که بهترین نیات خیرشان نصیب کار من شد، به اطلاع می‌رسانم که در جیب من نه برای خرید اتومبیل پول هست و نه در خانۀ تنگ و کوچک من جای مناسبی برای نگهداری بهترین و بزرگ‌ترین جایزه‌ها، مخصوصا اگر ویژه هم باشند.»
آثار نادیده گرفته شده: بازی خسرو شکیبایی و هدیه تهرانی در فیلم «کاغذ بی خط» از نظر داوران پنهان ماند و تنها به نامزدی آنها اکتفا شد.
