۴ هفته تا چهلمین جشنوارهی فیلم فجر؛ طی دهه‌ی ۶۰ در سینمای ایران چه گذشت؟
در آستانه‌ی چهلمین جشنوارهی فیلم فجر نگاهی انداخته‌ایم به دوره‌های اول تا دهم این رویداد سینمایی تا ببینیم طی دهه ۱۳۶۰ در مهم‌ترین گردهمایی سینمای ایران چه خبر بوده است.
امسال جشنوارهی فیلم فجر، چهارمین دهه‌ی برگزاری خود را پشت سر خواهد گذاشت. در هفته‌های گذشته، نام ۲۲ فیلم که قرار است در این رویداد به رقابت بپردازند، از سوی دبیرخانه‌ی جشنواره اعلام شده و حالا در این چهار هفته‌ی باقی‌مانده، بیشتر رسانه‌های سینمایی، در تب و تاب هستند تا درباره‌ی هرکدام از این آثار پیش‌بینی و پیش داوری کنند. امسال هم مانند سال‌های گذشته، با اعلام اسامی آثار پذیرفته شده، حواشی درباره‌ی عدم حضور بسیاری از آثار جا مانده به وجود آمده و بدون شک در روزهای برگزاری و پس از اعلام نتایج هم از این حواشی و خبرها کم نخواهد بود. اما حالا که چهاردهه از عمر مهم‌ترین جشنوارهی سینمایی کشور می‌گذرد و تنها چهارهفته به آغاز رسمی فجر باقی‌مانده، تصمیم گرفتیم هر هفته مروری بر یک دهه از جشنواره‌های فجر سال‌های گذشته داشته باشیم. البته حواشی کمتر پرداخته شده، پددیه‌های هر دوره و آثار نادیده گرفته شده، در پرونده‌ی ما جایگاه ویژه‌ای خواهند داشت.
در هفته‌ی اول، سراغ دهه ۶۰ می‌رویم. وقتی که جشنوارهی فجر، یک اتفاق تازه بود و قوانینش هر سال دستخوش تغییراتی می‌شد تا بلاخره به یک شکل و شمایل مدون رسید.
اولین دورهی جشنوارهی فیلم فجر: سال ۱۳۶۱
چهارسال از پیروزی انقلاب گذشته بود، فیلم‌های سینمایی زیادی ساخته شده بود، اما به دلیل فضای ملتهب سیاسی و نداشتن ساز و کار مشخص برای بررسی فیلم‌ها، ساختار سینمایی چندان شکل نیافته بود. اما بلاخره با رایزنی‌های وزرات ارشاد، تصمیم گرفته شد، فستیوالی با نام جشنوارهی فیلم فجر، در دهه‌ی فجر سال ۱۳۶۱ شروع به کار کند. تاریخچه‌ی این جشنواره به دو فستیوال سینمایی قدیمی ایران، یعنی جشن سپاس و جشنوارهی فیلم تهران باز‌می‌گردد که کار خود را از میانه دهه چهل شمسی شروع کرده‌بودند. البته سپاس به زودی متوقف شد و جشنوارهی فیلم تهران تا سال ۱۳۵۶ به کار خود ادامه داد. عصر روز یازدهم بهمن ۶۱، جشنواره فیلم فجر با پیامی از سوی میرحسین موسوی نخست‌وزیر و سیدمحمد خاتمی وزیر ارشاد وقت، کار خود را شروع کرد.
ساختار: در این دوره فیلم‌ها در دو بخش آماتور و حرفه‌ای قرار داشتند. در بخش حرفه‌ای فیلم‌های مهمی از جمله «مرگ یزدگرد» به کارگردانی بهرام بیضایی، «خط قرمز» به کارگردانی مسعود کیمیایی، «حاجی واشنگتن» به کارگردانی علی حاتمی و… حضور داشتند. اما بخش حرفه‌ای به صورت غیررقابتی برگزار شد و تنها در بخش آماتور فیلم‌هایی از کارگردان‌های کمتر شناخته شده در کنار هم به رقابت پرداختند. همچنین در کنار این دو بخش، اولین دورهی جشنواره فیلم فجر در حال و هوای ایدئولوژی‌های سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی و با توجه ویژه به کشور همفکر کوبا و سهم سرخپوستان و سیاهپوستان از سینما، در ۸بخش مسابقه، نمایش‌های ویژه، چشم‌انداز سینمای کوبا، سینمای ایتالیا از نئورئالیسم تا امروز، سینمای کودکان و نوجوانان، سرخپوستان و سیاهپوستان در سینما، چشم‌انداز سینمای ایران بعد انقلاب و بخش فیلم‌های ۸ و ۱۶میلی‌متری برگزار شد.
جوایز اصلی: پس از ۱۰ روز که از برگزاری جشنواره گذشت، از سوی هیئت داورانی که هیچ‌گاه نام آنها فاش نشد، اعلام شد که به هیچ فیلمی، جایزه تعلق نمی‌گیرد چون هیچ‌کدام نتوانستند الگو باشند. تنها به برخی فیلم‌های بخش آماتور دیپلم افتخار اهدا شد.
پدیده: برخی از فیلم‌های مهم نمایش داده شده در این دوره از جشنواره، مانند «مرگ یزدگرد» و «خط قرمز»، در توقیفی ابدی ماندند.
حاشیه‌ها: جشنوارهی اول در روزهای ملتهب جنگ و مسایل سیاسی داخلی کشور کار خود را شروع کرد. اما مردم و طرفداران سینما که چهارسال انزوای سینما را دیده بودند، بسیار از این اتفاق استقبال کردند. به شکلی که صف‌های طولانی در مقابل سینماها شکل می‌گرفت و مردم از ۶ صبح تا پاسی از شب برای دیدن آثار جشنواره منتظر می‌ماندند. حتی گاهی این تجمع‌ها به خشونت کشیده می‌شد و چندباری هم به شلیک تیرهوایی انجامید.
آثار نادیده گرفته شده: می‌توان گفت همه آثار نادیده گرفته شد.
دومین دورهی جشنواره فیلم فجر: سال ۱۳۶۲
این دوره در حالی آغاز شد که برای آن دبیر در نظرگرفته نشده بود و امور برگزاری جشنواره به صورت شورایی، با ترکیبی از نمایندگان وزارت ارشاد و بنیاد مستضعفان انجام شد و تفکرات ایدئولوژیکی همچنان موضوع برجسته در جشنواره بود.
ساختار: برخلاف دوره اول که بخش های مختلفی از سینمای جهان در جشنواره حضور داشت، دوره دوم با طرح شعار حذف سلطه فرهنگی و اقتصادی فیلم خارجی بر فیلم ایرانی آغاز شد و هیچ اثر خارجی در این جشنواره حاضر نبود. این دوره هم از دو بخش مسابقه‌ای آماتور و حرفه‌ای تشکیل شده‌بود. با این تفاوت که اینبار فیلم‌ها در بخش حرفه‌ای هم به رقابت پرداختند و لوح زرین به عنوان جایزه به برگزیدگان اهدا شد. از دیگر مسایل قابل توجه در دوره دوم، ممانعت از حضور فیلمسازان مطرح پیش از انقلاب در این رویداد بود. داوران این دوره همه از چهره‌های فرهنگی مهم آن سال ها بودند و هیت داوران متشکل از افرادی مانند سید محمد بهشتی، اکبر عالمی، منوچهر عسگری‌نسب، مهدی کلهر، محمدعلی نجفی، مهدی حجت و سینا واحد بود.
جوایز اصلی: در این دوره هیئت داوران هیچ اثری را شایسته دریافت جایزه بهترین فیلم ندانستند. اما جایزهی سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد به حسین پرورش برای فیلم «نقطه ضعف» و سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی به خسرو سینایی برای فیلم «هیولای درون» تعلق گرفت. از اتفاقات جالب بخش جوایز اهدای دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش دوم به پرویز پرستویی جوان و تازه کار برای فیلم «دیار عاشقان» بود. همچنین فیلمی از عباس کیارستمی به نام «همسرایان» هم در این جشنواره دیده شد و لوح زرین بهترین فیلم کوتاه را دریافت کرد.
پدیده: محسن مخملباف که در آن سال‌ها جایگاه ویژه‌ای در سینمای ایران داشت و اعتقادات بسیار متفاوتی با امروز داشت، با سه فیلم «استعاذه»، «توبه نصوح» و «دو چشم بی سو» در جشنواره دوم حضور پیدا کرده بود.
حاشیه‌ها: اولین حاشیه فراموش نشدنی این دوره، عدم توجه به بازیگران زن بود. در حالی که بیشتر فیلم‌های این دوره با حضور بازیگران زن ساخته شده‌بود، اما هیچ جایزه‌ای به آنها تعلق نگرفت. از دیگر حاشیه‌ها قطع برق مکرر بود که طاقت مخاطبان را گرفته بود. اما پررنگ‌ترین حاشیه مربوط به لو رفتن نتایج داوری‌ها در شب آخر جشنواره بود.
آثار نادیده گرفته شده: فیلم «شیلات» یکی از آثار مهم دهه شصت است که در شرایط سخت توسط رضا میرلوحی، کارگردان فعال پیش از انقلاب، ساخته شد. بازی داود رشیدی در این فیلم در نقش خوجه ممد، یکی از بهترین آثار کارنامه این بازیگر است. اما داستان متفاوت این فیلم که درباره‌ی مبارزه کارگران ترکمن با ظلم است، کارگردانی و بازیگری او در جشنواره دیده نشد.
سومین دورهی جشنواره فیلم فجر: سال ۱۳۶۳
از سال ۱۳۶۲ که بنیاد سینمای فارابی تشکیل شد، وظیفه برگزاری جشنواره فیلم فجر به این بنیاد منتقل شد. این موضوع باعث شد، بی نظمی‌های دو دورهی قبل، در حد چشم‌گیری کاهش پیدا کند.
ساختار: در دورهی سوم، برای اولین بار در تاریخ سینمای بعد از انقلاب بود که بازی بازیگران زن مورد توجه قرارگرفت. همچنان فیلم‌های خارجی جایگاهی در جشنواره نداشتند و تنها در کنار بخش حرفه‌ای و آماتور بخش فیلم‌های اول با نام «نخستین آثار فیلمسازان» اضافه شد. از ویژگی‌های مهم دورهی سوم، اضافه شدن ژانرهای مختلف به فیلم‌های جشنواره بود. در کنار فیلم‌های جنگی و حادثه‌ای، ملودرام و کمدی هم به بخش مسابقه راه پیدا کردند و این سرآغاز دورهی جدیدی در سینمای پس از انقلاب بود. هنوز قانون مدونی برای اعضای هیئت داوران وجود نداشت و برخی چهره‌ها مانند اکبر عالمی، محمدعلی نجفی و مهدی حجت دوباره به عنوان داور انتخاب شدند. در این دوره هیچ فیلمی که پیش از زمستان ۱۳۶۲ نمایش داده شده بود، حق شرکت در مسابقه‌ی جشنواره را نداشت.
جوایز اصلی: «مترسک» به کارگردانی حسن محمدزاده اولین فیلمی بود که در تاریخ جشنواره فیلم فجر، جایزهی بهترین فیلم را گرفت. یدالله صمدی هم جایزه بهترین کارگردانی را برای فیلم «مردی که زیاد می دانست» دریافت کرد. از علی حاتمی برای فیلم «کمال الملک» تنها تقدیر شد و جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد به جمشید مشایخی برای بازی در دو فیلم «گل های داودی» و «کمال الملک» رسید. پروانه معصومی هم به عنوان اولین زن بازیگر پس از انقلاب، جایزه بهترین بازیگر زن را برای بازی در فیلم «گل های داودی» گرفت. جایزه بهترین بازیگر نقش دوم مرد و زن را هم محمدرضا مرسلی و جیران شریف برای فیلم «مترسک» دریافت کردند.
پدیده: قرار گرفتن فیلمی از علی حاتمی در میان رقابت‌کننده‌های جشنواره، اتفاق مهمی بود. معرفی استعدادهای جوانی مانند رسول صدرعاملی، کیومرث پوراحمد، مهدی صباغ‌زاده و… از دیگر اتفاقات این دوره بودند.
حاشیه‌ها: برای این دوره از جشنواره هیچ پوستری طراحی نشد و تنها با تغییر تاریخ برگزاری و اضافه کردن جزییات، بر روی پوستر دوره دوم، آن را به عنوان پوستر دوره سوم منتشر کردند.
آثار نادیده گرفته شده: نداشت
چهارمین دورهی جشنواره فیلم فجر: سال ۱۳۶۴
دورهی چهارم در حالی آغاز می‌شد که جشنواره فجر پیشوند بین المللی را یدک می‌کشید، اما فیلم‌های خارجی اجازه نمایش در این فستیوال را نداشتند. جنگ به نیمه راه رسیده بود و هنوز در تمام ارکان زندگی مردم نقش پررنگی داشت، اما مردم همچنان سینما را به عنوان یکی از سرگرمی‌های اصلی خود می‌شناختند.
ساختار: در دورهی چهارم بخش آماتور از گردونه‌ی رقابت سینمای ایران حذف شد و بعدها تبدیل به سینمای جوان شد. در این دوره بخش کودک و نوجوان به جشنواره فیلم فجر اضافه شد که همین موضوع باعث حضور آثاری قابل توجه در این ژانر به جشنواره شد. داوران این دوره مانند سه دوره گذشته، همه از مسئولان فرهنگی کشور بودند.
جوایز اصلی: در بخش بهترین فیلم، یکی اتفاق نادر در دورهی چهارم افتاد. برخلاف دورهی اول و دوم که هیچ فیلمی جایزه نگرفت، چهار لوح زرین بهترین فیلم به آثار «پدربزرگ»، «اتوبوس»، «خط پایان» و «جاده‌های سرد» تعلق گرفت. همچنین جایزه ویژه‌ی هیت داوران برای بهترین فیلم به عباس کیارستمی برای مستند بلند «اولی‌ها» و در گروه کودک و نوجوان به «بهار» ساخته‌ی ابولفضل جلیلی رسید. جایزه بهترین بازیگر مرد با تقدیر از بازی ایرج طهماسب در «خط پایان» به هادی اسلامی برای فیلم «اتوبوس» اهدا شد. بهترین کارگردان این دورهی جشنواره کیانوش عیاری برای فیلم «تنوره‌ی دیو» بود. اما بازهم بازیگران زن از جایزه نقش اول محروم ماندند و تنها مهری مهرنیا جایزه نقش مکمل زن را دریافت کرد. در این دوره برای اولین بار به مهدی اسدی که در آن روزها تنها ۱۲ سال سن داشت دیپلم افتخار برای بازی در فیلم «بهار» اهدا شد.
پدیده: با اینکه فیلم‌های خارجی جایی در جشنواره نداشتند، اما آثاری از این دوره، برای اولین بار پس از انقلاب به فستیوال‌های خارجی معرفی شدند و این موضوع باعث شد نگاه دنیا نسبت به ایران و سینمای جوان جمهوری اسلامی عوض شود. آثاری مانند «دونده» امیر نادری، «جاده‌های سرد» مسعود جعفری‌جوزانی و «مادیان» علی ژکان که توانستند جوایز معتبری در سطح بین‌الملل را بدست بیاورند.
حاشیه‌ها: در بخش بین‌الملل جشنواره فجر، بخشی تعریف شده بود به نام چشم‌انداز سینما در آسیا، که تنها فیلم «بایکوت» محسن مخلباف از سینمای ایران در این بخش قرار گرفته بود.
آثار نادیده گرفته شده: فیلم «عقاب‌ها» ساخته ساموئل خاچیکیان در این جشنواره حضور داشت و با اینکه بعدها به گواه آمار، پرفروش‌ترین فیلم سینمای ایران با معیارهای تورم شد، اما چندان مورد اقبال هیئت داوران قرار نگرفت.
پنجمین دورهی جشنواره فیلم فجر: سال ۱۳۶۵
سال ۶۵ یکی از سخت‌ترین سال‌های جنگ تحمیلی بود و کشور زیر حملات سخت در جنوب و غرب کشور قرار داشت. اما با این وجود ۹۲ فیلم در نزدیک به ۹۰۰ سانس در ۱۰ روز جشنواره به نمایش درآمد و همچنان با استقبال خوبی از سوی مردم روبرو بود.
ساختار: از دورهی پنجم اتفاق مهمی در ساختار مسابقه‌ی فیلم‌های ایرانی به وجود آمد و آن اعلام نامزدها بود. در این دوره برای اولین بار، بخش پوستر به رقابت فیلم‌های ایرانی اضافه شد. بخش کودک و نوجوان هم که از سال پیش از برگزاری جشنواره فجر، به آن اضافه شده بود، به صورت همزمان با این رویداد برگزار شد.
جوایز اصلی: جایزه بهترین فیلم به «پرواز در شب» رسول ملاقلی‌پور رسید که در آن سال‌ها قدم‌های اول خود را در عرصه فیلمسازی برمی‌داشت و جایزه بهترین کارگردانی به عباس کیارستمی برای فیلم «خانه دوست کجاست؟» اهدا شد. جایزهی بهترین بازیگر مرد به داریوش ارجمند برای فیلم «ناخدا خورشید» رسید و لوح زرین مکمل مرد به سعید پورصمیمی برای همین فیلم اهدا شد.
پدیده: در دورهی پنجم، پوران درخشنده با فیلم «رابطه» اولین زن کارگردان حاضر در بخش مسابقه جشنواره فجر پس از انقلاب اسلامی بود.
حاشیه‌ها: در دومین سال پیاپی هیچ بازیگر زنی، سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول را به خانه نبرد که این موضوع در کنار نبود هیچ برنده و نامزدی در بخش نقش مکمل زن، اعتراض بسیاری را در بخش‌های حاشیه‌ای جشنواره به دنبال داشت.
آثار نادیده گرفته شده: «باشو غریبه کوچک» در این سال توسط بهرام بیضایی ساخته شد، اما نه تنها اجازه اکران نگرفت بلکه حتی اجازه حضور در جشنواره فجر را هم نیافت و تا چهار سال بعد در توقیف ماند.
ششمین دورهی جشنوارهی فیلم فجر: سال ۱۳۶۶
با فاصله گرفتن از سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب، فضای سیاسی کمی بازتر شده بود و نقش سینمای جهان در جشنواره پررنگ‌تر بود. در این دوره برای اولین‌بار، هیئت انتخاب فیلم‌های جشنواره معرفی شدند که تا سال‌ها بعد با ترکیبی تقریبا یکسان متشکل از عبدالله اسفندیاری، محمدحسین حقیقی و محمدعلی حسین‌نژاد و علیرضا شجاع نوری به کار خود ادامه دادند.
ساختار: در این دوره تغییرات مهمی در ساختار بخش مسابقه جشنواره به وجود نیامد. در حاشیه‌ی جشنواره بین‌المللی اما تغییراتی در بخش پخش فیلم‌های خارجی به وجود آمد که اختصاص یک باکس مخصوص به آثار آندری تارکوفسکی، فیلمساز مشهور روس، بسیار مورد توجه قرارگرفت.
جوایز اصلی: در این دوره هیچ فیلمی شایسته دریافت جایزه بهترین فیلم نشد، اما دو فیلم «پرنده‌ی کوچک خوشبختی» به کارگردانی پوران درخشنده و «کانی مانگا» ساخته‌ی سیف الله‌داد، جایزه ویژه هیت داوران را در این بخش گرفتند. در بخش کارگردانی هم لوح زرین جشنواره به کیانوش عیاری کارگردان فیلم «آن سوی آتش» رسید. لوح زرین بازیگر نقش اول مرد به فرامرز قریبیان بازیگر فیلم «ترن» اهدا شد و لوح زرین بهترین بازیگر نقش اول زن به پروانه معصومی برای فیلم‌های « جهیزیه‌ای برای رباب » و «شکوه زندگی» رسید. همچنین جایزهی نقش مکمل مرد برای دومین سال متوالی به سعید پورصمیمی برای بازی در فیلم «تحفه‌ها» رسید. جایزهی بهترین نقش مکمل زن اما به یک بازیگر زن فعال از پیش از انقلاب تعلق گرفت؛ آنیک شفرازیان برای فیلم «سرزمین آرزوها».
پدیده: پس از دو سال نادیده گرفتن زنان در جشنواره فجر، در دورهی ششم کاندید شدن تعداد زیادی از آنها در رشته‌های مختلف کارگردانی و بازیگری، خبر از تغییرات در دیدگاه‌های ایدئولوژیکی جشنواره می‌داد. همچنین حضور پروانه معصومی در ۴ فیلم و اهدای جایزه بهترین بازیگر زن به او برای دو فیلم، اتفاقی ویژه برای بازیگران زن بود.
حاشیه‌ها: یکی از مهم‌ترین حواشی این دوره، اختلاف میان بنیاد سینمایی فارابی و حوزه هنری بود. این موضوع باعث شد هیچ فیلمی از حوزه هنری در جشنواره حضور نداشته باشد.
آثار نادیده گرفته شده: «شاید وقتی دیگر» ساخته‌ی بهرام بیضایی، یکی از مهم‌ترین فیلم‌های این دوره بود. اما به جز بخش فنی فیلم، کارگردانی، بازیگری و فیلمنامه آن از سوی هیت داوران نادیده گرفته‌شد.
هفتمین دورهی جشنواره فیلم فجر: سال ۱۳۶۷
جنگ تحمیلی شش ماه پیش از شروع این دوره از جشنواره به پایان رسیده بود و آرامش نسبی در تمام ارکان جامعه به وجود آمده بود. در این دوره برای اولین بار سیمرغ‌های بلورین برای برگزیدگان به پرواز درآمد. از این دوره سیمرغ با طرحی از ابراهیم حقیقی به عنوان نماد جشنواره انتخاب شد و جایزه اصلی هم از لوح زرین به سیمرغ بلورین تغییر نام داد. توجه و مشارکت سینماگران کشورهای خارجی در این دوره، به جشنواره بین‌المللی فیلم فجر، افزایش یافت و این اعتبار جشنواره را در منطقه تا حد زیادی افزایش داد.
ساختار: در این دوره تغییرات زیادی در بدنه جشنواره به وجود آمد. از جمله اینکه بخشی به نام جشنوارهی جشنواره‌ها برای مروری برآثار برگزیده دیگر جشنواره‌ها به این رویداد اضافه شد و مروری بر آثار یاسوجیرو ازو، آندره ی وایدا، سرگئی پاراجانوف و روبر برسون در دوره هفتم با استقبال مخاطبان مواجه شد. تغییر دیگر در شکل‌گیری مرجع خبری جشنواره بود که در غالب یک بولتن برای اولین بار به سردبیری ابراهیم نبوی منتشر شد که همچنان تا به امروز پابرجاست.
جوایز اصلی: سیمرغ بلورین بهترین فیلم به «در مسیر تندباد» ساخته مسعود جعفری جوزانی اهدا شد و سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی هم به محسن مخملباف کارگردان فیلم «بایسیکل ران» رسید. رویا نونهالی، با ۲۴ سال سن جوان ترین بازیگر زنی بود که تا آن روز جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را برای «عروسی خوبان» دریافت کرد و فاطمه معتمدآریا با فیلم «برهوت» برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش دوم زن شد. عزت‌الله انتظامی برای اولین بار در جشنواره فجر در این دوره سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد را برای بازی در فیلم «گراند سینما» دریافت کرد و محمود جعفری با فیلم «زرد قناری» و «شاخه‌های بید» برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش دوم مرد شد.
پدیده: محسن مخملباف در این دوره از جشنواره فیلم فجر با دو فیلم حضور داشت و سه سیمرغ در رشته‌های مختلف کارگردانی، فیلمنامه و طراحی صحنه دریافت کرد. رکوردی که برای اولین بار در جشنواره ثبت شد.
حاشیه‌ها: روند عجیب نادیده گرفتن کارگردان‌های پیشکسوت و موفق سال‌های پیش از انقلاب در ساختار جشنواره که از سال ۶۶ به راه افتاده بود، در دورهی هفتم به اوج خود رسید.
آثار نادیده گرفته شده: «سرب» ساخته مسعود کیمیایی، «جعفرخان از فرنگ برگشته» به کارگردانی علی حاتمی و «مشق شب» عباس کیارستمی از آثار مهم و قدر ندیده این دوره از جشنواره بودند.
هشتمین دورهی جشنواره فیلم فجر: سال ۱۳۶۸
در تاریخ جشنواره فیلم فجر، لقب یکی از جالب‌ترین دوره‌ها را می‌توان به دورهی هشتم داد. دوره‌ای که کارگردان‌های مطرح پیشکسوت و جوان در کنار هم بودند و تعدادی از آثار بی‌تکرار تاریخ سینمای ایران مانند «مادر» علی حاتمی، «هامون» داریوش مهرجویی، «کلوزآپ» عباس کیارستمی و… در این دوره در کنار هم به رقابت پرداختند. بخش‌های مربوط به سینمای بین‌الملل هم نسبت به سال قبل، از نظر کمی و کیفی، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در جشنواره پیدا کرده بود.
ساختار: در این دوره برای چهارمین سال متوالی جشنواره کودک و نوجوان همزمان با جشنواره فجر برگزار شد، اما بخش فیلم‌های کوتاه و مستند در این دوره از جشنواره جدا شد و بعدتر هر کدام به صورت مستقل هویت جداگانه‌ای پیدا کردند و صاحب جشنواره‌های مخصوص به خود شدند. از دیگر اتفاقات جالب توجه این دوره، حضور عزت الله انتظامی و ناصر تقوایی در کنار ابراهیم حاتمی‌کیا به عنوان داوران بخش مسابقه فیلم‌های اول بود.
جوایز اصلی: ابراهیم حاتمی‌کیا که یکی از رکورداران دریافت سیمرغ در تاریخ جشنواره فیلم فجر است، پس از سه سال پی در پی حضور در این رویداد، در دورهی هشتم، اولین سیمرغ خود را در بخش بهترین فیلم از جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. البته این فیلم در بخش‌های فنی هم با دست پر به خانه رفت. جایزه بهترین کارگردانی اما به داریوش مهرجویی برای «هامون» رسید، تا اولین سیمرغ در کارنامه او هم ثبت شود. خسرو شکیبایی هم با برجسته‌ترین نقش کارنامه‌ی هنری خود یعنی حمید هامون، به سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد رسید. جایزه نقش مکمل مرد هم، اولین سیمرغ اکبر عبدی برای فیلم «مادر» بود و سیمرغ بهترین بازیگر نقش مکمل زن هم به افسر اسدی برای فیلم «عبور از غبار» رسید.
پدیده: رقیه چهره‌آزاد در سن ۸۱ سالگی جایزه بهترین بازیگر زن را برای بازی در فیلم «مادر» دریافت کرد و لقب مسن‌ترین بازیگر زنی که این جایزه را گرفته به خود اختصاص داد. رکوردی هنوز پس از ۳۲ سال شکسته نشده است.
حاشیه‌ها: کنار گذاشتن فیلم «ای ایران» ناصر تقوایی به دلیل آنچه از سوی هیات داوران دیر رسیدن این اثر عنوان شد.
آثار نادیده گرفته شده: به جز «ای ایران»، «باشو غریبه کوچک» ساخته بهرام بیضایی هم که بلاخره در این دوره اجازه اکران پیدا کرده بود، در جشنواره حضور داشت، اما تنها در بخش بهترین پوستر، نامزد دریافت جایزه شد.
نهمین دورهی جشنوارهی فیلم فجر: سال ۱۳۶۹
این دوره، آخرین جشنواره فیلم فجر در دهه‌ی پر التهاب شصت بود.
ساختار: یکی از مهم‌ترین تغییراتی که در ساختار جشنواره فجر در این دوره اتفاق افتاد، جدا شدن زمان برگزاری جشنواره کودک و نوجوان از دهه فجر بود. تا پیش از این، دو جشنواره به صورت همزمان در نیمه بهمن برگزار می‌شد. وزرات ارشاد و سازمان سینمایی برای اعتباربخشی هرچه بیشتر به بخش بین‌الملل جشنواره فیلم فجر، در این دوره برای اولین‌بار از چهره‌های مطرح سینمایی روسیه، اروپای شرقی و غربی در این رویداد دعوت کرده بودند، تا فیلم‌های حاضر در این بخش را داوری کنند. همچنین حضور فیلم‌ها و سینماگران سرشناس کشورهای اروپایی، آسیایی و حتی آمریکایی در این جشنواره از تغییرات مهم این دوره محسوب می‌شد.
جوایز اصلی: در این دوره از جشنواره برای اولین بار، جایزه بهترین فیلم به یک اثر کمدی رسید؛ «آپارتمان شماره ۱۳» ساخته یدالله صمدی. این فیلم در بخش فیلمنامه هم، جایزه دریافت کرد تا دو سیمرغ در کارنامه هنری صمدی ثبت شود. واروژ کریم مسیحی با فیلم متفاوت «پرده‌ی آخر» توانست سیمرغ بهترین کارگردانی را بگیرد و سه جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین بازیگر نقش مکمل زن و بهترین بازیگر نقش مکمل مرد هم به ترتیب به فریماه فرجامی، ماهایا پطروسیان، نیکو خردمند و سعید پورصمیمی به بازیگران این فیلم تعلق گرفت. اما جایزه بهترین بازیگر مرد نهمین جشنواره فیلم فجر به مهدی هاشمی برای بازی در فیلم «دو فیلم با یک بلیت» رسید.
پدیده: حضور پروانه معصومی و رخشان بنی‌اعتماد در جمع هیئت داوران، اتفاق مهمی بود که در این دوره برای سینماگران زن افتاد. اتفاقی که پس از گذشت ۱۲ سال از انقلاب اسلامی، خبر از تغییرات مهمی در ساختار سینمایی می‌داد.
حاشیه‌ها: محسن مخملباف با دو فیلم «نفس عشق» و «شب‌های زاینده‌رود» در زمان جشنواره نظر بسیاری را به خود جلب کرد و در بخش‌های اصلی مسابقه سینمای ایران هم چند عنوان نامزدی به‌دست آورد. اما حاشیه‌های اصلی پس از جشنواره برای این دو فیلم اتفاق افتاد که آنها برای همیشه توقیف شدند و حتی حواشی مربوط به آن به مجلس و نماز جمعه کشیده شد و شهید مرتضی آوینی نقد تندی درباره‌ی آنها نوشت.
آثار نادیده گرفته شده: نداشت
دهمین جشنوارهی فیلم فجر: سال ۱۳۷۰
این جشنواره اولین دوره در دهه‌ای جدید و تاریخ‌ساز در فرهنگ ایران بود و همچنین آخرین دوره برگزاری این رویداد در دروان تصدی محمد خاتمی بر وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت سازندگی بود. این دوره با اوج‌گیری انتشار نشریات سینمایی همراه بود و نقد فیلم به یکی از مهم‌ترین مسائل در سینمای ایران تبدیل شده بود.
ساختار: برای اولین بار در تاریخ جشنواره، تمام داوران بخش مسابقه‌ی سینمای ایران و فیلم‌های اول از میان سینماگران انتخاب شده بودند. در سال‌های پیش از آن، اکثر افراد حاضر در هیئت انتخاب و داوران از مسولان وزرات ارشاد بودند و این بررسی آثار به صورت دقیق از بعد هنری را زیر سوال می‌برد. از دیگر اتفاقات مهم دورهی دهم، در بخش سینمای بین‌الملل، نمایش آثار آکیرا کوروساوا و اینگمار برگمان فیلمسازان بزرگ سینمای ژاپن و سوئد بود. همچنین در این دوره، بخشی به نام «استادان خاموش سینمای فرانسه» به نمایش آثار فیلمسازان فقید فرانسوی مثل ژان کوکتو، رنوار و ژان پیر ملویل اختصاص یافته‌بود. بخشی که بسیار مورد توجه مردم و مخاطبان جشنواره قرارگرفت.
جوایز اصلی: فیلم درام «نیاز» ساخته‌ی علیرضا داود‌نژاد، در دورهی دهم نظر داوران را بیشتر از سایر آثار جلب کرد و توانست جایزهی بهترین فیلم را بگیرد. رخشان بنی‌اعتماد هم در این دوره، نام خود را در تاریخ جشنوارهی فجر به عنوان اولین زنی که سیمرغ بهترین کارگردانی را دریافت کرده، ثبت کرد. سه جایزه بازیگری بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین بازیگر نقش مکمل زن و بهترین بازیگر نقش مکمل مرد هم به جمیله شیخی، فاطمه معتمدآریا و مجید مظفری، که همه بازیگران یک فیلم، یعنی «مسافران» بودند، رسید. بازی فرامرز صدیق در فیلمی به نام «دادستان» که در بخش فیلم‌های اول بود، مورد اقبال داوران قرار گرفت و سیمرغ بهترین بازیگر مرد در دوره دهم به او تعلق گرفت. دورهی دهم، تنها دوره‌ای است که اثری از بهرام بیضایی از سوی داوران مورد توجه قرارگرفت و علاوه بر جوایزی که گفته شد، جایزه ویژه‌ی هیئت داوران هم به «مسافران» رسید.
پدیده: محمدرضا علیقلی، در این دوره، آهنگسازی ۸ فیلم حاضر در جشنواره را بر عهده داشت و یک سیمرغ هم دریافت کرد. رکوردی که در تمام این سال‌ها دست نخورده باقی‌مانده.
حاشیه‌ها: فیلم «بانو» ساخته‌ی داریوش مهرجویی، با اینکه در لیست فیلم‌های راه یافته به مسابقه‌ی سینمای ایران بود و پیش از پایان مهلت ارسال آثار به دفتر جشنواره رسیده بود، به دلایلی که توهین به انسان و مردم، عنوان شد، از جشنواره کنار گذاشته و برای شش سال توقیف شد. جریان فشاری که باعث حذف این فیلم از جشنواره فجر شد، چند ماه بعد از دهه فجر باعث توقیف فیلم «مسافران» بهرام بیضایی هم شد.
آثار نادیده گرفته شده: «دلشدگان» ساخته‌ی علی حاتمی در این دوره از جشنواره حضور داشت که جز چند نامزدی در رشته‌های فنی چندان مورد توجه قرار نگرفت. این فیلم آخرین اثر سینمایی علی حاتمی، پیش از مرگش بود.
نظر شما در این باره چیست؟
بسیارعالی وحرفه ایی گزارش انجام شده
گزارش بسیاردقیق وعالی بودممنون‌و سپاس
بسیار عالی
بسیار شیوا و رسا. ممنون
خیلی عالی بود.تشکر
دست شما درد نکنه. گزارش موجز، دقیق و مفید بود. ممنونم.