انفکاک ذهنی؛ اختلالی با ظاهری ساده اما باطنی هولناک
در حیطه‌ی روانشناسی، اصطلاح «انفکاک ذهنی» معمولا گویای عدم وجود ارتباط شناختی کارآمد میان افکار، خاطرات و اعمال است. این عدم ارتباط می‌تواند به هویت‌یابی شخص آسیب بزند و دیدگاهی که نسبت به جهان اطراف دارد را به میزان قابل توجهی دستخوش تغییر کند. در این راستا، ابتلا به اختلال تجزیه‌ی هویت، که در گذشته با نام اختلال چندشخصیتی (اختلال هویتی منفک) شناخته می‌شد، یکی از بارزترین علائم بروز انفکاک ذهنی محسوب می‌شود. با این وجود، انفکاک ذهنی همیشه باعث بروز اختلال‌های شخصیتی نمی‌شود و ممکن است با شدت‌های متفاوتی ظهور یابد.
اگر انفکاک ذهنی به گونه‌ای کارآمد درمان نشود، می‌تواند مشکلات فراوانی را در رابطه با انجام کارهای روزمره و برقراری ارتباط با اطرافیان ایجاد کند. فراگرفتن مکانیسم‌های دفاعی برای مدیریت وقایع استرس‌زا و پرتنش می‌تواند قدم بسیار مناسبی در جهت بهبود این پدیده باشد.
در این مقاله از دیجی‌کالا مگ، ابتدا به توصیف پدیده‌ی انفکاک ذهنی و معرفی علائم و دلایل بروز آن می‌پردازیم و سپس ۳ راهکار علمی برای بهبود و مقابله با پیشرفت علائم آن ارائه می‌کنیم. با ما همراه باشید.
انفکاک ذهنی چیست؟
بر اساس تعریف ارائه شده در نسخه‌ی پنجم دفترچه‌ی راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5)، انفکاک ذهنی معمولا با پدید آمدن اخلال یا وقفه در ضمیر خودآگاه، هویت، حافظه، ادراک کلی، احساسات، کنترل حرکتی و رفتارها همراه است. بروز این اختلال باعث تجزیه و نابودی ارتباط موجود میان اجزای تشکیل‌دهنده‌ی مراکز شناختی مغز می‌شود که ممکن است چندین دقیقه یا چندین سال گریبان‌گیر فرد مبتلا باشد. در شرایط حاد، انفکاک ذهنی می‌تواند درک کلی فرد از محیط پیرامون و اطرافیان را به شدت تغییر دهد و باعث ایجاد ترس بسیار از برقراری ارتباط و حاضر شدن در میان دیگران شود.
از حیث روان‌شناختی، انفکاک ذهنی می‌تواند نوعی مکانیسم دفاعی غیرارادی برای مقابله با عوارض اضطراب شدید ناشی از وقوع سوءاستفاده‌ی جسمی یا روانی محسوب شود. هنگامی که به روح و روان آسیب شدید وارد شود، انفکاک ذهنی به عنوان یک راهکار فوری برای فرار از شرایط سخت بروز پیدا می‌کند و جلوی تمرکز کردن روی محرک‌های بسیار قوی داخلی و خارجی، که تراماهای متعددی را برای فرد ایجاد می‌کنند، می‌گیرد. حدود ۷۳ درصد از افرادی که متحمل رنج‌های سنگین می‌شوند، انفکاک ذهنی را بلافاصله پس از وقوع حوادث ناخوشایند تجربه می‌کنند.
آنچه اهمیت دارد توجه به این واقعیت است که انفکاک ذهنی فقط یک راهکار آنی برای مقابله با احساسات بسیار غیرقابل هضم است و در طولانی مدت هیچ سودی به فرد نمی‌رساند. در واقع، مبتلا بودن به انفکاک ذهنی به مدت طولانی می‌تواند باعث بروز تغییرهای گسترده‌ی شخصیتی، تضعیف و از بین رفتن حافظه و ناکارآمدی احساسی شود.
انفکاک ذهنی چگونه بروز پیدا می‌کند؟
بروز انفکاک ذهنی در هر فرد و بسته به تجربه‌ها و احساساتی که متحمل آن‌ها شده‌اند متفاوت است، اما آنچه معمولا رخ می‌دهد، جدا شدن از واقعیت و تجربه کردن دشواری بسیار برای درک آن است. به عبارت دیگر، فرد احساس می‌کند که در حال قدم گذاشتن روی یک لایه‌ی یخی نازک است که ممکن است هر ثانیه بشکند و او را به ورطه‌ی ناامیدی و پوچی بکشاند.
در چنین مواقعی، فرد هویت خود را گم می‌کند و انگار به کل فراموش می‌کند که کجا است و چه کسانی او را احاطه کرده‌اند. بسیاری از کسانی که تجربه‌ی انفکاک ذهنی را داشته‌اند، آن را واقعه‌ای قلمداد می‌کنند که کالبد را دربرنمی‌گیرد و دیدگاهی بسیار عجیب نسبت به زندگی ارائه می‌دهد. در بعضی مواقع، انفکاک ذهنی می‌تواند به گونه‌ای رفتارها، هویت و شخصیت فرد را تغییر دهد که تمیز دادن او از فردی که همیشه بوده عملا ناممکن شود! این پدیده می‌تواند حین وقوع یک اتفاق دردناک یا چندین روز یا هفته پس از آن رخ دهد و خاطرات فرد از واقعه‌ی رخ داده را به نحوی دستکاری کند که با واقعیت تطابق نداشته باشد.
علائم وقوع انفکاک ذهنی
علائم بروز این پدیده شدت‌ها و انواع گوناگونی دارند و می‌توانند به صورت جسمی یا ذهنی ظاهر شوند. بعضی از مرسو‌ترین علائم به شرح زیر هستند.
علائم ذهنی
- سردرگمی و سرگیجه
- احساس عدم تعلق به محیط اطراف
- تضعیف یا از بین رفتن حافظه
- دشواری در به خاطر آوردن وقایع یا جزییات آن‌ها
- نارسایی هیجانی (دشواری در تشخیص یا شناسایی احساسات)
- بروز تغییرات ناگهانی در رفتار
- بروز تغییرات گسترده و غیرقابل توجیه در احساسات
علائم جسمی
- کاهش حساسیت حواس پنج‌گانه به محرک‌های خارجی (مخصوصا درد)
- بروز احساس کم‌وزنی، خالی بودن و شناور بودن
- بالا رفتن ضربان قلب
- سرگیجه و حالت تهوع
- عوارض وقوع انفکاک ذهنی
انفکاک ذهنی می‌تواند کاملا غیرمنتظره رخ دهد. برای مثال، این پدیده ممکن است حین رانندگی، درس خواندن، امتحان دادن یا صحبت با دیگران اتفاق بیفتد و مسیر ذهن را به کل عوض کند. جدای از خطرهایی که این حواس‌پرتی‌ها ایجاد می‌کنند، انفکاک ذهنی در صورت شدت یافتن می‌تواند عوارض بسیار جدی‌تری را به دنبال داشته باشد. برخی از این عوارض به شرح زیر هستند.
- کم‌خوابی/بی‌خوابی: ریشه‌ی وقوع این عارضه در تضعیف حافظه است. افرادی که به این نوع کم‌خوابی/بی‌خوابی دچار می‌شوند، معمولا هیچ جزییاتی را در رابطه با زمان به خواب رفتن یا بیدار شدن.به یاد نمی‌آورند. احتمال وقوع خواب‌گردی هم در این افراد بیشتر از دیگران است.
- خود دگربینی: این اختلال زمانی رخ می‌دهد که فرد با افکار، احساسات، بدن و حتی زندگی خود احساس بیگانگی می‌کند. به عبارتی، شخص احساس می‌کند که در حال نظاره‌ی خود از فضایی خارج از کالبدش است.
- مسخ واقعیت: در این شرایط، جهان پیرامون و افرادی که در آن حضور دارند غیرواقعی به نظر می‌رسند. درک این عدم واقعیت بسیار دشوار است، چراکه مغز سعی می‌کند به فرد بفهماند که همه چیز واقعی است، اما در آن واحد از باور داشتن به آن عاجز می‌ماند.
- تغییر شخصیت: انفکاک ذهنی در شرایط حاد می‌تواند به بروز تغییرات بسیار محسوسی در شخصیت و رفتارهای شخص منجر شود. ممکن است شخص حتی صدایش را هم برای تطبیق دادن خود با این شخصیت جدید تغییر دهد و رفتارهایی از خود بروز دهد که هیچوقت سابقه نداشته است!
دلایل وقوع انفکاک ذهنی
برخلاف بسیاری از دیگر اختلال‌های روحی و روانی، عامل وراثت نقش بسیار کمرنگی در بروز پدیده‌ی انفکاک ذهنی ایفا می‌کند. بنابراین، دلایل وقوع این پدیده به میزان قابل‌توجهی به تجربیات فرد در زندگی و وقایع دردناکی که تجربه کرده بستگی دارد. روان‌شناسان معتقدند که وقایع سرشار از تراما (مخصوصا در سنین کودکی، نوجوانی و جوانی) بارزترین دلایل وقوع پدیده‌ی انفکاک ذهنی هستند.
ترامای دوران کودکی می‌تواند ناشی از سوءاستفاده‌ی جسمی و روانی دیگران، نادیده گرفته شدن، در معرض دعوا و جروبحث اطرافیان قرار گرفتن، تصادف‌های فیزیکی و وقوع فجایع طبیعی باشد. اختلال‌های دیگری مانند صرع، ضربه مغزی و تومورهای مغزی هم می‌توانند وقوع انفکاک ذهنی را تشدید کنند.
ازآنجایی‌که انفکاک ذهنی معمولا با پدید آمدن اختلال‌های روحی و روانی دیگری همراه می‌شود، می‌توان مصرف داروهایی همچون کتامین و فِن‌سیکلیدین که روان‌گردان و منفک‌کننده هستند را محرکی قوی برای تشدید آن محسوب کرد. به طور کلی، داروهای ضدافسردگی، ضداضطراب و خواب‌آور هم می‌توانند تأثیر مشابهی داشته باشند. اختلال‌های خواب هم می‌توانند احتمال بروز انفکاک ذهنی را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهند.
یافته‌های علمی نشان داده‌اند که انفکاک ذهنی می‌تواند زمینه‌ساز بروز اختلال‌های روحی و روانی بسیاری باشد. بر اساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۷ صورت گرفت، حدود ۷ درصد از جمعیت جهان، بدون اینکه اطلاعی داشته باشند، در مقطعی از زندگی دچار انفکاک ذهنی شده‌اند. در نسخه‌ی پنجم دفترچه‌ی راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، اختلال‌های زیر مرتبط با انفکاک ذهنی شناخته شده‌اند.
- اختلال تجزیه‌ی هویت
- اختلال فراموشی
- اختلال خوددگربینی
- اختلال‌های انفکاکی
- اختلال گسستگی عاطفی
- اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD)
- اختلال سوءمصرف مواد (دارویی یا مخدر)
- اسکیزوفرنی
- اختلال شخصیت مرزی
- اختلال وسواس فکری-عملی
- افسردگی
- اختلال اضطراب اجتماعی
۳ راهکار اساسی برای درمان انفکاک ذهنی
با وجود اینکه انفکاک ذهنی ریشه‌ی قدرتمندی در وقایع آسیب‌زایی دارد که به مرور زمان و در طول زندگی به روح و روان آسیب وارد کرده‌اند، هنوز هم راهکارهایی اساسی برای بهبود یا پیشگیری از پیشرفت علائم آن وجود دارند. به خاطر داشته باشید که این راهکارها ممکن است برای همه‌ی افرادی که از این اختلال رنج می‌برند مناسب نباشد، چراکه روند بهبود هر شخص با دیگری متفاوت است و افراد با طرزفکرهای مختلفی با پدیده‌ی بهبود مواجه می‌شوند. در ادامه، ۴ مورد از این راهکارها معرفی شده‌اند.
۱. مراجعه به روان‌درمانگر
باید اعتراف کرد که اختلال انفکاک ذهنی پیچیده‌تر از آن است که با راهکارهای ساده و دم‌دستی درمان شود. بنابراین، مراجعه به روان‌درمانگر بیش از آنکه یک توصیه باشد، ضرورت است. به کارگیری شیوه‌های درمانی نوینی همچون رفتار درمانی یا روانشناسی شناختی (CBT) یا رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) می‌توانند در طولانی مدت بسیار مؤثر واقع شوند. به خاطر داشته باشید که هر چقدر نسبت به شیوه‌های درمان روح و روان ذهن بازتری داشته باشید، شانس بیشتری برای بهبود یافتن و بازگشت به مسیر طبیعی زندگی خواهید داشت.
۲. ثبت واقعیت‌های زندگی
انفکاک ذهنی در تغییر دادن واقعیت و جلوه دادن آن در یک قالب فانتزی بسیار عالی عمل می‌کند. بنابراین، تلاش برای ثبت واقعیت‌های زندگی و مراجعه به آن‌ها برای یادآوری وقایع ملموس راهکاری هوشمندانه است. اگر از ضعف حافظه رنج می‌برید، حتما یک دفترچه خاطرات روزانه با خود داشته باشید تا وقایع کلیدی روزمره را در آن یادداشت کنید. در همین راستا، فعالیت‌های دیگری همچون عکس گرفتن از مکان‌ها و افراد آشنا و موردعلاقه، ثبت رویدادهای مهم زندگی و به قلم درآوردن احساسات و افکار هم بسیار سودمند هستند. بر اساس مطالعه‌ای علمی که در نیمه‌ی اول سال ۲۰۲۲ انجام شد، بررسی محیط اطراف و اطمینان حاصل کردن از امنیت داشتن هم نقش بسیار مهمی در بهبود انفکاک ذهنی ایفا می‌کند.
۳. به کارگیری شیوه‌های مناسب برای بازگرداندن آرامش به ذهن
بازگرداندن آرامش به ذهن باعث می‌شود تا مغز ارتباط از دست رفته با واقعیت را بازیابد و روند پیشرفت این اختلال را کند کند. بعضی از شیوه‌های آرامش‌بخش ذهنی در ادامه معرفی شده‌اند.
- بو کردن رایحه‌هایی که حس و حال نوستالژیک و آرامش‌بخشی دارند.
- خواندن کتاب شعر یا داستان موردعلاقه که شخص را به یاد خاطرات شیرین میندازد.
- حضور در جمع، مخصوصا در میان کودکان، که به شخص فرصت می‌دهد ارتباطات دلگرم‌کننده برقرار کند.
- رفتن به مکانی که معمولا نقطه‌ی امن شخص است و با حضور در آن آرامش زیادی پیدا می‌کند.
در همین راستا، به کارگیری شیوه‌های خودمراقبتی ساده‌ای همچون داشتن و حفظ برنامه‌ی خواب منظم، ورزش کردن به صورت روزانه، داشتن تغذیه‌ی مناسب و مقوی و وقت گذراندن در طبیعت هم می‌تواند در کمرنگ کردن علائم انفکاک ذهنی بسیار مؤثر واقع شود.
حرف آخر
انفکاک ذهنی یکی از دشوارترین و پیچیده‌ترین اختلال‌های روانی است که بشر می‌تواند با آن مواجه شود. در کنار آسیب‌های بسیار جدی که در اثر ابتلا به این اختلال به ذهن وارد می‌شود، دید منفی جامعه نسبت به افرادی که از انفکاک ذهنی رنج می‌برند بهبود را دشوارتر هم می‌کند. اگر شما هم یکی از قربانیان این اختلال هستید، به خاطر داشته باشید که تنها نیستید. سعی کنید در وهله‌ی اول، به متخصص مراجعه کنید و با جدی گرفتن شیوه‌های درمانی، شیوه‌ی زندگی خود را دستخوش تغییری مثبت کنید.
منبع: Psychcentral
