آشنایی با بیماری مننژیت؛ اژدهای هفت سر بیماری‌های عفونی
مننژیت یا التهاب پرده‌ی مننژ، عارضه و اختلالی است که زمینه‌ی بروز بیماری‌های دیگری را فراهم می‌کند. مننژیت از لحاظ بروز علائم مختلف، در دسته‌بندی‌های مختلفی از جمله مننژیت باکتریایی، ویروسی، قارچی و … طبقه‌بندی می‌شود. هر یک از انواع مذکور، عارضه و نشانه‌های مختلفی را در بدن فرد ایجاد می‌کنند. با این اوصاف، می‌توان عارضه‌ی مننژیت را به طور کلی هم مورد بررسی قرار داد.
مننژیت، یک التهاب گسترده در بافتی به اسم مننژ است. مننژ در واقع به یک سد پوششی شباهت دارد که از مغز و طناب نخاعی به طور جدی محافظت می‌کند. اگر یک عفونت ویروسی، باکتریایی یا هر عامل بیماری‌زایی بتواند به هر طریق وارد محتویات مایع مغز یا طناب نخاعی شود، التهاب در این بافت‌ها رخ می‌دهد. اگرچه، سایر عوامل بیماری‌زا مثل آسیب و جراحت‌ها، سرطان و همچنین برخی از داروهای شیمیایی هم می‌توانند از این سد گذشته و به بافت اصلی مغز و نخاعی وارد شوند. تمام موارد مذکور این قدرت را دارند تا مننژیت یا همان التهاب پرده‌ی مننژ را رقم زنند. برای پزشک معالج به شدت اهمیت دارد که او نوع مننژیت را به درستی تشخیص دهد؛ چراکه به تبع رویکرد درمانی متفاوت خواهد بود.
مننژیت باکتریایی
باید مننژیت باکتریایی را کاملا جدی گرفت؛ چراکه خطر مرگ می‌تواند این دسته از بیماران را تهدید کند. اگر شدت عفونت بسیار زیاد باشد، بیمار قادر است در حد چند ساعت مرگ را جلوی چشمانش ببیند. با این حال، اکثر بیماران با یک دارودرمانی مناسب می‌توانند سلامتی کامل‌شان را مجدد پیدا کنند. با این وجود امکان دارد برخی از اختلال‌های ناشی از مننژیت باکتریایی نظیر آسیب مغزی، کاهش شنوایی و ناتوانایی‌های مربوط به یادگیری پس از بهبودی کامل، همچنان پابرجا باقی بماند.
از دلایل ایجاد مننژیت باکتریایی می‌توان به چند باکتری مهم مثل اشریشیا کولی، استرپتوکوکوس نومونیا و نیسریا مننژیت اشاره کرد. البته در متون و مقالات مختلف، مننژیت ناشی از باکتری توبرکلوزیس به عنوان یک نوع مننژیت مستقل دانسته می‌شود. نکته‌ی مهم دیگر درباره‌ی بیماری مننژیت در این مسئله نهفته که انواع مختلف باکتری‌ها، یک بازه‌ی سنی مشخصی را بیشتر درگیر می‌کند. برای مثال استرپتوکوکوس گروه B معمولا در نوزادان تازه متولد شده، اثرات مهلک‌تری را القا می‌کند.
در هر سن و سالی می‌توان انتظار مننژیت باکتریایی را داشت. با این حال معمولا افراد با سنین کمتر، به مراتب بیشتر از سایرین مستعد دریافت چنین عارضه‌ای هستند. آلودگی تجهیزات و ابزارها در اتاق عمل هم در انتقال باکتری به بافت مننژ کمک به‌سزایی می‌کند. باکتری‌های القا‌کننده‌ی مننژیت معمولا از طریق غذا هم قدرت سرایت دارد اما با این حال، باکتری‌ها از فرد به فرد راحت‌تر منتقل می‌شوند.
از نشانه‌ها و علائم بیماری مننژیت باکتریایی می‌توان به تب، سر درد و سفتی عضلات ناحیه‌ی گردن اشاره کرد. همچنین نشانه‌های نادرتری هم مثل تهوع و استفراغ و همچنین حساسیت چشم‌ها به نور دیده می‌شود. البته باید اشاره کرد که علائم و نشانه‌های مننژیت باکتریایی در نوزادان چندان محرز نیست. با این حال، رفلکس‌های غیر طبیعی، استفراغ، غیرفعال بودن نوزاد در تحرک و دست و پا زدن‌های آرام، از معدود نشانه‌های مننژیت در تازه متولد‌شده‌ها محسوب می‌شود.
برای درمان مننژیت باکتریایی معمولا آنتی‌بیوتیک‌های متعددی تجویز می‌شود تا عامل بیماری‌زا از بین برود. البته برای پیشگیری نوزادان نسبت به ابتلای مننژیت باکتریایی، واکسیناسیون پیشنهاد می‌شود. در حال حاضر چهار مدل واکسن مختلف برای مقابله با مننژیت باکتریایی روی کار آمده است.
معمولا توصیه می‌شود برای عدم ابتلا به مننژیت باکتریایی، فرد به عادت‌های سالم روی بیاورد. برای مثال شخص نباید تماس مستقیم با افراد مریض داشته باشد. شستن دست‌ها با آب و صابون، یک راه‌کار بسیار ساده اما به شدت مستمر ثمر است. همچنین تغذیه‌ی سالم و همچنین شیوه‌ی طبخ صحیح از دیگر مواردی است که با رعایت آن، می‌توان به راحتی از ابتلا به بیماری مننژیت باکتریایی جلوگیری کرد.
مننژیت ویروسی
بیشترین فراوانی مننژیت مربوط به نوع ویروسی است. بیماران مبتلا به این نوع التهاب مننژ، خود به خود بدون نیاز به داروی شیمیایی بهبود پیدا می‌کنند. اگرچه، به محض بروز نشانه‌های این نوع از مننژیت، بهتر است که بیمار به پزشک مراجعه کند. این نوع از مننژیت بیشتر برای نوزادان زیر یک ماه و افرادی که دچار نقص سیستم ایمنی شده‌اند خطر بیشتری داشته و بیماری در این دسته از افراد حادتر خواهد بود.
انترو ویروس‌های غیر از فلج اطفال، بیشترین دلیل و عامل ایجاد بیماری مننژیت ویروسی در کشور آمریکا محسوب می‌شوند. البته ویروس‌های دیگری مثل اپشتین بار، آنفولانزا و سرخک هم می‌توانند موجب بروز مننژیت شوند. قدرت سرایت و پخش مننژیت ویروسی به مراتب گسترده‌تر از حالت باکتریایی است؛ چراکه در مننژیت ویروسی، تماس دست به سطوح آلوده و سپس انتقال دست آلوده به سطوح حساس بدن مثل دهان و چشم‌ها می‌تواند شخص را آلوده کند. از علائم مربوط به مننژیت ویروسی می‌توان به تب، سر درد، مشکلات خواب، بی‌اشتهایی، تحریک‌پذیری و کوفتگی اشاره کرد. تب، مشکلات خواب و کمبود انرژی در نوزادان هم در این نوع از مننژیت رویت می‌شود. همان‌طور که گفته شد، بیشتر بیماران به خودیِ خود طی هفت الی ۱۰ روز بهبود می‌یابند.
نشانه‌ها و علائم ابتدایی مننژیت ویروسی به نوع باکتریایی به شدت شبیه است. با این حال، علائم نوع باکتریایی وخیم‌تر بوده و مشکلات جدی‌تری بر سلامتی فرد نظیر آسیب مغزی امکان دارد ایجاد شود. شاید طیف گسترده‌تری از علائم در نوع ویروسی مشاهده شود، اما سلامتی انسان به خطر جدی نمی‌افتد.برای تشخیص بیماری هم می‌توان نمونه‌های خون، مایع مغزی-نخاعی و حتی نمونه‌ی مدفوع را از بیمار دریافت کرد.
ذکر این نکته الزامی است که مصرف آنتی‌بیوتیک اصلا و ابدا در درمان عفونت‌های ویروسی کمک‌کننده نیست؛ چراکه آنتی‌بیوتیک‌ها تنها به منظور مبارزه با باکتری طراحی شده‌اند. برای پیشگیری از ابتلا به مننژیت ویروسی باید مثل توصیه‌های نوع باکتریایی عمل کرد. شست‌وشوی دست‌ها با آب و صابون، عدم تماس مستقیم با دست بیمار یا سطوح به ظاهر آلوده، استراحت در منزل و ضدعفونی کردن سطوح مختلف می‌تواند توصیه‌های مختصر و مفیدی برای مقابله با مننژیت ویروسی باشد.
مننژیت قارچی
همان‌طور که از اسم این نوع مننژیت بر می‌آید، عامل ایجاد التهاب مننژ، قارچ‌هایی مثل هیستوپلاسما، کاندیدا و … هستند. بسیاری از قارچ‌ها در طبیعت اطراف وجود دارد که در بدن موجودات زنده مثل انسان تولید بیماری می‌کنند. به همین سبب، قارچ‌ها مثل ویروس‌ها از اساس مضر نیستند. انسان‌ها معمولا در هنگام تنفس در اسپور قارچ‌ها به عفونت مننژیت ناشی از قارچ‌ها دچار می‌شوند. بیماری مننژیت در این حالت زمانی حاد می‌شود که عفونت قارچی از ریه‌ها به سمت مغز یا طناب نخاعی حرکت کند. خوشبختانه مننژیت قارچی قابلیت سرایت بین افراد مختلف نیست.
جالب است بدانید قارچی به اسم کاندیدا به طور معمول در داخل بدن و حتی روی پوست انسان‌ها زندگی می‌کند، بدون آن‌که هیچ آسیبی به بدن بزند. با این حال، در برخی از بیماران خاص، کاندیدا با ورود به داخل جریان خون یا اندام‌های داخلی می‌تواند عفونت‌های حائز اهمیتی را القا کند. معمولا بیمارانی که دچار نقص سیستم ایمنی شده‌اند، بیشتر مستعد ابتلا به بیماری مننژیت قارچی هستند. برخی از داروهای شیمیایی هم می‌توانند به تضعیف سیستم ایمنی ختم شوند. برای مثال استروئیدها (مثل پردنیزون)، کورتون‌هایی که پس از عمل پیوند تجویز می‌شود و همچنین داروهای ضد TNF (فاکتور نکروز توموری) که برای درمان التهاب مفاصل توصیه می‌شود، از جمله داروهای مهم و مشهوری هستند که برای درمان مننژیت قارچی به کار می‌آیند. نوزادان نارس هم از دیگر عواملی محسوب می‌شود که به شدت در معرض خطر آلودگی قارچ کاندیدا قرار دارد. کاندیدا در این حالت می‌تواند در کل مغز پخش شود.
نشانه‌های مننژیت قارچی تقریبا مشابه به عفونت باکتریایی است. با این حال، پزشک نیاز دارد تا به درستی علت بیماری را کشف کند؛ چراکه داروها و پروسه‌ی درمانی مننژیت قارچی تا حدودی با سایر انواع مننژیت متفاوت است. پزشک برای معالجه‌ی بیمار مبتلا به مننژیت قارچی باید داروهای ضد قارچی به فرد تجویز کند. طول مدت درمان، به قدرت سیستم ایمنی و نوع قارچی که عفونت را ایجاد کرده بستگی دارد. به طور معمول، فرایند درمان مننژیت قارچی در افرادی مثل بیماران سرطانی و ایدز که از دستگاه ایمنی ضعیف رنج می‌برند، سخت‌تر از سایر بیماران خواهد بود.
برای جلوگیری و پیشگیری از ابتلا به این نوع از بیماری مننژیت، بیمار باید به شدت مواظب آلودگی های محیطی باشد. برای مثال فرد نباید مدام در معرض خاک باشد. در صورت شرایط سختِ کاری، قرار دادن ماسک N95 در این نوع اماکن به شدت واجب است. شخص باید از انجام فعالیت‌هایی که نیاز به تماس مستقیم با خاک یا کثیفی دارد پرهیز کند. همچنین، تمیز کردن آسیب و جراحت‌های پوستی با آب و صابون شانس رشد عفونت‌های پوستی را کاهش می‌دهد.
مننژیت انگلی
برای ایجاد این نوع مننژیت، انگل‌های متنوعی وجود دارند که روی مغز و دستگاه عصبی به روش‌های مختلف تاثیر می‌گذارد. با این حال، بروز و پیدایش مننژیت انگلی نسبت به نوع‌های ویروسی و باکتریایی کمتر در انسان‌ها دیده شده است. همچنین برخی از انگل‌ها موجب التهابی می‌شوند که به مننژیت ائوزینوفیلی مشهور است. با این اوصاف، سه نوع انگل اصلی در ایجاد مننژیت انگلی دخیل هستند: آنژیواسترونژیلوس کانتوننسیس، بایلی ساسکاریس پروسیونیس و ناتوستوما اسپینی ژرم.
مننژیت‌های انگلی معمولا حیوانات را درگیر می‌کند و در انسان‌ها به ندرت دیده می شود. انسان‌ها طبیعتا با مصرف گوشت حیوانات آلوده یا خوراک‌های آلوده به انگل می‌توانند علامت‌های ناشی از مننژیت انگلی را بروز دهند. سرایت و گسترش این نوع مننژیت تنها از این طریق است. به طور کلی انسان‌ها با مصرف گوشت‌های خام، نپخته و آلوده به انگل کانتوننسیس به مننژیت انگلی دچار می‌شوند. هضم تخم‌های انگلی عفونت‌زای پروسیونیس که بیشتر در مدفوع راکون‌ها یافت می‌شود، خطر ابتلا به پروسیونیس را افزایش می‌دهد. سایر گوشت‌های آلوده مثل تخم مرغ، گوشت سفید و ماهی‌ها معمولا دارای انگل اسپینی ژرم هستند. انسان با هضم این انگل به مننژیت انگلی مبتلا می‌شود. به‌طور کلی، ابتلا به این نوع از مننژیت به سایر انسان‌ها مسری نخواهد بود.
معمولا افرادی به این نوع مننژیت دچار می‌شوند که دائم در سفر هستند. طیف زیادی از آلودگی‌های مننژیت ناشی از انگل کانتوننسیس در جنوب شرقی آسیا و جزایر اقیانوس آرام مثل هاوایی رویت می‌شوند. انگل پروسیونیس معمولا در کشور آمریکا دیده می‌شود. عفونت‌های ناشی از اسپینی ژرم نیز اغلب در جنوب شرقی آسیا، به خصوص در تایلند و ژاپن به وفور مشاهده می‌شود.
علائم هر سه انگل شبیه به سایر انواع مننژیت است. با این اوصاف، نشانه‌های دیگری مثل ضعف عضلانی، کما و حتی اختلال‌های دائمی هم در بیماران امکان دارد به وجود آید. مننژیت ناشی از انگل درمان قطعی نداشته و پزشک معالج تلاش می‌کند تا تنها برای کاهش پیشرفت پیامدهای بیماری، داروهای مشخصی را تجویز کند.
مننژیت آمیبی
التهاب پرده‌ی مننژ توسط آمیب، یک بیماری عفونی مغزی بسیار نادر است که توسط آمیبی به اسم ناگلریا فولری به وجود می‌آید. این نوع از مننژیت معمولا کشنده است و این آمیب اغلب به اسم خورنده‌ی مغز هم در متون مختلف شناخته می‌شود. آمیب ناگلریا فولری معمولا در آب‌های گرم و همچنین در خاک وجود دارد. این آمیب قادر است حتی از طریق منفذهای بینی وارد بدن شده و آلودگی‌های لازم را القا کند. جالب است بدانید آمیب ناگلریا فولری در دماهای بالا (در حد ۴۶ درجه‌ی سانتیگراد) بهترین رشد را داشته و می‌تواند برای مدتی کوتاه در دماهای بالاتر هم زنده بماند.
از دیگر منابعی که این آمیب خطرناک در آنها به راحتی و به وفور یافت می‌شود می‌توان به استخرهای شنا و حوضچه‌های کوچکی اشاره کرد که از لحاظ پاکیزگی در حد مطلوبی به نظر نمی‌رسند. همچنین آب‌های گرمی که از منابع صنعتی و مراکز انرژی به بیرون ریخته می‌شوند هم می‌توانند این آمیب را در خود داشته باشند. با این اوصاف، آمیب ناگلریا فولری در داخل آب‌های شور مثل اقیانوس قادر به زندگی نیست.
پژوهشگران برای درمان مننژیت آمیبی در تلاش هستند تا یک داروی موثر و کارآمد را ابداع کنند؛ چراکه داروهای حال حاضر شاید اثرگذار باشند، اما قدرت و اثرگذاری‌شان جای بحث دارد. به طور کلی، پزشک معالج در صورت تشخیص صحیح، از داروهایی مثل آمفوتریسین B، آزیترومایسین، فلوکونازول، ریفامپین، میلتفوسین و دگزامتازون به منظور درمان مننژیت آمیبی استفاده می‌کند. تنها راه پیشگیری از ابتلا به این نوع بسیار خطرناک از مننژیت، کاهش ریسک ورود آب به بینی است. جدا از شک و تردید درباره‌ی پاکیزگی آب‌هایی مثل استخر، بهتر است که تا حد امکان آب به درون بینی وارد نشود.
مننژیت‌های غیر عفونی
جدا از مواردی که پیش‌تر به طور مفصل به آنها اشاره شد، بیماری‌هایی همچنان در چرخه‌ی طبیعت وجود دارند که موجب اختلالات بسیار زیادی در بدن انسان‌ها می‌شوند. مننژیت الزاما از طریق عوامل بیماری‌زای عفونی بروز پیدا نمی‌کند. می‌توان بیماری‌هایی را مثال زد که غیر عفونی بوده، اما التهاب‌های مهلکی را در سطح پرده‌ی مننژ ایجاد می‌کنند. برخی از مهم‌ترین و متداول‌ترین مننژیت‌های غیر عفونی به دلایل زیر رخ می‌دهند:
- سرطان‌ها
- اریتماتوز لوپوس سیستمی
- عوارض برخی از داروهای پزشکی
- آسیب و جراحت به سر
- جراحی‌های مغز
نشانه‌ها و علائم بیماری مننژیت غیر عفونی دقیقا مشابه به همان چیزی است که در سایر انواع قبلا به وضوح اشاره شده است.
فلوسیتوزین؛ ماده‌ای با پیامدهای مطلوب برای درمان مننژیت
فلوسیتوزین، ماده‌ی مهمی است که سازمان بهداشت جهانی آن را برای درمان مننژیت قارچی کریپتوکوکسال ناشی از بیماری ایدز توصیه می‌کند. فلوسیتوزین در واقع یک ماده‌ی ضد قارچی به نسبت گران قیمت است که در دسترس عموم مردم در جوامع مختلف قرار ندارد. با این حال، اثرگذاری این ماده بر درمان مننژیت قارچی محل بحث دانشمندان آفریقای جنوبی بود. بر اساس پژوهشی که این گروه از محققین انجام داده‌اند، مرگ و میر ناشی از مننژیت کریپتوکوکسال در بیمارانی که فلوسیتوزین را دریافت کرده بودند به مراتب کمتر از بیماران عادی گزارش شد. به همین منظور، اگر شرکت‌های داروسازی بتوانند داروهایی در ترکیب با فلوسیتوزین تولید کرده و در بازار به رقمی مقرون به صرفه پخش کنند، عارضه‌های مننژیت قارچی شاید دیگر آن‌چنان برای بیماران مهلک و خطرناک نباشد.
مقایسه‌ی داروی لیپوزومی آمفوتریسین B به تنهایی و همچنین همراه با فلوسیتوزین در بیماران مبتلا به مننژیت کریپتوکوکسالِ ناشی از بیماری غیر از ایدز توسط گروهی از دانشمندان ژاپن مورد بررسی قرار گرفت. این دانشمندان در تلاش بودند تا اثربخشی داروها را در مننژیت‌هایی که به‌واسطه‌ی سایر بیماری‌ها رخ داده بسنجند. در نهایت مشخص شد که فلوسیتوزین در ترکیب با داروی آمفوتریسین B، نسبت به گروه‌هایی که آمفوتریسین را به تنهایی دریافت کرده‌اند قدرت درمانی به مراتب بالاتری از خود نشان می‌دهد.
البته ذکر این نکته هم الزامی است که فلوسیتوزین مثل سایر داروهای دیگر عارضه‌های جانبی مشخصی دارد. این ماده برای مغز استخوان، کبد و لوله‌ی گوارشی مسمومیت جدی به دنبال خواهد داشت. به همین منظور، مصرف و میزان دوز مورد نیاز فلوسیتوزین برای درمان مننژیت قارچی همچنان یک علامت سوال مهم برای دانشمندان حوزه‌ی علوم پزشکی محسوب می‌شود.
