بیماری سرطان؛ تعاریف، مفاهیم پایه‌ای و اشتباهات رایج
می‌توان با اطمینان ادعا کرد که یکی از بزرگترین دغدغه‌ی دانشمندان حیطه‌ی علوم پزشکی، درمان سرطان است؛ چراکه سرطان، تنها منحصر به یک قوم، نژاد و یک منطقه‌‌ی خاص نیست. در حال حاضر، بشر تمام تلاشش را به کار گرفته تا به هر طریقی که شده، از سد این بیماری بگذرد. موسسه‌ی بین‌المللی پژوهش‌های سرطان طی گزارشی اعلام کرده که بیش از ۱۸ میلیون بیمار سرطانی در سال ۲۰۲۰ میلادی مورد شناسایی قرار گرفته است. جدا از ناراحت‌کننده بودن این خبر، عدد ۱۸ میلیون ترکیبی از هر دو جنس مرد و زن است. با این اوصاف، جالب است بدانید که مردها به نظر می‌رسد بیشتر از زن‌ها به بیماری سرطان دچار می‌شوند.
پژوهشگران در اقصی نقاط جهان در تلاش هستند تا جلوی ابتلا به سرطان گرفته شود. بر طبق آمار موسسه‌ی بین‌المللی سرطان، نزدیک به چهل درصد از پرونده‌های سرطانی می‌توانسته از همان ابتدا با حذف ریسک فاکتورهای مربوط به رژیم غذایی و همچنین انجام فعالیت جسمانی، در همان ابتدای تشخیص به راحتی بسته شود. با این حال، کاهش ابتلا به سرطان نیازمند آگاهی نسبی در سطح جامعه توسط حکومت‌ها هم است. دقیقا چه مواردی موجب می‌شوند تا یک فرد به سرطان دچار شود؟ آیا می‌توان جلوی گسترش بیماری را گرفت؟ آیا بالاخره راه درمان قطعی برای بیماری سرطان کشف شده است؟ در این مقاله قرار است پاسخی برای عموم سوالاتی که در ذهن‌تان نقش بسته ذکر شود. پیش از ارائه‌ی پاسخ‌ها، بهتر است ابتدا دربارهی بیماری سرطان و فرایندهایی که در بدن رخ می‌دهد، شناخت بهتری را پیدا کنیم.
تعریف سرطان و تشریح ساز و کار این بیماری خطرناک
کلمه‌ی سرطان از واژه‌ی یونانی Karkinos برگرفته شده که به معنای خرچنگ است. از آنجایی که برای نام‌گذاری اکثر بیماری‌ها، ظاهر و شکلِ عامل بیماری‌زا نقش مهمی دارد، در توصیف بیماری سرطان هم از واژه‌ی کنسر به معنای خرچنگ استفاده شده است؛ به این معنا که سلول‌های غیر طبیعی، به بخشی از بافت بدن موجود زنده دقیقا شبیه به خرچنگ متصل شده‌اند. حداقل این توصیفی است که بقراط در یونان باستان دربارهی این بیماری مهلک بیان کرده است.
سلول‌ها به طور معمول و یک روتین عادی باید در بدن موجودات زنده، چه انسان و چه حیوانات دیگر تکثیر یابند. روند تکثیر، یک فرایند به شدت پیچیده به شمار می‌رود و اگر اختلال مهمی در این پروسه رخ دهد، امکان دارد سلول‌های غیر طبیعی ایجاد شوند. خوش‌بختانه سیستم ایمنی بدن به صورت دائم با این سلول‌ها مبارزه کرده و در صورت لازم آنها را از بین می‌برد. همچنین سیستم بدن انسان به گونه‌ای تنظیم شده که اگر یک سلول غیرطبیعی ایجاد شده، این دسته از یاخته‌ها توسط یک سری فعل و انفعالات مولکولی و سینگالی روند خود تخریبی را آغاز کنند. به فرایند خودتخریبی سلول‌ها به‌واسطه‌ی محرکه‌های مختلف داخلی و خارجی، آپوپتوز گفته می‌شود. شروع سناریوی سرطان دقیقا از نقطه‌ای آغاز می‌شود که سلول غیر طبیعی، روند آپوپتوز را بنا به دلایلی طی نکرده و سیستم ایمنی بدن هم از پس شناسایی این نقص به درستی برنمی‌آید. سلول‌های غیر طبیعی به تدریج تکثیر یافته و نمونه‌های مشابهی نسبت به خود را در موضع مورد نظر تولید می‌کنند. به مجموعه‌ای از سلول‌های غیر طبیعی تقریبا مشابه به یکدیگر، تومور گفته می‌شود.
انواع تومورهای سرطانی
تومورهای سرطانی به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: تومور خوش خیم و تومور بد خیم. در نوع خوش خیم، سلول‌های توموری معمولا در جایگاهی که قرار گرفته‌اند باقی مانده و صرفا تکثیر خود را دنبال می‌کنند. پزشک معالج برای برداشتن تومورهای خوش‌خیم می‌تواند از طریق جراحی اقدام کرده تا بافت توموری را از محل بریده و از بدن خارج کند. با این حال تومورهای خوش‌خیم بسته به شرایط و استرس‌های محیطی، این قدرت را پیدا می‌کنند تا به نوع دوم یعنی تومورهای بدخیم تبدیل شوند.
تومورهای بد خیم برخلاف نوع اول، در یک موضع مشخص ساکن نیستند. این تومورها که سرعت تکثیر به مراتب بیشتری هم دارند، به مناطق دیگر بدن مهاجرت می‌کنند. به این رفتار تهاجمیِ سلول‌های تومورهای بدخیم، متاستاز گفته می‌شود. بیماری سرطان به‌واسطه‌ی فرایند متاستاز، به تدریج در کل اندام‌های بدن پخش می‌شود. در نهایت، اختلال در اندام‌ها به حدی می‌رسد که انسان در صورت عدم مداوا، به دلیل نقص در کارایی اندام‌های حیاتی بدن فوت می‌کند.
سرعت پیشرفت بیماری سرطان؛ یک چالش بسیار مهم
سرطان می‌تواند در اندام‌های یک فرد به سرعت پخش شود. در یک سناریوی دیگر، سرطان به آرامی سلامتی بیمار را به خطر می‌اندازد. چرا چنین اتفاقاتی رخ می‌دهد؟ مقوله‌ی پیشرفت بیماری سرطان، عامل بحث‌برانگیزی است که تقریبا نسبت به این مسئله، آگاهی خوبی توسط مطالعات تحقیقاتی حاصل شده است. بیماری سرطان زمانی خیلی سریع پیشرفت می‌کند که تکثیر سلول‌های توموری هم به طرز شگفت‌انگیزی افزایش می‌یابد. DNA سلول‌ها در مواجهه با عوامل شیمیایی نظیر تنباکو، عوامل فیزیکی مثل اشعه‌ی ماورای بنفش و عوامل زیستی مثل برخی از آنزیم‌های مهم، دچار تغییر و تحولاتی می‌شود که در نهایت موجب افزایش سرعت تکثیر DNA به طرز قابل توجهی بیشتر از حالت قبل می‌گردد. از طرفی دیگر، مقوله‌ی وراثت هم بین دانشمندان حوزه‌ی ژنتیک به شدت طرفدار پیدا کرده است. به این معنا که اگر سرعت پیشرفت بیماری سرطان در پدر یا مادر به شدت بالا بود، به فرض که فرزند هم مبتلا به سرطان مشابه شود، در این فرد هم امکان رویت چنین سرعتی دور از انتظار نیست.
با تمام این تفاسیر، حتی در بدن بیماران سرطانی هم سیستم ایمنی بلا استفاده نیست و این دستگاه همچنان می‌تواند برخی از سلول‌های سرطانی را نابود کند. اگر بتوان سلول‌های سرطانی را با داروهای مختلف تضعیف کرد، شاید بتوان جلوی سرعت زیاد پیشرفت بیماری سرطان را گرفت. بنابراین، پیشرفت بیماری سرطان به عوامل محرکه‌ی شیمیایی و فیزیکی بیرونی، ژنتیک و صد البته پروسه‌های درمانی بستگی دارد. کاهش سرعت پیشرفت سرطان در زمان‌های گذشته، به مراتب چالش‌برانگیزتر بود؛ چراکه هنوز شیمی‌درمانی به شکل نوین امروزه‌اش رواج پیدا نکرد و از طرفی دیگر، داروسازها هم در خلق یک داروی شیمیایی هوشمند، قدرتمند و در عین حال کم عارضه حسابی به تکاپو افتاده بودند. در حال حاضر شاید نمی‌توان جلوی پیشرفت سرطان را به طور کامل گرفت، اما پزشکان معالج این قدرت را دارند که با اتخاذ یک استراتژی درمانی بهینه، مدت زمان بیشتری به بیمار برای زندگی هدیه دهند.
آشنایی با چند عبارت مهم دربارهی سرطان
دربارهی سرطان و مکانیسم عمل این بیماری می‌توان چند هزار کلمه نوشت. با این حال سه واژه‌ی مهم دربارهی سرطان وجود دارد که اغلب در گزارش‌های سرطان در توصیف بافت‌های توموری بدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. ذکر این نکته الزامی است که هر تغییراتی که روی بافت طبیعی رخ می‌دهد الزاما به منزله‌ی سرطانی شدن سلول‌ها نیست. به همین منظور، سلول‌های تغییر شکل یافته، الزاما محکوم برای تمایز به سلول‌های سرطانی نیستند.
هایپرپلازی (Hyperplasia)
فرایند هایپرپلازی زمانی رخ می‌دهد که سلول‌ها به مراتب سریع‌تر از سایر سلول‌های طبیعی تقسیم شده و یک بافت را تشکیل می‌دهند. با وجود این‌که سلول‌ها به احتمال زیاد زیر میکروسکوب عادی به نظر می‌رسند، چنین سلول‌هایی می‌توانند بعدها به سلول‌های سرطانی تغییر هویت دهند؛ چراکه تحت یک سری شرایط و عوامل متعدد مثل فشار فیزیکیِ مستمر به این سرنوشت دچار می‌شوند.
دیس‌پلازی (Dysplasia)
دیس‌پلازی در واقع نوع پیشرفته‌تری از هایپرپلازی به حساب می‌آید. در دیس‌پلازی هم گردهم‌آیی سلول‌ها رویت می‌شود اما سلول‌ها، شکل و ظاهر غیر طبیعی داشته و به تبع، بافت مورد نظر هم زیر میکروسکوب شکل متفاوتی را نسبت به حالت طبیعی دارد. به طور خلاصه می‌توان به این نکته هم اشاره کرد که هر اندازه سلول‌ها بیشتر ماهیت غیرطبیعی داشته باشند، شانس بیشتری برای شکل‌گیری سرطان در این نوع سلول‌ها وجود دارد. برخی از انواع دیس‌پلازی شاید نیاز باشد که تحت نظر قرار گرفته و حتی در سناریوی بدتر مورد درمان قرار گیرند. با این حال در اکثر اوقات دیس‌پلازی هم نیازمند اتخاذ تصمیم خاصی برای درمان نیست. یکی از معمول‌ترین و رایج‌ترین دیس‌پلازی‌های انسان، خال‌های سیاه بدن است که اغلب در سطح پوست انسان یافت می‌شود. با این‌که خال‌های سیاه پوستی معمولا بی‌ضرر هستند، متاسفانه در برخی از انسان‌ها به تومورهای بدخیم به اسم ملانوما (Melanoma) تبدیل می‌شوند. بیمار در این حالت باید به فکر مداوا و درمان باشد.
کارسینوما
کارسینوما، پیشرفته‌ترین حالت ممکن نسبت به دو مورد ذکر شده‌ی قبلی است. برخی از پژوهشگران و صاحب نظران، کارسینوما را مرحله‌ی صفر سرطان می‌دانند. به این دلیل که سلول‌ها در این حالت صرفا غیر طبیعی بوده و ساده‌ترین رفتار سرطان را از خود نشان می‌دهند. با این حال، سلول‌ها در وضعیت کارسینوما معمولا به بافت‌های هم‌جوار هجوم نمی‌برند. اگر کارسینوما در یک گزارش آزمایشگاهی ذکر شود، این پدیده هم نیازمند درمان جدی است تا از ظهور یک بیماری سرطانی بالقوه هر چه سریع‌تر جلوگیری شود.
گرید یا درجه‌بندی سطح سرطان
از آنجایی که سرطان، یک بیماری با میزان درگیری بسیار وسیع در بدن محسوب می‌شود، برای پیشرفت بیماری یک درجه‌بندی کلی در نظر گرفته شده است. این درجه‌بندی که به گرید (Grade) معروف است، موجب می‌شود تا استراتژی‌های درمانی با چارچوب بهتری توسط پزشکان معالج انتخاب شوند. به این صورت که پزشک با شناسایی علائم بیمار، ابتدا گرید بیماری سرطان را فهمیده و سپس برای جلوگیری از پیشرفت هر چه سریع‌تر سرطان، شیوه‌های درمانی مشخصی را ارائه می‌دهد. لازم به ذکر است که تقریبا تمامی سرطان‌ها، درجه‌بندی را به کل طی کرده و در نهایت به پیشرفته‌ترین حالت ممکن تبدیل می‌شوند. اگر بیماری سرطان در معرض محرکه‌های بسیار زیاد قرار گیرد، گرید سرطان به سرعت طی خواهد شد. اگر تا حد امکان بیمار رعایت کرده و مطابق با اصول درمانی پیش رود، بیماری سرطان با روندی کند و آرام از یک گرید به گرید بعدی صعود پیدا می‌کند. سرطان به طور کلی در ۱+۴ مرحله طبقه‌بندی می‌شود:
- گرید صفر: قابل ارزیابی نیست و نقطه ابتدایی تکثیر سلول‌ها دانسته می‌شود. اغلب محققین باور دارند که باید این رویداد را در یک مرحله‌ی جداگانه در نظر گرفت؛ چراکه اگر ساز و کار دقیق تکثیر سلول‌ها کشف شود، استراتژی جدیدی روی کار می‌آید که شاید به درمان قطعی بیماری سرطان ختم شود.
- گرید ۱: سلول‌های سرطانی به خوبی تمایز یافته‌اند و می‌توان زیر میکروسکوپ آنها را رویت کرد
- گرید ۲: تمایز با سرعتی میانه انجام می‌شود.
- گرید ۳: سیر تمایز سلول‌ها به شدت بالاست
- گرید ۴: سرعت پیشرفت بیماری به شکل افسار گسیخته‌ای در حال انجام است
بدیهی است که هر اندازه عدد گرید بالاتر می‌رود، سلامتی بیمار هم وخیم‌تر می‌شود. به عبارتی دیگر، تومورها در گرید یک شبیه به بافت طبیعی و سالم بدن است. در گرید ۴ هم بافتی در بدن شکل گرفته که با شکل طبیعی و نرمالِ یک سلول، فرسنگ‌ها فاصله دارد.
برخی از نکات و اطلاعاتی که به اشتباه دربارهی بیماری سرطان رواج پیدا کرده
از آنجایی که هنوز درمان قطعی برای این بیماری مهم کشف نشده، افراد متخصص و غیر متخصص زیادی به فرضیه‌بافی روی می‌آورند و اطلاعاتی را در اختیار عموم مردم قرار می‌دهند که صحت علمی نداشته و صرفا به دلایل سودجویانه‌ی دیگری مطرح می‌شوند. در ادامه، برخی از شایع‌ترین گزاره‌ها دربارهی سرطان مطرح می‌شود که یا از بیخ و بن اشتباه است، یا یک مفهوم علمی مورد سو برداشت قرار گرفته شده است.
ابتلا به سرطان مساوی است با مرگ حتمی
مهمترین چیزی که دربارهی سرطان در میان مردم پخش شده، خطر مرگ حتمی در صورت ابتلا به سرطان است. مرگ بیماران سرطانی در کشور آمریکا از سال ۱۹۹۰ میلادی به بعد به تدریج کاهش یافته است. اگر بیمار با پای خودش به مطب پزشک مراجعه کند، حداقل پنج سال را راحت می‌تواند به زندگی بپردازد. بسته به سرعت رشد سلول‌های توموری بدخیم در بدن می‌توان تخمین زد که یک فرد تا چند سال قادر است تا زنده بماند. به همین دلیل، شنیدن خبر ابتلا به سرطان، به منزله‌ی مرگ بسیار سریع و زود هنگام نیست. چه بسا، سرطان در گرید یک مورد شناسایی قرار گرفته و بتوان طول عمر بیشتری برای بیمار در نظر گرفت.
مصرف شیرینی و شکلات، بیماری سرطان را وخیم‌تر می‌کند
این جمله از نقطه‌ای به سرعت در فضای واقعی و مجازی پخش شد که پژوهشگران دریافتند سلول‌های سرطانی، به ماده‌ی قندی گلوکز بیشتری نسبت به سلول‌های طبیعی نیازمند هستند. هنوز مطالعه‌ی معتبری انجام نشده تا مصرف متعادل شکر را دلیلی بر وخامت بیشتر سرطان تلقی کند. بنابراین، اگر فردی به یک بیمار سرطانی پیشنهاد داده که در صورت رعایت یک رژیم بدون قند می‌تواند سرطانش را شکست دهد، این حرف از اساس غلط است. بدن انسان، به خصوص مغز در هر صورت به گلوکز برای انجام فعالیت‌های مختلف نیاز دارد. اگر مصرف شیرینی و شکلات در حدی باشد که به چاقی و اضافه وزن بیمار ختم شود، این یک ریسک فاکتور خطرناک تلقی می‌شود که باید جلوی این رفتار را گرفت. در غیر این صورت، مصرف اندکِ شیرینی و شکلات موجب وخیم شدن حال بیمار نخواهد شد.
قندهای گیاهی باعث ایجاد سرطان می‌شوند
محققین دربارهی قندها و شیرین‌کننده‌ی گیاهی مثل ساکارین پژوهش‌هایی را انجام داده‌اند. این دسته از جایگزین‌ها همانند سایر محصولات بازار نظیر سیکلامات، آسپارتام، ساکرالوز و خیلی‌های دیگر برای سلامتی انسان مضر نبوده و هنوز هیچ شواهدی مبنی بر ایجاد سرطان در انسان مشاهده نشده است. با این حال، سیکلامات تنها ماده‌ای است که هنوز توسط سازمان غذا و داروی کشور آمریکا (FDA)، به رسمیت شناخته نشده است.
بیماری سرطان مسری است
بیماری سرطان شبیه به بیماری‌های عفونی نیست که از یک فرد به فرد دیگر قابل انتقال باشد؛ چراکه ماده یا ذره‌ی آلوده‌ای از بدن بیمار به بیرون و محیط پرتاب نمی‌شود. تنها در یک وضعیت سرایت رخ می‌دهد که یک عمل پیوند در اتاق جراحی در جریان باشد و در این داستان، فرد دهنده، یک بیمار سرطانی باشد. در این حالت امکان دارد سلول‌های توموری در بافت اندام فرد دهنده وجود داشته و انتقال اندام به بیمار غیر سرطانی، موجب القای سرطان در بدن فرد گیرنده می‌شود. با این حال، شانس وقوع چنین اتفاقی به شدت پایین بوده و از هر ۱۰ هزار عمل پیوند شاید تنها دو پرونده با چنین اتفاق ناگواری مواجه شود. همچنین در اکثر اوقات، پزشکان در همان وهله‌ی اول از پیوند یک عضو از یک فرد سرطانی به دلیل وجود چنین چالش‌هایی جلوگیری می‌کنند.
به چیزهای مثبت و انگیزشی فکر کردن موجب کاهش پیشرفت سرطان می‌شود
تا زمان نگارش این مقاله، هنوز مطالعه‌ای معتبر و علمی در این زمینه به نتیجه نرسیده که تفکر به چیزهای خوب و مثبت موجب کاهش سرعت بیماری می‌شود. با این حال، تقویت چنین رفتاری در بیماران می‌تواند به جنبه‌ی اجتماعی این دسته از بیماران کمک به‌سزایی کند؛ چراکه بیماران سرطانی به مرور زمان در لاک خود فرو رفته و از جامعه دوری می‌کنند. مشاهده شده که فعالیت‌های فیزیکی و روحیه‌بخش، برای بهبود وضعیت روحی بیماران مفید است. با این اوصاف، خبری از بهبودی جسمی با تفکر به چنین چیزهایی در حال حاضر مقدور نیست.
گوشی‌های هوشمند، سرطان‌زا هستند
این جمله که گوشی‌های هوشمند باعث ایجاد سرطان می‌شوند، یکی از عجیب‌ترین و در عین حال پذیرفته‌‌شده‌ترین جملاتی است که دربارهی این بیماری به سرعت در فضای واقعی و مجازی پخش شده است. تا به حال، تحقیقات زیادی دربارهی این موضوع انجام شده و پژوهشگران همگی به یک نتیجه‌ی واحد رسیده‌اند. گوشی‌های هوشمند، سرطان‌زا نیستند؛ چراکه انرژی منتشر شده از دستگاه‌ها، فرکانس کمی داشته و به تبع، به ژن سلول‌ها هیچ گونه آسیب جدی و مهلکی وارد نمی‌کند. از طرفی دیگر، سیم‌های برقی و انرژی مغناطیسی هم برای ایجاد سرطان نقش مهمی ندارند؛ به این دلیل که انرژی‌های مذکور توسط اشیا و دیوارها به شدت تضعیف می‌شود. انرژی مغناطیسی ناشی از سیم‌های برق هم فرکانس کمی دارند که اصلا و ابدا در حد آسیب به ژن نیستند.
محصولات گیاهی؛ درمان صد در صد و تضمینی بیماری سرطان
معمولا تبلیغات متعددی پیرامون فروش محصولات گیاهی به صورت روزمره انجام می‌شود. عده‌ای باور دارند با مصرف برخی از ترکیبات گیاهی می‌توان بیماری سرطان را به راحتی درمان کرد. متاسفانه این رویکرد توسط بسیاری از افراد جامعه در حال پذیرش است؛ چراکه این باور در ذهن مردم کاشته شده محصولات گیاهی هیچ گونه عوارضی ندارند. در صورتی‌که گیاهان مختلف هم می‌توانند عارضه داشته باشند. مهمترین عوارض جانبی محصولات گیاهی، مسمومیت کبدی است که در صورت مصرف مکرر و بی‌رویه، این عوارض منفی رخ خواهند داد.
ذکر این نکته هم الزامی است، هنگامی که بیمار تحت مداوای شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی است، مصرف محصولات گیاهی امکان دارد تداخلاتی با این فرایند درمانی داشته باشد. بنابراین، بیماران بهتر است پیش از مصرف محصولات گیاهی معتبر، ابتدا با پزشک معالج دربارهی این موضوع صحبت کنند تا اگر مداخله‌ی دارویی در کار نیست، محصول گیاهی دل‌خواه مورد مصرف قرار گیرد.
اگر کسی در خانواده سرطان گرفت، پس من هم حتما مبتلا می‌شوم
با این‌که وراثت، یکی از مولفه‌های مهم ابتلا به بیماری سرطان است، این بیماری الزاما قرار نیست در نسل بعد هم ظاهر شود؛ یعنی اگر مادر به سرطان دچار شده و فوت کند، هیچ سرطانی قرار نیست به شکل صد در صد تضمینی در نسل بعدی رخ دهد. جالب است بدانید معمولا پنج الی ده درصد از بیماران سرطانی، توسط انتقال جهش‌های ژنتیکی از والدین به این عارضه دچار شده‌اند. به این دسته از سرطان‌ها، موروثی گفته می‌شود. اکثر سرطان‌های حال حاضر در دنیا از نوع غیر موروثی است و در برخی موارد بیماری هایی مانند زگیل پوستی و زگیل تناسلی بر اثر عدم رعایت مراقبت های بهداشتی اتفاق می افتند.
محصولات بهداشتی مثل رنگ مو و دئودورانت‌ها سرطان‌زا هستند
در حال حاضر با پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده، هنوز شواهدی مبنی بر این‌که محصولات بهداشتی معتبر سرطان‌زا هستند رویت نشده است. اغلب مواد شیمیایی موجود در رنگ‌های مو و دئودورانت ها برای سلامتی انسان مضر نیستند. البته دربارهی رنگ مو هنوز بحث‌های متنوعی در محافل علمی وجود دارد. عده‌ای باور دارند اگر فرد به طرز روتین با رنگ مو در حجم و اندازه‌ی زیاد روبه‌رو شود، احتمال ابتلا به سرطان مثانه در آنها افزایش می‌یابد. با این حال، این مسئله همچنان نیازمند تحقیقات بیشتر است.
