دانشنامه حقوق ایران؛ پروژه‌ای بزرگ مطابق با استانداردهای جهانی
دانشنامه‌نویسی در ابعاد گسترده کار مهمی است که در ایران کمتر به آن پرداخته شده است. یکی از معدود موسساتی که به این امر خطیر می‌پردازد، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی است که طی سال‌های فعالیت خود توانسته به کارهای مهمی در این زمینه بپردازد. دانشنامه‌‌های مختص به رشته حقوق مثل آب در کویر کمیابند. البته این قضیه دلایل محکمی هم دارد. یکی از دلایل کمبود دانشنامه قابل اعتماد در زمینه حقوق این است که مباحث حقوقی در طی زمان، دائماً، دچار تغییر می‌شوند و دانشنامه‌ها نیز، متعاقباً، نیاز به دگرگونی و به‌روزرسانی دارند. دلیل دیگر، که به‌صورت عمومی مربوط به تدوین دانشنامه است، این است که نوشتن دانشنامه اصولی و مطابق با استاندارهای تأییدشده کار بسیار دشواری است و تیم بزرگی را می‌طلبد تا از پس این مهم برآیند. مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی این ریسک را کرده و کمر به تدوین اولین دانشنامه حقوق در ایران بسته است. «دانشنامه حقوق ایران»، که جلد اول آن به تازگی چاپ شده، ادعا می‌کند توانسته دانش حقوق را برای علاقه‌مندان به آن دسترسی‌پذیر کند و به‌صورت تخصصی نیز برای حقوق‌دانان و پژوهشگران مفید فایده واقع شود. اما این ادعا تا چه اندازه درست است؟
چرا «دانشنامه حقوق ایران» کتاب مهمی است؟
کار خطیری چون تدوین دانشنامه و مدخل‌نویسی نیازمند مهارت و تسلط بالایی بر مباحث ارائه‌شده دارد. پس کسانی که دست به این مهم می‌زنند، باید افرادی حرفه‌ای باشند و بدانند که از چه چیزی سخن می‌گویند.
با بررسی‌های بیشتر متوجه شدیم که فقط در ابتدای این پروژه، یک هیئت متشکل از هفت نفر حقوق‌دانِ مسلط به دانشنامه‌نویسی تشکیل شده بوده که به کمک مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی آمده بودند و به این مرکز فرهنگی مشاوره‌های لازم را در این زمینه داده‌اند. این‌که این مرکز فرهنگی از متخصصان این حوزه یاری گرفته و سعی کرده تا بهترین بستر را برای تدوین اثر مذکور فراهم کند، بسیار امیداورکننده است.
کار «دانشنامه حقوق ایران» زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و با سرپرستی علمی مصطفی محقق داماد شروع شد. کاظم موسوی بجنوردی خود بنیان‌گذار مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی است و مصطفی محقق داماد نیز استاد تمام دانشگاه شهید بهشتی در رشته حقوق است.
با ورق زدن جلد اول «دانشنامه حقوق ایران» می‌بینیم که این اثر شامل اصطلاحات حقوقی‌ای است که با حرف «الف» آغاز می‌شوند و از مدخل «آب‌های بین‌المللی» تا «اعیانی» را شامل می‌شود. در این دانشنامه سعی شده که ابتدا تاریخچه‌ای از هر موضوع و نحوه ورود آن موضوع و مفهوم به حقوق ایران نوشته شود. این تاریخچه‌ها حتی می‌توانند به ایران باستان نیز برسند.
علاوه‌بر تاریخچه هر مفهوم، در این دانشنامه نظریه‌های حقوقی مربوط به این مفاهیم و رویه‌های علمی مراجع قضایی نیز درج شده است. این بدان معناست که با اثری روبه‌رو هستیم که در شکلی کامل و جامع تدوین شده و با نظارت سخت‌گیرانه‌ای که دکتر محقق داماد بر این کار گروهی داشته‌اند، می‌توان آسوده‌خاطر بود که این تاریخچه‌ها و اطلاعات از صحت بالایی برخوردار هستند. چنین اثری می‌تواند مورد استفاده طیف گسترده‌ای از محققین قرار گیرد و بسیار مفید واقع شود.
«دانشنامه حقوق ایران» در نوع خود بی‌نظیر است، زیرا هم اولین دانشنامه معتبری است که متخص رشته حقوق در کشورمان نوشته شده و هم علم حقوق را با تمرکز بر حقوق نوشته ایرانی، از ابتدای قانون‌گذاری در این کشور، تدوین کرده است. استانداردهای علمی دانشنامه‌نگاری نیز در این اثر با وسواس قابل‌توجهی رعایت شده و همین مسئله «دانشنامه حقوق ایران» را به اثری متمایز و ذی‌قیمت تبدیل می‌کند.
از دیگر نکات مثبت «دانشنامه حقوق ایران» این است که طراحی جلد بسیار زیبایی دارد و اثر از کیفیت چاپ بالایی برخوردار است. هم‌چنین، مشخص است که از گروه ویراستاران متبحری برای ویرایش متن استفاده شده و همه‌چیز در بهترین حالت خود قرار دارد.
البته نمی‌توان گفت که این دانشنامه بی‌ایراد است، اما نفس چنین تلاشی برای ثبت حقوق ایران و تاریخچه آن بسیار ارزشمند است. به‌یقین «دانشنامه حقوق ایران» از منابع مهم و قابل‌استناد پژوهشگران این حوزه به حساب خواهد آمد و بسیار کمک‌کننده و یاری‌رسان خواهد بود. نبود این‌گونه آثار باعث می‌شود کار محققان یک حوزه بسیار سخت شود و برای دستیابی به اطلاعات مشابه مجبور شوند تا از منابع متعددی استفاده کنند. اما به‌عنوان یک پژوهش‌گر، معتقدم چنین دانشنامه‌ای تبدیل به بستری امن برای کارهای پژوهشی فراوانی در آینده خواهد شد.
اگر بخواهیم به چند مدخل جذاب این دانشنامه اشاره کنیم، می‌توانیم از مداخل ذیل نام ببریم: «اجاره رحم»، «آپارتاید»، «اتانازی»، «آزادی سیاسی»، «آزادی اراده در قراردادهای خصوصی»، «اعلامیه جهانی حقوق بشر»، «اصل شخصی بودن مجازات»، «اصل برابری درمقابل قانون»، «اصل آزادی دریا»، «احیای اراضی موات»، «اختلاس» و…
برای مثال، آگاهی از این‌که تاریخچه «اتانازی» (مرگ خودخواسته) چه بوده و این مفهوم چگونه وارد سیستم حقوقی ایران شده و این سیستم چه تصمیمی برای مواجه با این مفهوم گرفته، در نوع خود بسیار جذاب و درگیرکننده است. هم‌چنین، مطالعه مدخل «رحم اجاره‌ای» که از قوانین بحث‌برانگیز در ایران بوده نیز بسیار جالب است. این‌که بفهمیم چگونه چنین قانونی در ایران تصویب شده و به مرحله اجرایی شدن رسیده است، می‌تواند جالب‌توجه باشد.
جلد اول «دانشنامه حقوق ایران» در شهریور ماه ۱۴۰۳ منتشر شد، اما نشست آغاز به کار تألیف و تدوین جلد دوم این دانشنامه نیز در اواسط مهر امسال برگزار شد و امید است که جلد دوم نیز به‌زودی به دست علاقه‌مندان و پژوهش‌گرانی که به این کتاب نیاز دارند، برسد.
شنیده‌ها حاکی از این است که این مجموعه به پنج جلد نیز می‌رسد، اما فراتر نخواهد رفت. ما از چنین پروژه‌های بزرگی استقبال می‌کنیم و امیدواریم که مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی با جدیت به تدوین این دانشنامه ادامه دهد تا بستری گسترده و پرفایده برای پژوهشگران این حوزه و هم‌چنین حقوق‌دانان فراهم آورد.
منبع: دیجی‌کالا مگ
