همه‌چیز درباره‌ی گل محمدی؛ انواع، خصوصیات و نکات کشت
گل محمدی به خاطر شکوفه‌های معطرش مشهور است. این برای رشد نیاز به توجه دارد. این گل به قرار گرفتن کامل در معرض آفتاب و خاک با زهکشی خوب نیاز دارد، اما ممکن است مستعد ابتلا به بیماری‌های قارچی شود. بنابراین انتخاب محل و مراقبت‌های پیشگیرانه برای نگهداری آن ضروری است. این گل در سراسر جهان به خاطر رایحه‌ی گیرا و کاربردهای متعددش در عطرسازی، لوازم آرایشی و هنرهای آشپزی مشهور است. گل محمدی به دلیل دارا بودن یکی از گران‌ترین اسانس‌ها به نام طلای مایع، یکی از با ارزش‌ترین گیاهان صادراتی در جهان به شمار می‌رود.
معرفی کوتاه از گل محمدی
گل محمدی که با نام رز ایرانی یا رز دمشقی هم شناخته می‌شود، گیاهی است با نام علمی Rosa Damascena که زیرمجموعه تیره Rosaceae می‌باشد. این گیاه بوته‌ای و خزان‌شونده است که ۱ تا ۲ متر رشد می‌کند. ساقه ها متراکم و دارای خارهای محکم و خمیده‌اند. برگ‌ها به شکل پنجه‌ای، دارای ۵ تا ۷ برگچه‌ی بیضی شکل، مستطیلی و دندانه‌دار به طول ۲ تا ۶ سانتی‌متر است. گل‌های محمدی به رنگ‌های صورتی و قرمز در دو ردیف با دمبرگ‌های کرک‌دار هستند.
گل محمدی ایرانی با گلبرگ‌های صورتی تیره، رایحه‌ی قوی و محتوای روغن بالا متمایز می‌شود. این ویژگی‌ها باعث می‌شوند که این گل در صنایع مختلف به شدت مورد توجه قرار گیرد. ویژگی‌های بارز گل محمدی عبارت‌اند از:
- عطر: رایحه گل محمدی ایرانی غنی و پیچیده است که اغلب به عنوان ترکیبی عالی از بوهای شیرین، گلبو و تند توصیف می‌شود.
- کیفیت گلبرگ: گلبرگ‌ها ضخیم و مخملی هستند که با تراکم غدد روغنی بالاتر در مقایسه با سایر گونه‌های گل محمدی و رز، غلیظ‌تر بودن اسانس آن را تضمین می‌کنند.
- محتوای روغن یا عصاره‌ی گل: اسانس این گل که با نام rose otto یا rose absolute شناخته می‌شود، به دلیل غلظت بالای ترکیبات معطر خود شهرت دارد و آن را به یک عنصر ارزشمند در عطرهای لوکس و محصولات مراقبت از پوست تبدیل کرده است.
خصوصیات گیاه‌شناسی
به نظر می‌رسد که قدمت گل محمدی در ایران به هزاران سال پیش برمی‌گردد. در ایران باستان، گل محمدی به‌طور برجسته‌ای نماد باغ‌های معروف به «پارادایزا» (یا پردیس که ریشه کلمه انگلیسی paradise به معنی «بهشت» از آن گرفته شد) بود که نشان‌دهنده‌ی قدردانی ایرانیان از زیبایی و آرامش است. گل محمدی همچنین یک عنصر حیاتی در جشن‌ها و آیین‌های ایرانی بوده، به‌ویژه در جشن «گل سرخ»، که در آن گل سرخ به دلیل عطر و بوی دلربا و استفاده‌های متنوع، برداشت و گرامی داشته‌می‌شود.
گل محمدی در فرهنگ، شعر و سنت‌های فارسی جایگاه ویژه‌ای داشته است. شاعران نام‌آور پارسی زبان مانند حافظ و سعدی، گل رز یا گل محمدی را در ابیات خود جاودانه کرده‌اند که نماد زیبایی، عشق و سرشت زودگذر زندگی است. گلاب که از گل محمدی گرفته می‌شود، در جای جای اشعار این شاعران خودنمایی می‌کند.
در کارِ گلاب و گل حکمِ ازلی این بود
کاین شاهدِ بازاری وان پرده‌نشین باشد
حافظ
همچنین این گل هزار سال قبل از میلاد مسیح، در جزیره ساموس، در نزدیکی یونان، به افتخار آفرودیت، الهه عشق کاشته می‌شد. این گل که به عنوان یک گل عرفانی به حساب می‌آمد، تا زمان امپراتوری روم، نماد فرقه‌ی زهره بود.
گل محمدی؛ گیاهی دارای بازار جهانی
چین با ۲۳ درصد از سهم بازار جهانی در صادرات، بزرگترین صادرکننده‌ی گل رز در جهان است. هند، لهستان، آلمان و اندونزی به ترتیب با ۹، ۷، ۶ و ۵ درصد از صادرات جهان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در واردات این محصول، آمریکا با ۱۲ درصد بالاترین میزان واردات را در جهان دارد. آلمان و ژاپن در رتبه‌های بعدی واردات این گل هستند.
بازار صادرات این محصول در عربستان و لهستان، طی چندسال گذشته، رشد مثبتی داشته است. ویتنام، کره جنوبی و فرانسه نیز طی سال گذشته رشد مثبتی داشته‌اند.
در قاره‌ی آسیا، چین، ایران، هند، امارات، افغانستان، پاکستان، هنگ کنگ و عراق بیشترین پتانسیل صادراتی را دارند. روسیه نیز به دلیل روابط تجاری خوب با ایران، مقصد صادراتی خوبی است. ترکیه، آمریکا، فرانسه، ژاپن، بلژیک، کانادا و قطر متقاضیان اصلی واردات این گل هستند.
انواع گل محمدی
گل محمدی به دو زیرگونه‌ی اصلی تقسیم‌بندی می‌شود:
- گل محمدی تابستانی (damascena nothovar. Damascene) که فصل گلدهی کوتاهی دارد (فقط در تابستان).
- گل محمدی پاییزی (damascena nothovar. semperflorens (Duhamel) Rowley) فصل گلدهی طولانی‌تری دارد که در طول فصل پاییز ادامه دارد.
وجه تمایز این دو زیرگونه‌ی اصلی در زمان گلدهی آن‌ها است. در غیر این‌صورت، از یکدیگر قابل تشخیص نیستند.
زیستگاه و پراکندگی گل محمدی
مناطق اولیه‌ی کشت گل محمدی در ایران شامل استان‌های فارس، اصفهان، کرمان و خراسان می‌شود. شهر کاشان هم به خاطر گل‌زارهای وسیع و جشنواره‌ی سالانه گلاب‌گیری که بازدیدکنندگانی را از سراسر جهان به سوی خود می‌کشاند، شهرت خاصی دارد. آب و هوای این مناطق که به شب‌های خنک و روزهای گرم معروف است، به همراه ترکیب ایده‌آل خاک، شرایط عالی را برای گل محمدی ایجاد می‌کند. این شرایط محیطی منحصربه‌فرد منجر به غلظت بالایی از ترکیبات معطر در گلبرگ‌ها می‌شود و گل محمدی ایرانی را از سایر گونه‌ها متمایز می‌کند. البته، این گیاه بومی مناطقی دیگر در آسیا، اروپا، آمریکای شمالی و شمال غربی آفریقا نیز هست.
آب و هوای مورد علاقه
مناسب‌ترین آب و هوا برای کشت گل محمدی آب و هوای معتدل است. دمای بین ۰ تا ۵ درجه‌ی سانتی‌گراد به مدت ۱۵ روز قبل از شروع گلدهی، باعث افزایش کمیت و همچنین کیفیت گل‌های آن می‌شود. در زمان گلدهی، دما باید بین ۲۵ تا ۳۰ درجه‌ی سانتی‌گراد و رطوبت نسبی بالای ۶۰ درصد باشد. این ترکیب دما و رطوبت، باعث رشد بیشتر این گل می‌شود.
گل محمدی را می‌توان حتی در مناطقی با درجه حرارت بالا کشت کرد اما رشد این گل در مقایسه با گیاهانی که در شرایط آب و هوایی معتدل کشت می‌شوند، بسیار کم است. این گیاهان بیشتر آب را به جای برگ از طریق سیستم ریشه خود جذب می‌کنند، بنابراین بهترین راه برای تامین رطوبت گیاهان، آبیاری خاک است.
نیازهای خاک
گل محدی به خوبی در دامنه‌ی تپه‌ها شکوفا می‌شوند. این گل، طیف وسیعی از شرایط pH خاک از ۶ تا ۸ و خاک‌های لوم رسی سیلتی تا لوم شنی را تحمل می‌کند.
یک خاک خوب برای این گل، حاوی مقدار زیادی مواد آلی مانند پرلیت یا ورمیکولیت است که در زهکشی خاک موثر است. افزودن یک مشت پرلیت به خاک گلدان معمولی که در فروشگاه‌ها موجود است، این کار را انجام می‌دهد. توجه کنید که برای کشت گل محمدی بهتر است خاکی را انتخاب کنید که قبلا در آن گلی از جنس گل رز یا محمدی کشت نشده باشد. مزرعه ای که قبلا گل رز یا محمدی در آن کاشته شده است، ممکن است احتمال بیماری این گیاه را افزایش دهد.
باغبانی گل محمدی
برای کاشت ابتدا گودالی را در خاک حفر کنید که دو برابر گلدان گل باشد. مقدار کمی کود پایه به گودال اضافه کنید و سیستم ریشه‌ی گیاه را در گودال قرار دهید تا تاج ریشه (محل اتصال قسمت بالای زمین و قسمت زیرزمینی) در سطح یا کمی بالاتر از سطح خاک باشد. سپس خاک را پر کنید و آن را به آرامی متراکم کنید. می‌توانید از یک لایه مالچ آلی برای پوشش سطح خاک استفاده کنید تا حرارت ریشه‌ها حفظ شود و همچنین رشد علف‌های هرز کاهش یابد. پس از نشاء، آن را به طور کامل آبیاری کنید. در هفته‌ی اول آبیاری را بیشتر انجام دهید تا از پژمردگی ناشی از کمبود آب جلوگیری شود.
روش‌های تکثیر
گل محمدی از طریق قلمه‌های ساقه‌ی یک ساله تکثیر می‌شود. همچنین می‌توان آن را از طریق تقسیمات گیاه قدیمی، جوانه‌های جانبی با ریشه و بذر تکثیر کرد. تکثیر رویشی این گیاه بسیار کند و وقت‌گیر است. قلمه‌های ساقه در زمان هرس در اوایل آبان ماه تا اواخر ماه آذر جمع‌آوری می‌شوند. این قلمه‌ها به طول ۲۰ سانتی متر و ضخامت ۰.۷۵تا ۱.۵۰ سانتی‌متر در نهالستان کاشته می‌شوند. دو سوم طول ساقه‌ی آن‌ها داخل خاک قرار می گیرد. این قلمه‌ها پس از یک سال برای پیوند در مزرعه‌ی اصلی آماده می‌شوند.
دستورالعمل‌های مراقبت
برای مراقبت از این گیاه باید میزان نور و آبیاری آن را با دقت زیر نظر بگیرید.
میزان نور دریافتی گیاه
گل محمدی عاشق نزدیک بودن به پنجره‌های روشن و آفتابی است. می‌توانید با قرار دادن این گل در فاصله‌ی ۳۰ سانتی‌متری از یک پنجره‌ی رو به جنوب، احتمال رشد آن را به حداکثر برسانید. این گیاه تحمل نور کم را ندارد.
آبیاری گیاه
آبیاری گل محمدی به دفعات ۱۲ تا ۱۵ روز در دوره‌های اوج آبیاری ضروری است. با‌این‌حال، زمانی که گیاهان پس از دو سال به درستی رشد پیدا کنند، دفعات آبیاری می‌تواند کاهش یابد. دقت داشته باشید که بین دو نوبت آبیاری، خاک گیاه کامل خشک شده باشد. اگر گل محمدی در باغ یا مزرعه کشت شود، زهکشی مناسب خاک مزرعه برای تخلیه‌ی آب بیش از حد باران از آن اهمیت پیدا می‌کند.
نکات برای کشت موفق
هرس عملیات بسیار مهمی در طول زندگی این گیاه است. گل محمدی قبل از گلدهی نیاز به یک دوره‌ی خواب یا استراحت دارد. در شرایط آب و هوایی معتدل، به دلیل دمای پایین زمستان که گیاه به خواب رفته و برگ‌های آن می‌ریزد، نیاز به خواب، به طور طبیعی برآورده می‌شود. در بهارهای بعدی، شاخه‌های جدیدی ظاهر می‌شوند که غنچه‌های گل محمدی می‌دهند. در مناطق آب و هوای نیمه گرمسیری، گیاهان محمدی اساسا برای ایجاد خواب مصنوعی هرس می‌شوند. از دیگر اهداف هرس، تربیت گیاهان به شکل دلخواه، حفظ اندازه دلخواه، حذف قسمت‌های آسیب دیده و بیمار، حذف جوانه‌های انتهایی و تغییر عادت رشد برای تحریک رشد گل‌های محمدی بوته‌ای، گسترش افقی بیشتر و در نهایت تولید جوانه‌های گل محمدی بیشتر است.
زمان گلدهی و چیدن
گل محمدی تابستانی زیرگونه‌ی (Rosa damascena var. trigintipetala) که دوران اوج گلدهی آن در تابستان است، از اواسط اسفند تا اواخر فروردین نیز گل می‌دهد. زمان دقیق گلدهی به دمای غالب در محل بستگی دارد. اما رشد این گل‌ها نسبتا کمتر از فصل گلدهی اصلی است. گلدهی پراکنده‌ی این گیاه ممکن است در برخی موارد در طول سال ادامه یابد. کل دوره گلدهی محمدی حدود ۲۵ تا ۳۵ روز است اما بخش عمده‌ای از رشد آن (حدود ۷۵ درصد) در ۱۵ روز پس از اوج گلدهی اتفاق میفتد.
فرآیند برداشت و فرآوری
برداشت گل محمدی در ایران فرایندی دقیق و نشان‌دهنده‌ی احترام عمیق به این گل است. شکوفه‌های محمدی در اوایل صبح زمانی که عطر آن‌ها قوی‌تر است، چیده می‌شوند. این فرایند گلاب‌گیری بهتر را تضمین می‌کند و باعث می‌شود اسانس‌ها در حداکثر غلظت خود حفظ شوند.
پس از برداشت، گلبرگ‌ها به سرعت به کارخانه‌های گلاب‌سازی منتقل می‌شوند و در آنجا تقطیر با بخار آب برای استخراج عصاره‌ی گران‌بهای گل محمدی انجام می‌شود. این فرایند سنتی و در عین حال با دقت کنترل شده، یکپارچگی و خلوص عصاره یا گلاب محمدی را حفظ می‌کند.
آفات و بیماری‌های رایج در گل محمدی
- سیاه شدن ساقه: سیاه شدن ساقه در این گل یک بیماری مهم است که منجر به تغییر رنگ تیره و مرگ احتمالی گیاه می‌شود، به سیستم‌های حیاتی گیاه ضربه می‌زند و ارزش زیبایی و تجاری گل را کاهش می‌دهد.
- لکه قهوه‌ای: این عفونت می‌تواند باعث ایجاد لکه یا لکه‌های قهوه‌ای روی گیاه شود. در موارد جزئی، نیازی به درمان بیماری نیست. در نظر داشته باشید که اگر قسمت زیادی از شاخ و برگ تحت تأثیر قرار گیرد و شاهد ریزش قسمت‌های آلوده باشید، گیاه از شر عفونت خلاص می‌شود.
- سوسک‌های برگ: سوسک‌های برگ دسته‌ای از حشرات رنگی به اندازه ۱ تا ۲ سانتی‌متر هستند. آن‌ها برگ‌ها و گلبرگ‌ها را می‌جوند و در نتیجه سوراخ‌های کوچک و گردی روی سطح پراکنده می‌شوند.
- نقطه سیاه: عفونت ایجاد شده توسط پاتوژن (عامل بیماری‌زا) یا لکه‌ی سیاه باعث ایجاد لکه یا لکه‌های سیاه روی برگ‌ها می‌شود. برخی از اقداماتی که برای رفع لکه سیاه باید انجام شود عبارتند از: هرس برگ‌های آلوده، تمیز کردن قیچی باغبانی مخصوص هرس با محلول سفید‌کننده ۱۰ درصد به منظور اینکه که قارچ بیماری‌زا به برگ‌های سالم سرایت نکند.
هنگامی که یک گیاه آپارتمانی، غیرعادی و اصطلاح پژمرده به نظر می‌رسد، می‌توانید با نگاهی کلی به گیاه به وجود ناهنجاری یا بیماری احتمالی در آن پی ببرید. به عنوان مثال با بررسی علائمی در برگ‌های آن، مانند زرد شدن، قهوه‌ای شدن یا افتادگی شروع کنید، که می‌تواند نشان‌دهنده‌ی آبیاری بیش از حد یا کمبود مواد مغذی باشد. رطوبت خاک را بررسی کنید؛ خاک خیلی خشک یا خیلی مرطوب می‌تواند مشکلاتی ایجاد کند. اطمینان حاصل کنید که گیاه به اندازه کافی نور دریافت می‌کند زیرا کم یا زیاد بودن نور می‌تواند به گیاه استرس وارد کند. در نهایت، عوامل محیطی مانند دما و رطوبت را در نظر بگیرید و روتین‌های مراقبتی را بر این اساس برای احیای گیاه خود تنظیم کنید.
استفاده‌های دارویی گل محمدی
کاربردهای گل محمدی ایرانی متنوع است و کاربردهای سنتی و مدرن را در بر می‌گیرد:
- عطرسازی: عصاره‌ی گل محمدی استخراج شده از این گل‌ها سنگ بنای فرمولاسیون عطرهای با کیفیت است.
- لوازم آرایشی: گلاب و عصاره‌ی گل رز به دلیل خاصیت تسکین‌دهنده و آب‌رسانی، از ترکیبات رایج در محصولات مراقبت از پوست هستند.
- آشپزی: در غذاهای ایرانی، گلاب یکی از مواد اصلی است که به دسرها، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌ها رایحه و طعم لطیفی می‌بخشد.
- دارویی: از زمان‌های قدیم، از گل محمدی در طب سنتی ایرانی به دلیل خاصیت آرام‌بخش و ضدالتهابی آن استفاده می‌شده است.
خواص دارویی و درمانی سنتی و مدرن گل محمدی
یشترین اثرات درمانی گل محمدی در طب قدیم، شامل درمان درد شکم و سینه، جلوگیری از بیماری‌های قلبی، درمان خونریزی قاعدگی و مشکلات گوارشی و کاهش التهاب به ویژه در ناحیه‌ی گردن بوده‌است. قبایل سرخپوست آمریکای شمالی از جوشانده‌ی ریشه گیاه R. damascena به عنوان داروی ضدسرفه برای کاهش سرفه‌ی کودکان استفاده می‌کردند. از این گیاه به عنوان مسهل ملایم نیز استفاده می‌شود. عصاره‌ی گل محمدی، افسردگی، اندوه، استرس عصبی و تنش را درمان می‌کند و به کاهش تشنگی، بهبود سرفه‌های کهنه، دردهای خاص زنان، بهبود زخم و سلامت پوست کمک می‌کند. روغن گل محمدی برای درمان برخی از آلرژی‌ها، سردردها و میگرن، به صورت بخار درمانی، مفید است.
هشدار درباره سمیت
دوز بالای روغن و اسانس این گیاه ممکن است برای کبد مضر باشد.
نتیجه‌گیری
گل محمدی ایرانی فقط یک گل نیست، بلکه نمادی از میراث، فرهنگ و صنعت ایرانی است. کیفیت برتر، قدمت طولانی و کاربردهای متنوع، آن را به یک کالای ارزشمند در صنایع مختلف تبدیل کرده است. از آنجایی که اقبال جهانی از محصولات طبیعی و لوکس همچنان در حال افزایش است، گل محمدی ایرانی بدون شک به عنوان نماد اوج شکوه صنعت گل و گیاه باقی خواهد ماند و به دلیل زیبایی جاودانه و رایحه‌ی بی بدیل خود شناخته می‌شود.
