رویدادهای نجومی خرداد ۱۴۰۱؛ از فرصت تماشای اعماق آسمان تا انقلاب تابستانی

خرداد ۱۴۰۱ آسمان آرامی را رقم خواهد زد و اگر ابزار رصدی داشته باشید بهترین فرصت برای تماشای رویدادهای نجومی و اجرام کم‌نور آسمان، از عطارد گرفته تا اجرام اعماق آسمان مانند کهکشان‌ها و سحابی‌ها است.

در ماه پایانی بهار خورشید کم‌کم در آسمان ارتفاع می‌گیرد و روزها باز هم طولانی‌تر می‌شود تا در نهایت پایان بهار را با طولانی‌ترین روز سال و وقوع انقلاب تابستانی جشن بگیرد.

ماه هم در بامدادان خرداد با هلال خود جلوه‌گری می‌کند و اواخر خرداد، نخستین ابرماه سال را که با نام ابرماه توت فرنگی شناخته می‌شود، شکل می‌دهد. اما شاید بیش از همه مقارنه‌ی آن با سیاره‌ی ناهید دیدنی باشد.

هرچند تنها قمر زمین، در خرداد با نبودنش هم جلوه‌ی دیگری به آسمان می‌دهد و بدون نور شدید آن، فرصت خوبی برای رصد اعماق آسمان فراهم است. به‌ویژه اینکه صفحه‌ی کهکشان راه شیری هم در ساعات اولیه‌ی بامداد به بیشترین ارتفاع می‌رسد و جلوه‌ای تماشایی را به نمایش می‌گذارد که رصد آن با دوربین دوچشمی لذت آن را چند برابر می‌کند

سیارات منظومه‌ی شمسی هم در این ماه مانند اردیبهشت همه صبحگاهی هستند و در آسمان آرام پس از نیمه‌شب انتظار چشمان سحرخیزان را می‌کشند. حضور این جمع دیدنی با زحل در آسمان آغاز می‌شود و پس از آن به ترتیب نپتون، مشتری، مریخ، ناهید و اورانوس از حوالی افق شرقی طلوع خواهند کرد.

رویدادهای مهم نجومی خرداد ۱۴۰۱

یک‌شنبه ۱ خرداد (May 22)

علاوه بر فاز تماشایی، در آسمان جنوب شرقی پیش از طلوع آفتاب روز یکشنبه، ماه نیمه سفر ماهانه‌ی بازگشتی خود را از کنار سیارات درخشانی که در این منطقه تجمع کرده‌اند، آغاز می‌کند. زحل به‌صورت نقطه‌ای زرد-رنگ در آسمان دیده می‌شود که حدود ۵ درجه‌ی شمالی ماه می‌درخشد.

مریخ و سیاره‌های بسیار درخشان‌تر مانند زهره و مشتری هم به‌خوبی در سمت چپ قرار می‌گیرند و می‌توانند در ترکیب با مناظر زمینی عکس‌هایی تماشایی ایجاد کنند.

دوشنبه ۲ خرداد (May 23)

ماه در ساعت ۱۴:۴۳ منطقه‌ی زمانی شرقی (۲۳:۱۳ به وقت تهران) به تربیع سوم خود می‌رسد. در تربیع سوم (یا آخرین تربیع) ماه نیمه‌روشن است. قمر زمین حوالی نیمه‌شب طلوع خواهد کرد و تا اواخر صبح در غرب آسمان خواهد بود و در نهایت در روز غروب می‌کند.

Credit: Chris Vaughan

ماه تربیع سوم در سفر به دور خورشید، جلوتر از زمین قرار می‌گیرد و حدود ۳ ساعت و نیم بعد، زمین همان مکان را در فضا اشغال خواهد کرد. هفته‌ای که به دنبال این مرحله می‌آید دارای آسمان‌های شب تاریک و بدون ماه است که بهترین زما‌ن برای رصد اجرام اعماق آسمان است.

چهارشنبه ۴ خرداد (May 25)

دو روز پس از دیدار ماه با زحل، هلال رو به کاهش آن، به سمت شرق خواهد می‌رود تا حدود ۷ درجه به سمت جنوب غربی مریخ قرار بگیرد. با درخشان‌تر شدن مشتری و ناهید در سمت چپ آن‌ها، این گروه پس از حدود ساعت ۴ صبح به وقت محلی، منظره‌ی تماشایی ایجاد می‌کنند که به‌ویژه می‌توانند برای عکاسی با عوارض زمینی مناسب باشند.

در ساعت ۰۳:۲۹ بامداد به وقت تهران در کنار دو سیاره‌ی مریخ و مشتری قرار می‌گیرد که نزدیک‌ترین فاصله‌اش به مریخ به ۳.۵ درجه می‌رسد. در ساعت ۰۵:۲۹ هم در نزدیک‌ترین فاصله‌ی ظاهری با مشتری با حدود ۳.۸ درجه قرار می‌گیرد.

جمعه ۶ خرداد (May 27)

پیش از طلوع خورشید در روز جمعه، در ساعت ۰۵:۲۷ به وقت تهران و زمانی که هلال بسیار باریک ماه مسن درست به سمت راست بالای سیاره‌ی بسیار درخشان زهره می‌رسد، منظره ای زیبا در آسمان منظره‌ای تماشایی در انتظار سحرخیزان است.

مریخ و مشتری هم آن‌ها را در بالا سمت راست همراهی می‌کنند. بر خلاف ماه که هلال آن دیده می‌شود، قرص سیاره‌ی ناهید یک صفحه‌ی نورانی ۷۶ درصد را تشکیل می‌دهد. این به این دلیل است که زهره نسبت به خورشید از زمین دورتر خواهد بود، در حالی که ماه نزدیک‌تر است.

در همین روز ساعت ۱۳:۴۸ شاخص قبله شکل می‌گیرد و با در اختیار داشتن یک نشانگر عمودی، سایه‌ی آن راستای قبله را تعیین خواهد کرد.

یک‌شنبه ۸ خرداد (May 29)

هلال آخر ماه شوال ۱۴۴۳ هجری قمری در ساعت ۰۵:۱۷ به آسانی با چشم غیرمسلح تشخیص داده می‌شود.

کمی بعد و در ساعت ۰۵:۲۷ دقیقه هم دو سیاره‌ی مشتری و مریخ با تنها ۰.۶ درجه‌ی قوسی فاصله، مقارنه‌ای تماشایی را شکل می‌دهند. هرچند این نزدیکی به اندازه‌ای است که از ساعاتی قبل از اوج هم قابل مشاهده و دیدنی است.

طرح گرافیکی مقارنه‌ی مشتری و مریخ در خرداد ۱۴۰۱
Credit: Stellarium

دوشنبه ۹ خرداد (May 30)

در روز دوشنبه ساعت ۱۶:۰۰ ماه رسما به فاز جدید خود می‌رسد و ماه نو را شکل می‌دهد. در این هنگام قمر زمین در حالی که بین زمین و خورشید حرکت می‌کند، در برج ثور (گاو) و کمتر از ۱ درجه شمالی خورشید قرار خواهد گرفت.

چون در زمان ماه نو، نور خورشید فقط به قسمت‌های دور ماه می‌تابد و ماه در همان منطقه ای از آسمان است که خورشید قرار دارد، برای حدود یک روز از دید هر نقطه از زمین کاملا پنهان می‌شود.

این زمان مناسبی برای رصد اجرام کم‌نور مانند کهکشان‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای است، زیرا مهتابی برای تداخل با نور آن‌ها وجود ندارد. پس از آن، نور شبانه به آسمان زمین باز خواهد گشت تا به صورت هلالی در غرب آسمان عصرگاهی بدرخشد.

سه‌شنبه ۱۰ خرداد (May 31)

در ساعت ۲۰:۱۴ هلال اول ماه ذی‌القعده ۱۴۴۳ هجری قمری به آسانی با چشم غیرمسلح قابل رؤیت خواهد بود.

چهارشنبه ۱۱ خرداد (June 1)

ساعت ۲۱:۰۹ به وقت تهران هلال ماه با فاصله‌ی ۳.۱ درجه در کنار خوشه‌ی ستاره‌ای M35 قرار می‌گیرد که برای رصد آن‌ها به ابزار اپتیکی نیاز است.

پنج‌شنبه ۱۲ خرداد (June 2)

ماه در ساعت ۰۵:۴۴ در اوج مداری با فاصله‌ی ۴۰۶.۲ هزار کیلومتری از زمین قرار می‌گیرد.

جمعه ۱۳ خرداد (June 3)

در ساعت ۰۳:۳۰ سیاره‌ی عطارد در اقامت دوم جای می‌گیرد. ماه هم جمعه شب با فاصله‌ی ۵.۲ درجه‌ای از ستاره‌ی پولوکس منظره‌ای زیبا را خلق می‌کند.

شنبه ۱۴ خرداد (June 4)

ساعت ۲۱:۱۱ به وقت تهران ماه در ۴.۴ درجه‌ای خوشه‌ی ستاره‌ای کندوی عسل (M44) قرار می‌گیرد که با ابزار اپتیکی دیده خواهد شد.

یک‌شنبه ۱۵ خرداد (June 5)

سیاره‌ی زحل در ساعت ۱۸:۳۰ به وقت تهران در موقعیت اقامت اول قرار می‌گیرد و حرکت رجوعی (بازگشتی) آن آغاز می‌شود.

دوشنبه ۱۶ خرداد (June 6)

ساعت ۲۰:۴۲ ماه در کنار ستاره‌ی قلب الاسد با جدایی زاویه‌ای ۶.۳ درجه قرار می‌گیرد که به خوبی با چشم غیرمسلح دیده می‌شود.

سه‌شنبه ۱۷ خرداد (June 7)

ساعت ۱۹:۱۸ تربیع اول ماه روی می‌دهد.

یک‌شنبه ۲۲ خرداد (June 12)

ساعت ۰۴:۲۰ مقارنه‌ی دو سیاره‌ی زهره و اورانوس با جدایی زاویه‌ای ۱.۵ درجه روی می‌دهد که برای کسانی که ابزار اپتیکی دارند، منظره‌ای تماشایی و کم‌نظیر را شکل می‌دهد.

دوشنبه ۲۳ خرداد (June 13)

مقارنه‌ی ماه و ستاره‌ی قلب العقرب با جدایی زاویه‌ای ۲.۸ درجه روی می‌دهد.

سه‌شنبه ۲۴ خرداد (June 14)

ساعت ۱۶:۲۲ ماه کامل روی می‌دهد که یک اَبَرماه خواهد بود که به «ابرماه توت فرنگی» (Strawberry Moon) معروف است.

ماه توت فرنگی در تورنتو کانادا، خرداد سال ۲۰۱۸
Credit: Eleanor Imster

ابرماه زمانی اتفاق می‌افتد که یک ماه کامل در نزدیکی حضیض (نزدیک‌ترین نقطه‌ی مدار ماه به زمین) قرار داشته باشد. در نتیجه یک ماه کامل نسبت به بقیه‌ی سال در آسمان دیده می‌شود که کمی بزرگ‌تر و درخشان‌تر است؛ اگرچه تشخیص این تفاوت ممکن است دشوار باشد.

ابرماه بعدی در ۱۳ جولای (۲۲ تیر) و سومین آن در ۱۲ آگوست (۲۱ امرداد) روی خواهد داد.

چهارشنبه ۲۵ خرداد (June 15)

ساعت ۰۳:۵۱ به وقت تهران، ماه در حضیض مداری با فاصله‌ی ۳۵۷.۴ هزار کیلومتری از زمین قرار می‌گیرد.

پنج‌شنبه ۲۶ خرداد (June 16)

در این شب ماه در صورت فلکی کمان قرار می‌گیرد. جایی که قلب راه شیری قرار دارد و در هفته‌های گذشته تصویربرداری از سیاهچاله‌ی کلان‌جرم مرکزی راه شیری (*Sga A) در آن خبرساز شد.

ساعت ۰۲:۵۳ به وقت تهران اوج اختفای ستاره‌ی «تاو کمان» (Tau Sagittarii) از قدر ۳.۳ با ماه روی می‌دهد. آغاز این اختفا ساعت ۰۲:۱۳ و پایان آن ساعت ۰۳:۳۲ خواهد بود.

عکس تلسکوپی از تاو کمان
Credit: The Sky Live

ساعت ۱۹:۳۰ هم سیاره‌ی عطارد در بیشترین میزان کشیدگی غربی (۲۳.۲ درجه) در آسمان صبحگاهی قرار می‌گیرد. این بهترین زمان برای مشاهده عطارد است زیرا در آسمان صبحگاهی در بالاترین نقطه‌ی خود بر فراز افق دیده می‌شود. درست قبل از طلوع خورشید، به دنبال این سیاره در آسمان بین شرق و شمال شرقی باشید.

شنبه ۲۸ خرداد (June 18)

ساعت ۰۴:۲۴ اجتماع بززگ سیاره‌های منظومه‌ی شمسی و ماه در گستره‌ی ۱۰۰ درجه‌ای از آسمان روی می‌دهد و منظره‌ای تماشایی را خلق می‌کند.

یک‌شنبه ۲۹ خرداد (June 19)

در ساعت ۰۰:۳۲ بامداد ماه در کنار سیاره‌ی زحل با جدایی زاویه‌ای ۶.۱ درجه قرار می‌گیرد.

سه‌شنبه ۳۱ خرداد (June 21)

ساعت ۰۷:۴۱ تربیع آخر ماه روی می‌دهد و فاز ماه رو به کم شدن می‌گذارد.

در ساعت ۱۳:۴۴ به وقت تهران هم رویداد مهم فصل یعنی انقلاب تابستانی روی می‌دهد تا نیمکره‌ی شمالی زمین فصل تابستان و نیمکره‌ی جنوبی فصل زمستان را آغاز کند.

در این هنگام قطب شمال زمین به سمت خورشید متمایل خواهد شد و بنابراین خورشید به شمالی‌ترین موقعیت خود در آسمان می‌رسد و مستقیما بر فراز مدار رأس السرطان در ۲۳.۴۴ درجه‌ی شمالی می‌تابد.

وضعیت کلی ماه، خورشید و سیاره‌ها

ماه

در ابتدای خرداد سن ماه بیش از دو هفته است و بنابراین به تربیع سوم نزدیک می‌شود. تنها قمر زمین در این هنگام بیشتر صبحگاهی است و با طلوع در حدود ساعت ۰۲:۱۶ بامداد تا ظهر در آسمان خواهد بود. بهترین زمان برای رصد آن حدود ساعت ۰۳:۰۰ است.

قمر زمین که در اول ماه در کنار زحل دیده می‌شد، با گذر از تربیع سوم در ۲ خرداد، ماه همچنان به ملاقات خود با سیاره‌های منظومه‌ی شمسی ادامه می‌دهد و ۴ و ۶ خرداد به ترتیب با بهرام و ناهید دیدار می‌کند.

در نیمه‌ی خرداد باید انتظار تماشای شامگاهی یک هلال ماه جذاب را داشته باشید که با فاز کم فرصتی برای تماشای دیگر اجرام آسمان هم فراهم می‌کند. همین شب‌هاست که در کنار اجرام اعماق آسمان جلوه‌های زیبایی در تلسکوپ و دوربین دوچشمی می‌آفریند. در این هنگام ماه صبح طلوع می‌کند و غروب آن حوالی نیمه‌شب خواهد بود.

به‌تدریج اما با رفتن به سمت پایان خرداد، ماه با فاز زیاد سراسر شب را تا پگاه مهمان آسمان خواهد بود تا در نهایت رفته رفته از فاز آن کم شود و پیش از آغاز تابستان وارد تربیع سوم شود.

خورشید

قلب سوزان منظومه‌ی شمسی در ماه خرداد، در گنبد ظاهری آسمان، صورت فلکی «ثور» (Taurus) یا «گاو» را می‌پیماید و به صورت فلکی «دو پیکر» (Gemini) یا «جوزا» نزدیک می‌شود. هرچند از گذشته نام خرداد با دوپیکر گره خورده است اما به دلیل تغییر زاویه‌ی محور زمین، صورت‌های فلکی نسبت به هزاره‌های قبل در جای متفاوتی دیده می‌شوند.

در اواخر ماه خرداد خورشید بر شاخ صورت فلکی گاو قرار می‌گیرد!
Credit: Stellarium

با توجه به قرار داشتن در فصل بهار، همچنان طول روز افزایش می‌یابد تا از حدود ۱۴ ساعت و ۱۳ دقیقه در ابتدای خرداد به حدود ۱۴ ساعت و ۳۴ دقیقه در پایان ماه برسد و طولانی‌ترین روز سال را شکل دهد و آغازگر آیین کهن چله‌ی تموز باشد.

طلوع آفتاب هم به همین ترتیب با رفتن به سمت پایان خرداد زودتر روی می‌دهد تا جایی که از ۰۵:۵۴ در ابتدای ماه به ۰۵:۴۸ در پایان آن می‌رسد. غروب هم به همین ترتیب دیرتر خواهد بود و از حدود ۲۰:۰۸ به حدود ۲۰:۲۳ می‌رسد.

عطارد

در خرداد هم فرصتی اندک اما مناسب برای رصد کوچک‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی فراهم می‌شود. هرچند در ابتدای ماه با توجه به نزدیکی به خورشید در آسمان دیده نمی‌شود اما در اواخر ماه کم‌کم فاصله‌ی آن به خورشید به اندازه‌ای می‌رسد که بتوان آن را با چشم غیرمسلح دید.

هلال سیاره‌ی تیر
Credit: NASA/JPL-Caltech/Michael Benson/Kinetikon Pictures

این روند تا جایی بهبود می‌یابد که سیاره‌ی تیر در ۲۶ خرداد به بیشترین کشیدگی در آسمان می‌رسد و می‌توان ساعتی پیش از طلوع خورشید به دنبال آن در آسمان بین شرق و شمال شرقی بود.

ناهید

کمی بالاتر از عطارد در آسمان صبحگاهی و سمت شرق، درخشان‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی از نگاه زمین رخ‌نمایی می‌کند. سیاره‌ی زهره با طلوع از حدود ساعت ۰۴:۰۰ بامداد تا پیش از ساعت ۰۶:۰۰ موقعیت خوبی برای رصد دارد.

عکسی ترکیبی از سیاره‌ی ناهید
Credit: ARTUR PLAWGO / SCIENCE PHOTO LIBRARY via Getty Images

ناهید در خرداد ماه، هم‌خطی زیبایی با دیگر اجرام منظومه‌ی شمسی ازجمله مریخ و مشتری در آسمان بامداد دارد. با حرکت به سمت پایان ماه، طلوع آن زودتر و غروب آن دیرتر صورت می‌گیرد اما بهترین زمان رصد ان تقریبا ثابت و حدود ۰۵:۳۰ دقایقی پیش از طلوع خورشید باقی می‌ماند.

شاید جذاب‌ترین رویداد زهره در ۶ خرداد باشد که طلوعی تماشایی همراه با هلال ماه را شکل می‌دهد.

مریخ

کره‌ی سرخ همسایه‌ی زمین، مریخ هم در صبحگاهان خرداد بسیار تماشایی خواهد بود. از حدود ساعت ۰۳:۰۰ در ابتدای ماه می‌توان مریخ را در آسمان شرقی مشاهده کرد و تا طلوع خورشید هم قابل رؤیت است.

با حرکت به سمت پایان ماه، فرصت تماشای سیاره‌ی بهرام هم بیشتر می‌شود و اگر نیمه‌شب حدود ۰۲:۰۰ برخیزید می‌توانید تا طلوع همراهی آن را با دیگر اجرام آسمان نظاره‌گر باشید.

عکسی ترکیبی از مریخ
Credit: Petmal/Getty Images

مریخ در خرداد همراهی زیبایی را با اجرام منظومه‌ی شمسی به نمایش می‌گذارد. ۴ خورشید با ماه دیدار خواهد داشت و ۶ خرداد به ملاقات نزدیک با مشتری می‌رود؛ هرچند این دو سیاره‌ی دیدنی در سراسر ماه در نزدیکی هم قرار دارند و فرصت مناسبی برای رصد آن‌ها فراهم است.

مشتری

همان‌طور که گفته شد غول گازی منظومه‌ی شمسی در خرداد همراهی بی‌نظیری با مریخ دارد. در ابتدای ماه حدود ۰۳:۱۵ طلوع می‌کند و در پایان ماه تقریبا به ۰۱:۳۰ بامداد می‌رسد. بدین ترتیب فرصت بسیار مناسبی برای رصد آن از نیمه‌شب تا طلوع آفتاب وجود دارد.

نمای تلسکوپی از مشتری
Credit: NASA, ESA, A. Simon/GSFC, M.H. Wong/UCB

این سیاره ۴ خرداد هم‌نشینی زیبایی هم با ماه خواهد داشت و اگر بامدادان به رصد آن با ابزار رصدی می‌پردازید، می‌توانید هم‌زمان به آهنگ‌هایی هم که ونجلیس به‌طور اختصاصی برای این سیاره و سفر جونو به آن ساخته است، گوش دهید و رصدی به‌یادماندنی را رقم بزنید.

علاوه بر رصد درخشش مشتری، در طول ماه خرداد با داشتن ابزار رصدی می‌توان به خوبی چرخش این سیاره و جریان‌های دائمی آن را مشاهده کرد. همچنین رقص قمرهای آن به‌خوبی با ابزار رصدی دیده می‌شود.

زحل

زیباترین سیاره‌ی آسمان شب در ابتدای خرداد ساعتی پس از نیمه‌شب از آسمان بین شرق و جنوب شرقی طلوع می‌کند و تا طلوع روز بعد در آسمان دیده خواهد شد. فرصت تماشای زحل با رفت به سمت پایان ماه بیشتر هم می‌شود تا جایی که در پایان ماه از نیم ساعت پیش از نیمه‌شب یعنی حدود ۲۳:۳۰ در آسمان نمایان می‌شود.

زحل و برخی قمرهای آن
Credit: NASA/ESA

ارباب حلقه‌های منظومه‌ی شمسی، ابتدای خرداد را در اطراف ماه می‌گذراند و مناظری تماشایی خلق می‌کند. رویداد مهم برای این سیاره هم آغاز حرکت بازگشتی آن است که در ۱۵ خرداد صورت می‌گیرد. قمرهای زحل هم در خرداد با ابزار اپتیکی قابل رصد هستند و قمر تایتان هم به زیبایی در کنار آن می‌درخشد.

اورانوس

غول آبی سامانه‌ی خورشیدی ما تا اواخر خرداد با توجه به نزدیکی به خورشید، از موقعیت رصدی مناسبی برخوردار نیست. اما به‌تدریج از ۲۰ خرداد اندکی رخ‌نمایی می‌کند و با تلسکوپ می‌توان حدود ساعت ۰۴:۰۰ بامداد در افق بین شرق و شمال شرقی و سمت چپ سیاره‌ی زهره در جست‌وجوی آن بود.

Credit: Chris Vaughan

با حرکت به سمت پایان ماه، هرچند از ناهید فاصله می‌گیرد اما شرایط رصدی آن بهتر می‌شود تا جایی که می‌توان آن را با دوربین دوچشمی هم رصد کرد.

نپتون

دورترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی اما برای رصد وضعیت مطلوب‌تری دارد. در ابتدای ماه حدود ساعت ۰۳:۰۰ از آسمان شرقی طلوع می‌کند و هم‌خط با مشتری و مریخ، در سمت شرق آن‌ها با دوربین دوچشمی قابل مشاهده است.

Credit: Chris Vaughan

این نزدیکی باعث می‌شود ۴ خرداد اورانوس هم جایی میان مقارنه‌ی هلال ماه با مشتری و مریخ داشته باشد و با ابزار رصدی به‌خوبی بتوان آن را یافت. با حرکت به سمت پایان ماه، شرایط رصدی نپتون باز هم بهتر می‌شود و هرچند با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود اما به آسانی حتی در دوربین قابل رؤیت خواهد بود که بهترین زمان برای دیدن آن حدود ۰۳:۳۰ بامداد است.

عکس کاور: زحل، راه شیری و اجرام اعماق آسمان ۲۰ خرداد ۱۳۹۶ در ایران برگزیده شده به‌عنوان عکس نجومی روز ناسا (APOD)
Credit: Mohammad Nouroozi